T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE DE SOKAK SAĞLIKLAŞTIRMA OLGUSUNUN ÖRNEKLERLE İRDELENMESİ: ANKARA-BEYPAZARI, KOCAELİ-MERKEZ VE KAYSERİ-TALAS ÖRNEKLERİ UZMANLIK TEZİ Ümran KESKİN NİSAN-2008 ANKARA

T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE DE SOKAK SAĞLIKLAŞTIRMA OLGUSUNUN ÖRNEKLERLE İRDELENMESİ: ANKARA-BEYPAZARI, KOCAELİ-MERKEZ VE KAYSERİ-TALAS ÖRNEKLERİ UZMANLIK TEZİ Ümran KESKİN Tez Danışmanı Kültür ve Turizm Uzmanı Ayşenur ONAT NİSAN-2008 ANKARA

Ümran KESKİN tarafından hazırlanan TÜRKİYE DE SOKAK SAĞLIKLAŞTIRMA OLGUSUNUN ÖRNEKLERLE İRDELENMESİ: ANKARA- BEYPAZARI, KOCAELİ-MERKEZ VE KAYSERİ-TALAS ÖRNEKLERİ adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Ayşenur ONAT (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :... /..../...... Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim. 24/04/2008 Ümran KESKİN Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

ÖNSÖZ Mimari mirasın ve tarihi çevrenin korunması tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de önem kazanmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından mimari mirasımızın korunmasına yönelik yürütülen çalışmalardan biri geleneksel kent dokularını oluşturan korunması gerekli sokakların sağlıklaştırılarak yaşatılmasını amaçlayan sokak sağlıklaştırma projeleridir. Uzmanlık tezi kapsamında amaç, koruma ve tarihi çevre koruma kavramlarının gelişiminin araştırılması, ülkemizde gerçekleştirilen sokak sağlıklaştırma projelerinin seçilen üç örnek aracılığıyla incelenmesi, değerlendirilmesi ve geliştirilmesine yönelik öneriler üretilmesidir. Uzmanlık tezi hazırlanması sürecinde beni yönlendiren danışmanım Ayşenur ONAT a, alan çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen Kocaeli Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü, Beypazarı Belediyesi, Talas Belediyesi ve Kocaeli Saraybahçe Belediyesi çalışanlarına, bilgi ve deneyimlerinden yararlandığım arkadaşlarım Nalan ÖZKADİF, Kıvılcım Neş e AKDOĞAN ve Damla ACAR a, sonsuz sabrından ve desteğinden dolayı eşim Hakan KESKİN e ve teşviklerinden ötürü aileme teşekkürlerimi sunarım. Ümran KESKİN Nisan 2008 i

İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii KISALTMALAR CETVELİ... v PROJELER CETVELİ... vi RESİMLER CETVELİ...viii TABLOLAR CETVELİ... x 1. GİRİŞ... 1 1.1. Tanımlar... 3 1.2. Kapsam... 5 1.3. Yöntem... 6 2. KORUMA VE TARİHİ ÇEVRE KORUMA KAVRAMLARI... 8 2.1. Koruma Kavramının Gelişimi... 8 2.2. Tarihi Çevre Koruma Kavramının Gelişimi... 16 2.3. Koruma ile İlgili Uluslararası Örgütler... 17 2.4. Ülkemizde Koruma Kavramının Tarihsel Gelişimi... 21 3. TÜRKİYE DE SOKAK SAĞLIKLAŞTIRMA KAVRAMININ OLUŞUMU... 27 3.1. Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından İzlenilen Yöntem... 30 3.2. Yerel Yönetimler Tarafından İzlenilen Yöntem... 40 4. SOKAK SAĞLIKLAŞTIRMA OLGUSUNUN ÖRNEKLER ÜZERİNDEN İRDELENMESİ... 44 4.1. Ankara, Beypazarı, Yenice Sokak... 44 4.1.1. Yenice Sokak Sağlıklaştırma Projesi... 45 4.1.2. Yenice Sokak Sağlıklaştırma Projesinin Değerlendirilmesi... 60 ii

4.2. Kocaeli, Merkez, Kapanca Sokak... 65 4.2.1. İZEYAP Derneği... 66 4.2.2. Kapanca Sokak Sağlıklaştırma Projesi... 68 4.2.3. Kapanca Sokak Sağlıklaştırma Projesinin Değerlendirilmesi. 74 4.3. Kayseri, Talas, Ali Sait Paşa Sokak... 82 4.3.1. Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projesi... 83 4.3.2. Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projesinin Değerlendirilmesi... 86 5. ÖNERİLER VE SONUÇ... 95 5.1. Değerlendirme ve Öneriler... 95 5.1.1. Yasal Mevzuata Yönelik Değişiklik Önerileri... 95 5.1.2. Korunması Gerekli Sokak Tanımı... 97 5.1.3. Tescilli Taşınmaz Kültür Varlıklarının Esaslı Onarımlarının Yapılması... 98 5.1.4. Geleneksel Doku ile Uyumsuz Yapıların Onarımları...101 5.1.5. Proje Hazırlama Ekibi...102 5.1.6. Kültür Turizmi Açısından Önemi...103 5.1.7. Tanıtım Tabelaları...104 5.1.8. Bakım Kılavuzu ve Eğitimi...105 5.1.9. Geleneksel Kent ve Sokak Dokularının Korunması Projesi...107 5.2. Sonuç...108 KAYNAKÇA...110 EKLER...113 Ek-1. Venedik Tüzüğü (1964)...113 Ek-2. Tarihi Kentlerin ve Kentsel Alanların Korunması Tüzüğü...117 Ek-3. Korunması Gerekli Sokakları Sağlıklaştırma Projesi Teknik Şartnamesi (1996)...121 Ek-4. Korunması Gerekli Sokakları Sağlıklaştırma Projesi Teknik Şartnamesi (1998)...136 iii

Ek-5. Korunması Gerekli Sokakları Sağlıklaştırma Projesi Teknik Şartnamesi (2006)...149 Ek-6. Geleneksel Kent ve Sokak Dokularının Korunması Projesi Teknik Şartnamesi Önerisi...162 ÖZET...190 ABSTRACT...192 iv

KISALTMALAR CETVELİ Age.: Adı geçen eser Bkz.: Bakınız CHwB: Cultural Heritage without Borders (Sınırları Olmayan Kültürel Miras ) Der.: Derleyen GEEAYK: Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu ICCROM: International Centre For The Study of The Preservation and Restoration of Cultural Property (Kültür Varlıklarının Korunması ve Onarım Çalışmaları Uluslararası Merkezi) ICOMOS: International Council on Monuments and Sites (Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi) KTVKBK: Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu UNESCO: United Nations Education, Science and Culture Organisation (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu) v

PROJELER CETVELİ Proje 3.1.: Bartın, Merkez Kemal Samancıoğlu Sokak İyileştirme Projesi Sokak Silueti... 42 Proje 4.1.: Ankara, Beypazarı Korunması Gerekli Sokak Sağlıklaştırma Projesi Mevcut Durum Belgelenmesi Vaziyet Planı... 50 Proje 4.2.: Ankara, Beypazarı Korunması Gerekli Sokak Sağlıklaştırma Projesi Siluetler Restorasyon Projesi... 51 Proje 4.3.: Ankara, Beypazarı Korunması Gerekli Sokak Sağlıklaştırma Projesi - Rölöve Projesi Planlar... 52 Proje 4.4.: Ankara, Beypazarı Korunması Gerekli Sokak Sağlıklaştırma Projesi - Rölöve Projesi Cepheler... 53 Proje 4.5.: Ankara, Beypazarı Korunması Gerekli Sokak Sağlıklaştırma Projesi - Restitüsyon Projesi Planlar... 54 Proje 4.6.: Ankara, Beypazarı Korunması Gerekli Sokak Sağlıklaştırma Projesi - Restitüsyon Projesi Cepheler... 55 Proje 4.7.: Ankara, Beypazarı Korunması Gerekli Sokak Sağlıklaştırma Projesi - Restitüsyon Projesi Planlar... 56 Proje 4.8.: Ankara, Beypazarı Korunması Gerekli Sokak Sağlıklaştırma Projesi - Restitüsyon Projesi Cepheler... 57 Proje 4.9.: Kapanca Sokağı Gösterir Halihazır Harita... 68 Proje 4.10.: Galata Grubu Kapanca Sergisi için hazırlanan Afiş-1... 71 Proje 4.11.: Galata Grubu Kapanca Sergisi için hazırlanan Afiş-2... 72 Proje 4.12.: Kapanca Sokak Siluetleri... 73 Proje 4.13.: Talas Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projesi - Proje Alanı... 89 Proje 4.14.: Talas Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projesi 70 Envanter Numaralı Tescilli Taşınmaz Kültür Varlığı Rölöve Projesi Planlar... 90 Proje 4.15.: Talas Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projesi 70 Envanter Numaralı Tescilli Taşınmaz Kültür Varlığı Rölöve Projesi Planlar, Kesitler, Görünüş... 91 vi

Proje 4.16.: Talas Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projesi - 70 Envanter Numaralı Tescilli Taşınmaz Kültür Varlığı Restitüsyon Projesi... 92 Proje 4.17.: Talas Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projesi 70 Envanter Numaralı Tescilli Taşınmaz Kültür Varlığı Restorasyon Projesi... 92 Proje 4.18.: Talas Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projesi Kentsel Tasarım Projesi... 93 vii

RESİMLER CETVELİ Resim 3.1.: Afyonkarahisar Sokak Sağlıklaştırma Projesi... 42 Resim 3.2.: Afyonkarahisar Sokak Sağlıklaştırma Projesi... 42 Resim 3.3.: Afyonkarahisar Sokak Sağlıklaştırma Uygulamaları... 42 Resim 3.4.: Afyonkarahisar Sokak Sağlıklaştırma Uygulamaları... 43 Resim 3.5.: Afyonkarahisar Sokak Sağlıklaştırma Uygulamaları... 43 Resim 4.1.: Alaaddin Sokak tan Yenice Sokak Girişi... 58 Resim 4.2.: Yenice Sokak Genel Görünüm... 58 Resim 4.3.: Yenice Sokak Genel Görünüm... 59 Resim 4.4.: Yenice Sokak Genel Görünüm... 59 Resim 4.5.: Yenice Sokak No:16, Çatıdan Sızan Suların Yapıya Verdiği Zarar.. 60 Resim 4.6.: Yenice Sokak, Yağmur Suyu İniş Borularında Bozulmalar... 61 Resim 4.7.: Yenice Sokak, Yağmur Suyu İniş Borularında Bozulmalar... 61 Resim 4.8.: Yenice Sokak, Yapı Cephesinde Yer Alan Borular... 62 Resim 4.9.: Yenice Sokak, Yapı Cephesinde Yer Alan Kablolar... 62 Resim 4.10.: Beypazarı Belediyesi ve Özel Sektörden Sponsorlar Tarafından Sağlıklaştırılan Alaaddin Sokak tan Genel Görünüm... 64 Resim 4.11.: Beypazarı Belediyesi ve Özel Sektörden Sponsorlar Tarafından Sağlıklaştırılan Alaaddin Sokak tan Genel Görünüm... 64 Resim 4.12.: Kapanca Sokak Genel Görünüm... 74 Resim 4.13.: 190 Ada, 2 Parselde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneği... 75 Resim 4.14.: 189 Ada, 25 Parselde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneği... 75 Resim 4.15.: 189 Ada, 25 Parselde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneği... 76 Resim 4.16.: 189 Ada, 23 Parselde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneği... 77 Resim 4.17.: 189 Ada, 23 Parselde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneği İç Mekanının Durumu... 77 Resim 4.18.: 189 Ada, 18 Parselde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneği... 78 Resim 4.19.: 190 Ada, 9,10 Parsellerde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örnekleri... 79 Resim 4.20.: 189 Ada, 18 Parselde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneği... 79 viii

Resim 4.21.: 190 Ada, 3 ve 5 Parsellerde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örnekleri... 80 Resim 4.22.: 190 Ada, 3 ve 5 Parsellerde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneklerinin Arka Cephelerinin Durumu... 81 Resim 4.23.: 190 Ada, 5 Parselde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneğinin İç Mekanında Çatıdan Su Sızması Sonucu Oluşan Bozulma... 81 Resim 4.24.: 190 Ada, 5 Parselde Bulunan Tescilli Sivil Mimarlık Örneğinin İç Mekanında Pencereler... 82 Resim 4.25.: 21 Envanter Numaralı Tescilli Sivil Mimarlık Örneği... 84 Resim 4.26.: Ulus Meydanı Kentsel Tasarım Uygulaması... 84 Resim 4.27.: 70 Envanter Numaralı Sivil Mimarlık Örneği... 85 Resim 4.28: 22 Envanter Numaralı Sivil Mimarlık Örneği... 85 Resim 4.29.: 22 Envanter Numaralı Sivil Mimarlık Örneği... 86 Resim 4.30.: 65 Envanter Numaralı Sivil Mimarlık Örneğinin Arka Cephesinde Yer Alan Ek... 87 Resim 4.31.: 65 Envanter Numaralı Sivil Mimarlık Örneği İç Mekanı... 87 Resim 4.32.: 70 Envanter Numaralı Sivil Mimarlık Örneği İç Mekanı... 88 ix

TABLOLAR CETVELİ Tablo 3.1.: Sokak Sağlıklaştırma Projelerinin Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yatırım Programları Dağılımı... 38 Tablo 3.2.: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nce Yürütülen Sokak Sağlıklaştırma Projeleri... 39 Tablo 4.1.: Örneklerin Değerlendirilmesi... 94 x

BÖLÜM 1 GİRİŞ Türkiye, asırlardır pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış coğrafyası ve doğal güzellikleri ile eşsiz bir doğa ve kültür mirasına sahiptir. Tarih boyunca Anadolu topraklarında gelişen kültürler farklı sentezler, çeşitlilikler ve zenginlikler yaratarak arkalarında eşsiz bir mimari miras bırakmışlardır. Ancak sanayileşme ve küreselleşme sürecinde hızlı ve plansız kentleşme, koruma politikasının yetersizliği, bilinçsizlik, bilgisizlik ve kaynak yetersizliği gibi olumsuzluklar neticesinde doğal ve kültürel değerlerimiz zarar görmekte ve yok olmaktadırlar. Yok olan kültürel varlıkların yeniden üretilmelerinin mümkün olmadığı düşünülürse kültür mirasımızın korunmasının ve yaşatılmasının tüm insanlık adına toplumsal bir sorumluluk ve gereklilik olduğu görülür. Tarihi mirasın gelecek kuşaklara iletilmesi, kültürel sürekliliğin sağlanması ve çağdaş insana tarih ile birlikte yeni yaşam olanaklarının sağlanması korumanın üç temel amacı olarak sıralanabilir. 1 Bu bakımdan anıtsal yapıların onarımlarını içeren tek yapı ölçeğinde koruma uygulamalarının yanı sıra tarihi kent dokularının bütüncül olarak korunarak sosyal, ekonomik ve kültürel açıdan canlandırılmalarının önem kazandığı açıktır. Geçmişte koruma kavramının tek konusu simgesel değeri öne çıkan anıtsal yapılar iken günümüzde korumanın kapsamı giderek genişlemektedir ve kültürel, tarihi ve mimari mirasımızla ilişkili tüm yapılar, yapı grupları ve yerleşmeler doku ölçeğinde çevresel değerlerle bir arada koruma altına alınmaktadır. Türkiye de tarihi çevrenin bütüncül olarak korunmasına olanak sağlayan sit kavramı ilk olarak 1973 yılında kabul edilen 1710 Sayılı Eski Eserler Kanunu nda yer almıştır. 1983 yılında 1 Metin Sözen, Genel Sunuş, Koruma Kurultayı, Ankara, 1990, 1

kabul edilerek yürürlüğe giren 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve bu kanunda çeşitli değişiklikler yapılmasını öngören 17.06.1987 tarihli 3386 Sayılı ve 14.7.2004 tarihli ve 5226 sayılı Kanunlar ile eski eser teriminin yerine kapsamı daha geniş olan kültür varlığı ve tabiat varlığı kavramları getirilmiştir. Ayrıca 5226 sayılı Kanun değişikliği ile 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu na koruma amaçlı imar planı, çevre düzenleme projesi, alan yönetimi, alan yönetim planı gibi tarihi çevrenin bütüncül bir şekilde korunmasına yönelik kavramlar eklenmiştir. Koruma amaçlı imar planlarının hazırlanması pratiğinden edinilen tecrübeler neticesinde tarihi çevreyi oluşturan geleneksel sokak dokularının, sokak dokusunu oluşturan tüm mimari öğeleri ile birlikte sağlıklaştırılarak korunması ve canlandırılması gündeme gelmiştir. Korunması gerekli sokakların sağlıklaştırılarak korunmasına yönelik Kültür Bakanlığı tarafından ilk sokak sağlıklaştırma projeleri 1996 yılından itibaren gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Bakanlık bünyesinde ilk olarak 1998 2000 yılları arasında Kütahya ve Ankara, Beypazarı Sokak Sağlıklaştırma Projeleri gerçekleştirilmiştir. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen sokak sağlıklaştırma projeleri, Bakanlık Makamı nın 26.01.2006 tarih ve 470 9753 sayılı oluru ile yürürlüğe giren Korunması Gerekli Sokakları Sağlıklaştırma Projesi Teknik Şartnamesi doğrultusunda; kentsel tasarım projeleri ise Bakanlık Makamı nın 22.04.2005 tarih ve 52418 sayılı oluru ile yürürlüğe giren Kentsel Tasarım Projesi Teknik Şartnamesi doğrultusunda hazırlanmaktadır. Ankara, Beypazarı Yenice Sokak Sağlıklaştırma Projesi gibi kentin geleneksel dokusunun ve mimari mirasının korunmasına, kültür turizmi faaliyetlerinin artması ile ekonomik canlanmanın sağlanması ve kent sakinlerinin koruma bilinci edinmesine imkan sağlayarak hedeflerine ulaşmada başarılı olan sağlıklaştırma projelerinin sayıları gün geçtikçe artmaktadır. Bu gelişmelerin neticesinde de hem Kültür ve Turizm Bakanlığı hem de yerel yönetimler tarafından sokak sağlıklaştırma projeleri tercih edilen koruma uygulamaları haline gelmiştir. 2

1.1. Tanımlar 3386, 5226, 5177 ve 5571 Sayılı Kanunlar ile değişik 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nda koruma kavramı taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarına yönelik muhafaza, bakım, onarım, restorasyon ve fonksiyon değiştirme işlemleri olarak tanımlanmıştır. Tarihi çevrelerin ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıklarının sürdürülebilirlik ilkesi doğrultusunda korunması amacıyla 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nda çeşitli uygulamalar tanımlanmıştır. Koruma amaçlı imar planları ile çevre düzenleme projeleri 26.07.2005 tarihli 25887 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Koruma Amaçlı İmar Planları ve Çevre Düzenleme Projelerinin Hazırlanması, Gösterimi, Uygulaması, Denetimi, Müelliflerine İlişkin Usul ve Esaslara Ait Yönetmelik doğrultusunda hazırlanmaktadır. Koruma amaçlı imar planı, kültür ve tabiat varlıklarının sürdürülebilirlik ilkesi doğrultusunda korunması amacıyla alan araştırmasına dayalı olarak; koruma alanı içinde yaşayan hane halkları ve faaliyet gösteren işyerlerinin sosyal ve ekonomik yapılarını iyileştiren, istihdam ve katma değer yaratan stratejileri, koruma esasları ve kullanma şartları ile yapılaşma sınırlamalarını, sağlıklaştırma, yenileme alan ve projelerini, uygulama etap ve programlarını, açık alan sistemini, yaya dolaşımı ve taşıt ulaşımını, alt yapı tesislerinin tasarım esasları, yoğunluklar ve parsel tasarımlarını, yerel sahiplilik, uygulamanın finansmanı ilkeleri uyarınca katılımcı alan yönetimi modellerini de içerecek şekilde hazırlanan, hedefler, araçlar, stratejiler ile planlama kararları, tutumları, plan notları ve açıklama raporu ile bir bütün olan nazım ve uygulama imar planlarının gerektirdiği ölçeklerdeki planlardır. 2 Koruma amaçlı imar planları veya imar planları bulunan tarihi çevrelerde yer alan geleneksel dokunun korunması amacıyla alt ölçekli koruma projeleri 2 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu 3

gerçekleştirilmektedir. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen sokak sağlıklaştırma projeleri Korunması Gerekli Sokakları Sağlıklaştırma Projesi Teknik Şartnamesi doğrultusunda hazırlanmaktadır. Teknik Şartnamede tanımlandığı üzere sokak sağlıklaştırma projeleri kapsamında; 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında belirlenen Kentsel Sit Alanları ve Koruma Alanlarında, Yüksek Kurul İlke kararları, koruma bölge kurulu kararları ve koruma amaçlı imar planları veya imar planları doğrultusunda, tescilli ve tescilsiz taşınmaz kültür varlıklarının sokağa bakı veren cepheleri ile birlikte avlu duvarları, müştemilat, çeşme vb. mimari elemanların özgün sokak dokusu ve kentsel mobilya ile birlikte korunması, sağlıklaştırılarak yaşatılması ve çağdaş yaşama katılmasının sağlanması amaçlanmaktadır. 3 Bu doğrultuda sokak dokusunu tanımlayan tüm öğelerin korunması ve belgelenmesine yönelik rölöve, restitüsyon, restorasyon, kentsel tasarım projeleri ile mühendislik dallarında yapılması gereken her türlü proje hazırlanmakta ve bu projeler doğrultusunda uygulamalar gerçekleştirilmektedir. Kentsel Tasarım Projesi ise Kentsel Tasarım Projeleri Teknik Şartnamesi doğrultusunda hazırlanmaktadır ve şartname kapsamında kentsel tasarım projeleri şöyle tanımlanmaktadır: Uygulama imar planları doğrultusunda, alanın kimliğini vurgulayıcı, alanın doğal, kültürel, tarihi ve sosyal özellikleri ile kullanıcılar açısından önem taşıyan kesimleri için özel ayrıntıları içerecek biçimde hazırlanan plan ve projeler ile üst düzeyde kimlik-imaj çalışması, orta düzeyde yapı ve çevresinin bütüncül bir anlayışla tasarlanmasını amaçlayan yapı-açık alan düzenleme çalışmaları, alt düzeyde ise yapılar arası boşlukların tasarımını içeren, olabilirlik, yaşanabilirlik, sürdürülebilirlik, maliyet gibi konularda çözüm öneren plan ve projelerdir. 4 Bu uzmanlık tezi kapsamında tarihi çevrenin ve taşınmaz kültür varlıklarının korunması amacıyla Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 1996 yılında başlatılan sokak sağlıklaştırma projelerinin, seçilen örnekler üzerinden incelenerek değerlendirilmesi ve geliştirilmesine yönelik öneriler geliştirilmesi amaçlanmıştır. 3 Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Korunması Gerekli Sokakları Sağlıklaştırma Projesi Teknik Şartnamesi, 2006 4 Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Kentsel Tasarım Projesi Teknik Şartnamesi, 2005 4

1.2. Kapsam Bu uzmanlık tezi kapsamında ikinci bölümde koruma kavramı ve tarihi çevre koruma kavramlarının tarihsel gelişimi incelenmiştir. Koruma ile ilgili değerlendirmeler uluslararası anlaşmalar ile Avrupa da belirlenen ölçütlere göre yapılmakta olduğundan tarihsel gelişim sürecinde de ağırlıklı olarak Avrupa daki gelişmeler açıklanmıştır. Koruma konusunda ülkemizde yaşanan gelişmeler ve yasal düzenlemelerde yapılan değişiklikler de ayrıca ikinci bölümde ele alınmıştır. Üçüncü bölümde tarihi çevre koruma kavramı kapsamında 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu çerçevesinde sokak sağlıklaştırma projelerinin oluşum süreci ve teknik şartname gibi uygulamaya yönelik alt mevzuatında gerçekleşen değişiklikler ve sebepleri incelenmiştir. Ayrıca Kültür ve Turizm Bakanlığı dışında sokak sağlıklaştırma projelerini uygulayan yerel yönetimlerin izledikleri yöntemler ve sonuçları da bu bölümde incelenmiştir. Tarihi çevre koruma uygulamaları alanında gün geçtikçe daha sık kullanılan bir yöntem olan sokak sağlıklaştırma projelerinin örnekler üzerinden irdelenmeleri dördüncü bölüm kapsamında ele alınmıştır. Kültür Bakanlığı tarafından ilk uygulanan örneklerden biri olması ve gerçekleştirilen sokak sağlıklaştırma projesi sonrasında kültür turizmi bakımından ilerlemeler kaydedilmesi nedeniyle Ankara, Beypazarı Yenice Sokak Sağlıklaştırma Projesi ilk örnek olarak seçilmiştir. Türkiye de uygulanan sokak sağlıklaştırma projelerinin araştırılması sırasında çeşitli sivil toplum örgütleri ve yerel yönetimler tarafından tarihi çevre koruma çalışmaları sırasında sokak sağlıklaştırma uygulamalarının ilk örneklerinin üretildiği tespit edilmiştir. Kocaeli, Merkez Kapanca Sokak Sağlıklaştırma Projesi, bu ilk örneklerden biridir ve hem bu özelliği hem de gerek sokak dokusunun gerekse geleneksel konut tipolojisinin farklı özellikler sergilemesi nedeniyle çalışma kapsamında incelenen örnekler arasında yer almıştır. 5

Bunlara ilave olarak farklı kültür, iklim ve tipolojik özellikler göstermesi ve farklı bir yapı malzemesi kullanımı (kesme taş) sebepleriyle Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından projesi elde edildikten sonra Belediyesi tarafından uygulamaları gerçekleştirilen Kayseri, Talas Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projesi son örnek olarak incelenmiştir. Uluslararası platformda ve ülkemizde koruma ve tarihi çevre koruma kavramlarında gelinen noktada seçilen örneklerde yer alan sokak sağlıklaştırma projelerinin proje ve uygulama aşamalarının incelenmesi ve değerlendirilmesi sonucunda üretilen öneriler son bölüm olan beşinci bölümde sunulmuştur. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile yerel yönetimler tarafından uygulanan sokak sağlıklaştırma projeleri arasındaki farklılıkların giderilmesi ve ülke çapında uygulamalarda bir standart oluşturulmasına yönelik çözüm önerileri, kültür turizminin geliştirilmesine yönelik öneriler ve geleneksel kent dokuları ile sivil mimarlık örneklerinin korunmasının sürdürülebilirliğinin sağlanmasına yönelik öneriler de yine son bölümde açıklanmıştır. 1.3. Yöntem Koruma ve tarihi çevre koruma kavramlarının tarihsel gelişimlerinin araştırılması aşamasında mimarlık, kent planlaması ve koruma konusunda yayınlanmış kaynaklardan faydalanılmıştır. Ayrıca çeşitli üniversiteler bünyesinde sokak sağlıklaştırma/ sıhhileştirme/ koruma projeleri üzerine hazırlanmış yüksek lisans tezleri de araştırma kapsamında incelenerek bu çalışmalar kapsamında konunun nasıl ele alındığı ve değerlendirildiği irdelenmiştir. Ülkemizde koruma kavramının gelişimi ve sokak sağlıklaştırma projelerinin oluşum sürecinin incelenmesi aşamasında yasal düzenlemeler kronolojik sıra ile ve 6

karşılaştırmalı olarak incelenmiştir ve bu konuda yayınlanmış kaynaklardan yararlanılmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen sokak sağlıklaştırma projelerinin araştırılması sırasında Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün geçmiş yıllara ait yatırım programları incelenmiştir ve Genel Müdürlük Arşivinde yer alan belgelerden faydalanılmıştır. Sokak sağlıklaştırma projelerinin daha ayrıntılı bir şekilde incelenmesine olanak sağlamak amacıyla farklı iklim, yapı tipolojisi, malzeme, plan tipolojisi, sokak dokusu (sık, seyrek, bitişik nizam vb) özellikleri sergileyen Kocaeli, Merkez, Kapanca Sokak Sağlıklaştırma Projesi, Ankara, Beypazarı, Yenice Sokak Sağlıklaştırma Projesi ile Kayseri, Talas, Ali Sait Paşa Sokak Sağlıklaştırma Projeleri örnek inceleme alanları olarak seçilmiştir. Bu alanlarda gerçekleştirilen sokak sağlıklaştırma projelerinin incelenmesi sırasında kişisel gözlemlerin yanı sıra mülk sahipleri/kullanıcıları ve Belediye yetkilileri ile görüşmeler yapılarak onların projelerin sonuçlarına ilişkin görüşleri ve değerlendirmeleri alınmıştır. 7

BÖLÜM 2 KORUMA VE TARİHİ ÇEVRE KORUMA KAVRAMLARI Sanatsal değeri olan bir yapının, bir kültür ve tarih belgesi olarak bütün özgün nitelikleri ile ömrünün uzatılmasını sağlayan teknik ve mimari müdahalelerin tümü koruma etkinliğini oluşturur. 1 Günümüzde gerçekleştirilen koruma uygulamaları geçmişte yapılan onarımlardan farklı olarak kuramsal bir temele dayanmaktadır. Kişisel görüşlerden ve dönemin mimari akımlarından bağımsız olarak belirli ilkeler ve bilimsel gelişmeler gözetilerek koruma uygulamaları gerçekleştirilmektedir. Buna paralel olarak tarihi çevre korumanın da evrensel bir statüsü bulunmaktadır. Uluslararası kurumlar ve örgütler, uluslararası ilkeler, ulusal örgütler, yasalar, üniversiteler, kültürel turizm ve bütün bunların harekete geçirdiği yaygınlaşmış tarihi çevreyi koruma olgusu, insan hakları ve demokrasi kavramları gibi dünya kültürüne egemen olmuştur. 2 Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de koruma olgusu önem kazanmaktadır. 2.1. Koruma Kavramının Gelişimi Koruma uygulamalarının tarihi çok gerilere gitmektedir ancak onarımların bilimsel yöntemle yapılan bir uğraşa dönüşümü ancak 19. yüzyılda başlamıştır. Bu gelişmelerin düşünsel kökeni Avrupa ülkelerinde oluşmuştur. İlk aşamada Fransa, İngiltere ve İtalya da üslup birliğine varış amacıyla onarımlar yapılmıştır. Bir yapıda özgün üslupsal bütünlüğü bozan sonradan yapılmış bütün eklerin kaldırılmasını ve yapıda sonradan yıkılmış ya da baştan eksik yapılmış boşlukların restoratör 1 Doğan KUBAN: Tarihi Çevre Korumanın Mimarlık Boyutu Kuram ve Uygulama (İstanbul, 2000), 9 2 Doğan KUBAN: age., 11

tarafından tamamlamasını öneren 3 bu yaklaşım tartışmalara yol açmış; tepki olarak hiç restorasyon yapılmamasını öneren romantik görüş ileri sürülmüştür. 4 Günümüzde geçerli olan çağdaş restorasyon kuramının evrimi, konuyu olumsuz deneyimlerin ve gerçek sorunların ışığında irdeleyen düşünürlerin katkılarıyla tamamlanabilmiştir. Çağdaş restorasyon kuramının gelişmesinde büyük rol oynayan İtalyan Camillo BOITO (1836-1914) restorasyon konusunda daha önce ileri sürülen ve her biri ayrı bir bakış açısının parçalı görüşünü getiren üslup birliği, romantik görüş ve tarihi rekompozisyon kuramlarını çağdaş restorasyon anlayışı içinde uzlaştırıp birleştirmiştir. 5 Boito nun 1883 yılında açıkladığı ve çağdaş onarım kurallarının öncüsü kabul edilen bu ilkeler şöyle sıralanmaktadır: 1.Geçmişin anıtları, dini bir saygıyla korunacak tarihi belgelerdir. 2.Mimari yapıtlar tamir edilmektense sağlamlaştırılmalı, restore edilmektense tamir edilmelidir. Ek ve yenileme (renovasyon) yapılmamalıdır. 3.Eğer ek veya yenileme zorunlu ise bunlar kolayca anlaşılmalı ve yapının üslubundan farklı olmalıdır. 4.Eğer bitmemiş ya da tahrip olmuş eklerin yapılması zorunluluğu varsa, bunlar değişik malzeme ile ve özgün yapıda olan ayrıntılara sahip olmadan inşa edilmelidir. 5.Yaşlarının verdiği renk (patina), ya da içinde bulundukları pitoresk durum ya da bezemesel ayrıntıları kalıntı niteliğinde de olsa özgün, nadir ya da güzellikleriyle bilinen anıtları, sade ayakta tutmanın ötesinde müdahale edilmemelidir. 6.Eğer özgün yapının önemli bir özelliğini örtmüyorlarsa, değişik zamanlarda yapılan ekler ortadan kaldırılmamalıdır. Eğer bunlardan özellikle estetik niteliği olanlar kaldırılırsa, yapının çevresinde korunmalıdır. 7.Restorasyon çalışmaları sırasında bütün yapılanların rölöveleri (kalan ya da yıkılan) ve seri halde çekilen fotoğrafları ilgili resmi kurumlara verilmelidir. 3 Doğan KUBAN: age., 28 4 Zeynep AHUNBAY: Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon (İstanbul, 2004), 8 5 Zeynep AHUNBAY: age., 16 9

8.Yapı üzerine konan bir yazıt yapıdaki müdahaleleri ve tarihlerini belirtmelidir. 6 Gustavo GIOVANNONI (1873-1941) tarafından Boito nun kuramının geliştirilmesi ile söz konusu ilkeler uluslararası düzeyde kabul görerek yayılmıştır. Giovannoni, kamuoyunda anıt terimi karşılığı olarak kabul edilen mimarlık tarihinin önemli yapıtları dışında, boyutu ne olursa olsun artistik ve tarihi değeri olan her yapının ve sokakları, meydanları, evleri ile bir kentsel çevrenin de aynı kavram içine girmesi fikrini geliştirmiştir. Restorasyon uygulamalarını Sağlamlaştırma, Rekompozisyon, Temizleme, Bütünleme, Yenileme, olarak beş sınıfa ayıran Giovannoni tarafından geliştirilen ilkeler şunlardır: 1.Bakım, tamir ve sağlamlaştırma restorasyon temel uygulamalarıdır. Sağlamlaştırmada çağdaş teknikler kullanılabilir. 2.Yeni tekniklerle strüktürel müdahalede minimumla yetinilmeli, strüktürün özgünlüğü korunmalıdır. Gereksiz yenilemelere gidilmemelidir. 3.Bir yapıda sonradan da yapılmış olsa sanat değeri olan her şey, bu üslupsal bütünlüğü bozsa bile korunmalıdır. 4.Ekleri eski yapıdan ayırt edilmeli ve üzerlerine tarihleri yazılmalıdır. 5.Ekler, kütleyi tamamlayan basit çizgili öğeler olmalı, bezemesel olmamalıdır. 6.Bütünlemeyi ancak kesin verilere dayanarak yapmalı, hipotezlere göre değişiklik yapmamalıdır. Tümü tamamlamak için, ikincil önemde, nötr bölümler öngörülebilir. 7.Anıt, içinde bulunduğu çevreye, özgün olmasa bile, eğer kütlesi ve rengi ile uyum içinde ise anıta bakım gösterilmelidir. 7 6 Doğan KUBAN: Tarihi Çevre Korumanın Mimarlık Boyutu Kuram ve Uygulama (İstanbul, 2000), 29 10

1931 yılında Atina da toplanan Uluslararası Modern Mimarlar Konferansında bir araya gelen mimarlar bütün ülkelerde geçerli olduğunu düşündükleri temel restorasyon ilkelerini saptayarak Charte d Athenes (Atina Kartası) adı altında bir belgede toplamışlardır. 8 Konferans sonucunda belirlenen ilkelerin başlıcaları şöyledir: Yapıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için kullanılmaları önerilir, ancak bu kullanım onların estetik ve tarihi kimliklerine saygılı bir amaca dönük olmalıdır. Özel mülkiyetteki anıtların korunmaları için kamu yetkilileri koruyucu önlemler alabilecek biçimde güçlendirilmelidir. Tarihi anıtların çevrelerine saygı gösterilmeli; hatta bazı yapı kümeleri ve pitoresk oluşumlar korunmalıdır. Tarihi anıtların onarımında çağdaş tekniğin sunduğu bütün olanaklar akıllıca kullanılmalıdır. Arkeolojik alanlarda bulunabilen her özgün parçanın yerine konulabilmesi (anastylosis) için gerekli önlemler alınmalıdır. Ayrıca toplantıda belgeleme ve uluslararası işbirliğinin önemi vurgulanarak, her ülkenin anıt belgeliği oluşturması ve koruma konusunda uluslararası bilgi ve deneyim alışverişi, işbirliği yapılması önerilmiştir. İtalya da ise Eski Eserler ve Güzel Sanatlar Yüksek Kurulu, Giovannoni tarafından geliştirilen görüşleri daha ayrıntılı olarak yasal bir belge haline getirmiştir. Carta del Restauro (Restorasyon Tüzüğü) adıyla bilinen bu yasal düzenleme 1932 yılında kabul edilmiştir 9 ve Atina Kartasına benzer hükümler içermektedir. II. Dünya Savaşı sonrasında, harap olan Avrupa kentlerinin yeniden yapılandırılması sırasında uyulacak ilkeler sorunu tekrar önem kazanmıştır. 1931 yılında Atina Konferansında alınan kararlar ve Carta del Restauro, yaşayan anıtlar için sağlamlaştırma tekniğinin, artık kullanılamaz durumda olan antik yapılar için ise 7 Doğan KUBAN: age., 31 8 Doğan KUBAN: age., 32 9 Zeynep AHUNBAY: Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon (İstanbul, 2004), 18 11

anastylosis tekniğinin uygulanmasını öngörmekteydi. II. Dünya Savaşından yeni çıkmış Avrupa kentlerinde ise birçok anıt ve tarihi kent merkezi kullanılamaz duruma gelmişti. Çağdaş yaşamla bütünleşmeleri doğrultusunda yeniden yapılandırılmaları hedeflenen anıt ve sitlere bilimsel restorasyon kuramının önerdiği sağlamlaştırma tekniği ile yaklaşıldığında kent merkezlerinin arkeolojik alanlar gibi kalması kaçınılmaz olacaktı. Bu duruma çözüm olarak, rekonstrüksiyonları (yeniden yapım) olumsuz olarak niteleyen görüşler bir kenara itilerek büyük ölçekli rekonstrüksiyonlar gerçekleştirilmiştir. II. Dünya Savaşı sonrasında gerçekleşen bu gelişmeler sonrasında eski yapıların korunması ve onarımıyla ilgili ilkeler üzerinde karara varmak ve bunları uluslararası bir temele yerleştirmek üzere 1964 yılında II. Uluslararası Tarihi Anıtlar Mimarlar ve Teknisyenleri Konferansı Venedik te gerçekleştirilmiştir. Konferans sonucunda Venedik Tüzüğü olarak bilinen kararlar alınmıştır. (Bkz. Ek-1) Venedik Konferansında 1931 yılında gerçekleştirilen Atina Konferansında kabul edilen ilkelerin aradan geçen zaman içinde oluşan sorunları çözmede yetersiz kaldığı noktalar üzerinde durularak, 16 maddeden oluşan yeni bir ilkeler bütünü oluşturulmaya çalışılmıştır. 10 Venedik Tüzüğü nün birinci maddesinde tarihi anıt kavramı yeniden tanımlanarak; tek yapıdan belli bir uygarlığın, önemli bir gelişmenin, tarihi bir olayın tanıklığını yapan kentsel ya da kırsal yerleşme boyutuna ulaştırılmıştır, ayrıca yalnız büyük sanat eserlerini değil zamanın geçmesiyle kültürel anlam kazanmış daha basit eserleri de içine alacak şekilde genişletilmiştir. Venedik Tüzüğünün üçüncü maddesinde ise kültür varlığının korunmasında ve onarılmasındaki amaç, onları bir sanat eseri olduğu kadar, bir tarihi belge olarak da korumak olarak belirlenmiştir. Korumanın sürekliliğinin sağlanması, anıtların çağdaş yaşam içinde toplumsal amaçlarla kullanılarak değerlendirilmeleri, kültür varlığının çevresinin de korunması, kütle ve renk ilişkilerini değiştirecek hiçbir yeni eklentiye, yok etmeye ya da değiştirmeye izin verilmemesi genel ilkeler olarak kabul edilmiştir. Ayrıca Carta del 10 Zeynep AHUNBAY: age., 19 12

Restauro da olduğu gibi Venedik Tüzüğü nde de bütün koruma, onarım ve kazı işlerinin her zaman çizim ve fotoğraflarla açıklık kazanmış çözüm getirici ve eleştirici raporlar halinde düzenli olarak belgelenmesi, arşivlenmesi ve mümkünse bu raporların yayınlanması öngörülmüştür. Venedik Tüzüğü genel olarak Avrupalı katılımcıların yer aldığı bir konferansta hazırlanarak kabul edilmesine rağmen bütün dünyada kabul görmüştür ve uygulamaya konulmuştur. Pek çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de tüzük korumaya yönelik yasal düzenlemelere kaynak olmuştur ve tüzükte belirtilen ilkeler doğrultusunda tescil ve koruma çalışmaları hız kazanmıştır. 1945 1965 yılları arasında kurulan Avrupa Konseyi, UNESCO, ICCROM ve ICOMOS gibi uluslararası örgütler, evrensel kültür mirasının korunması amacıyla uluslararası deneyimlerin paylaşılmasını sağlamışlar ve çeşitli uluslararası anlaşmalar ve tüzükler ile korumaya yeni açılımlar getirmişlerdir. 20. yüzyılın sonuna gelindiğinde ise Bernard M. FEILDEN, Conservation of Historic Buildings adlı eserinde koruma sırasında uyulması gereken etik değerleri kapsamlı belgeleme, tarihi verilerin yok edilmemesi, minimum müdahale, estetik, tarihi ve fiziksel bütünlüğe saygı duyulması olarak tanımlamaktadır. Ayrıca restorasyon müdahaleleri sırasında şu hususlara dikkat edilmesi gerektiğini belirtmektedir: 1.Müdahaleler, teknik olarak mümkünse geriye dönebilir veya tekrar edilebilir olmalıdır. 2.İleride gerekli olması durumunda yapılacak müdahalelere engel olmamalıdır. 3.Yapının tarihi verilerine sonradan ulaşmaya engel olmamalıdır. 4.Mevcut durumun maksimum seviyede korunmasına olanak sağlamalıdır. 5.Gerekli olması durumunda yapılacak eklemeler, özgün malzeme ile renk, ton, doku, form ve ölçek bakımından uyumlu olmalıdır, aynı zamanda ayırtedilebilir olması da gerekmektedir. 6.Gerekli eğitim ve tecrübeye sahip olmayanlar tarafından yapılmamalıdır. 11 11 Bernard M. FEILDEN: Conservation of Historic Buildings (Oxford, 2003), 6 13

Mimari mirasın korunması konusunda yaşanan gelişmelere ait bir diğer yenilik ise bakım kılavuzlarının hazırlanmaya başlamasıdır. Sürdürülebilir korumanın temel şartı olan düzenli bakım işlemlerinin mülk sahipleri, kullanıcıları ve/veya uzmanlar tarafından yapılmasına yönelik yapılmasına yönelik bu çalışmalara Sınırları Olmayan Kültürel Miras (Cultural Heritage without Borders-CHwB) örgütünün danışmanlarından Dick SANDBERG tarafından geliştirilen yöntem örnek olarak verilebilir. Sandberg tarafından tanımlanan bakım süreci şöyle özetlenebilir: Belgeleme: Binanın tarihi ve mevcut durumu hakkında gerekli bilgilerin toplanması (Rölöve, açıklamalar, hasar raporları/ araştırmaları, mülakatlar/ görüşmeler, kanun ve yasal düzenlemeler, sorumluluklar, tüzel/ yasal ve finansal bilgiler, arşiv çalışmaları, arkeolojik araştırmalar, referans binalar, vb.) Bakım Programı: Mülk sahibi/bakım sorumlusu için mülkiyetinde bulunan ve düzenli bakımından sorumlu olduğu taşınmaz kültür varlığı yapı için ne yapılması ve nasıl yapılması gerektiğini tarif eden destekleyici bir belgedir. Bakım programları koruma konusunda uzmanlaşmış mimar tarafından hazırlanmalı ve gözden geçirilmelidir. Nadiren güncellenir. Korumaya ilişkin yasal mevzuat, uluslararası belgeler ve önceki restorasyonlar ile uyumlu olmalıdır. Mülkiyet, tarihçe, özel değerler ve binanın mevcut durumuna ilişkin nedenleri ve hedefleri tanımlar. Farklı faaliyetlerin nasıl yapılacağını, neyin ne şekilde yapılacağını tanımlar ve daha fazla bilginin, uygun malzemenin, iyi uzmanların ve ustaların nereden bulunabileceği hakkında bilgi verir. Bakım Programı, tarihi değere sahip tüm küçük ve büyük varlıklar için hazırlanmalıdır. Bakım Programı aşağıda belirtilenlerle ilgili tanımlamalar içerir: Günlük/haftalık/aylık bakımlar (örneğin: temizleme, alarm ve ısıtma) Sürekli onarımlar (örneğin pencere camlarının değiştirilmesi) Sezonluk bakım döngüsü (örneğin olukların temizlenmesi, kar, bacalar, ısıtma ve havalandırma) 14

Yıllık bakım döngüsü (örneğin: gözle görülür kontrol, bazı özel objelerin boyanması ve sıva onarımı) Her üç/beş/on/on beş senelik bakım döngüsü (örneğin olukların, pencerelerin, cephelerin ve çatıların onarımı ve boyanması) Bakım Planı: Mülk sahibi/bakım sorumlusu için taşınmaz kültür varlığı yapının düzenli uygulamalı bakımı ile ilgili bir destekleyicidir. Bakım planı bakım işlemlerinin ne zaman, kim tarafından, hangi maliyete ve hangi kaynaklarla yapılması gerektiğini tarif eder. Mülk sahibi ve/veya bakım sorumlusu tarafından hazırlanır ve gözden geçirilir. Bakım programına, mevcut ihtiyaçlara ve elde edilebilir kaynaklar temel alınarak sıklıkla güncellenir. Bakım planı, bakım programına, mevcut ihtiyaçlara ve elde edilebilir kaynaklara göre hazırlanır. Bakım Planı; Öncelikler doğrultusunda hazırlanan çalışma planı ve zaman çizelgesi, Gerekli kaynaklar: uzmanlar, ustalar, malzeme vb. Bütçe: elde edilebilir finansal ve diğer kaynaklar Sonuçlar: Nasıl sonuçlandı? Gerçekten ne ve kim tarafından yapıldı? Maliyet neydi? Öğrenilen dersler nelerdir? Gelecek sefer nasıl geliştirilebilir? konularına ilişkin bilgileri içermelidir. 12 Günümüze kadar gelinen noktada koruma kavramına ilişkin geliştirilen fikirler uluslararası platformda bir koruma söylemi oluşturmuştur. Koruma kavramının tarihi çevre koruma kavramı ile bütünleşmesi süreci ise gelişimine devam etmektedir. 12 Dick Sandberg: Maintenance Programs& Maintenance Plans or... How to Create the Good House Owner and the Good Care Taker?, Development of Maintenance Programs and Tools for Historic Building Preservation Report Series no: 5/2007, Der. Josko Katelan.(Montenegro, 2007), 37 15

2.2. Tarihi Çevre Koruma Kavramının Gelişimi: Avrupa da 19. yüzyıl sonunda önceleri önemli anıtlara fon oluşturan kentsel dokuların korunması ile başlayan tarihi çevre koruma uygulamaları uluslararası düzeyde ilk kez 1931 de düzenlenen Atina Konferansında Tarihi Anıtların Estetik Değerlerinin Artırılması maddesi kapsamında dile getirilerek Yapılar yapılırken yerleşmelerin kişiliğine ve dış görüntülerine, özellikle çevreleri özel itina isteyen tarihi anıtların etrafına saygı gösterilmesi önerilir. Hatta bazı yapı kümeleri ve bazı özellikleri olan güzel görünüşlü manzaraların oluşumu korunmalıdır. denilmiştir. 13 Avrupa da kentsel ve kırsal koruma çabaları II. Dünya Savaşının bitmesinin ardından 1945 ten sonra hız kazanmıştır. II. Dünya Savaşı sırasında yıkılan ve endüstrileşmenin yaygınlaşması ile tarihi kentlerin karakterlerinin bozulması üzerine kamuoyu tarihi çevre konusunda bilinçlenerek çözüm yolları aramaya başlamıştır. 1964 yılında Venedik te toplanan İkinci Uluslararası Tarihi Anıtlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresi nde tarihi çevrelerin korunması gündeme gelmiş ve alınan kararlar ile olumlu yönde somut adımlar atılmıştır. 14 Toplantı sonuçlarını içeren Venedik Tüzüğü nün (Bkz. Ek 1) 1. maddesinde tarihi anıt kavramının kentsel ve kırsal yerleşmeleri kapsayacak şekilde tanımlanması tarihi çevre koruma alanında büyük bir atılımdır. Aynı tüzüğün 6. maddesinde korunacak anıtların çevrelerinin korunması ile ilgili önemli bir ilke daha yer almaktadır: Anıtların korunması, ölçeği dışına taşmamak koşuluyla, çevresinin de bakımını içine almalıdır. Eğer geleneksel ortam varsa, olduğu gibi bırakılmalıdır. Kütle ve renk ilişkilerini değiştirecek hiçbir yeni eklentiye, yok etmeye, ya da değiştirmeye izin verilmemelidir. Venedik Tüzüğü hem tek yapı ölçeğinde hem de tarihi çevre ölçeğinde koruma konularında pek çok ülke tarafından benimsenmiştir ve yasal düzenlemelerin yasal çerçevesini oluşturmuştur. 13 Zeynep AHUNBAY: Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon (İstanbul, 2004), 116 14 Zeynep AHUNBAY: age.., 119 16

Tarihi çevre koruma konusundaki sorunları çözme çabalarına çok erken başlayan Avrupa da, tarihi yerleşmelerin korunması iyi bir planlamanın yanı sıra merkezi ve yerel yönetimlerin sağladığı fonlar, mülk sahipleri ve gönüllülerin katkı ve çabaları ile gerçekleşmektedir. 1975 yılının Avrupa Mimari Miras Yılı ilan edilmesi ile başlayan kampanya sonunda Avrupa Konseyi Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilerek yayınlanan Amsterdam Bildirgesi nde mimari mirasın korunması kentsel ve bölgesel planlamanın hedeflerinden biri olarak belirlenmiştir. 1987 yılında ise ICOMOS tarafından küçük veya büyük tarihi kentsel alanların korunmasına yönelik ilkelerin belirlendiği Washington Tüzüğü olarak da bilinen Tarihi Kentlerin ve Kentsel Alanların Korunması Tüzüğü kabul edilmiştir. 2.3. Koruma ile İlgili Uluslararası Örgütler Kültür varlıklarının insanlığın ortak mirası olarak tanımlanmasının üzerine bu evrensel kültür mirasının korunması amacıyla teknik destek ve maddi yardım sağlanması ile uluslararası deneyimlerin paylaşılması ve gerekli işbirliğinin kurulması gibi amaçlarla uluslararası örgütler kurulmuştur. Bu örgütlerin en önemlileri Avrupa Konseyi, UNESCO, ICCROM ve ICOMOS tur. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu (UNESCO-United Nations Education, Science and Culture Organisation) eğitim, bilim ve kültür alanında hükümetler arası bir örgüttür. UNESCO yu kuran sözleşme 16 Kasım 1945 tarihinde imzalanmış, yeterli sayıda onay belgesinin tamamlanmasından sonra 4 Kasım 1946 tarihinde resmen yürürlüğe girmiştir. Türkiye, UNESCO kurucusu ilk on üyeden biridir. UNESCO nun görevleri konusunda genelde kabul gören görüşe göre örgüt, uluslararası alanda entelektüel işbirliğini özendirecek, bunu sağlamak için gerekli koşulları bir araya getirecek, bu işbirliği için bir forum oluşturacaktır; 17

kalkınma için işbirliği yapılmasını sağlayacaktır; üye ülkeleri evrensel etiğe uygun davranmaya özendirecektir. 15 UNESCO kültür programı kapsamında kültürel çeşitliliğe saygı çerçevesinde somut ve somut olmayan kültürel mirasın korunması ve geliştirilmesi amacıyla kültürel mirasın korunmasında çeşitli standartlar geliştirmiştir. Ayrıca kültürel çeşitlilik ve kültürel mirasın korunması ve geliştirilmesi amacıyla çeşitli sözleşmeler de yine UNESCO çatısı altında üye ülkeler tarafından onaylanarak yürürlüğe konulmuştur. Avrupa Konseyi, 5 Mayıs 1949 tarihinde Belçika, Danimarka, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, İsveç ve İngiltere tarafından imzalanan anlaşma ile kurulmuştur. Türkiye'nin de kurucu üye olduğu kuruluşta 47 üye ülke bulunmaktadır. Konsey'in çalışma alanları insan hakları, medya, hukuki işbirliği, sosyal dayanışma, sağlık, eğitim, kültür, spor, gençlik, yerel demokrasiler, sınır ötesi işbirliği, çevre ve bölgesel planlamadır. 16 Bu kapsamda Avrupa Konseyi Kültürel İşbirliği Komitesi aracılığıyla arkeolojik mirasın korunması ve geliştirilmesi, Avrupa nın ortak mirasına olan ilginin artırılması, kültürel varlıklara ilişkin bilgilerin herkes tarafından kullanılabilmesine ilişkin programların oluşturulması, Avrupa Kültür Yolları, Avrupa Miras Günleri, doğal ve kültürel miras ve geniş halk kitleleri, koruma ve toplum, sosyal bütünleşme, koruma eğitimi, teknik işbirliği ve danışmanlık gibi konularda çalışmalar yürütmektedir. 17 Avrupa Konseyi 1954 te kabul ettiği Avrupa Kültürel Sözleşmesi nin birinci maddesi ile Avrupa nın ortak kültürel mirasını koruyucu önlemleri almak ve üye ülkelerin ulusal katkılarını geliştirmek kararı almıştır. 1975 yılında Avrupa nın mimari mirasının korunması amacıyla Geçmişimiz İçin Gelecek sloganıyla sempozyum, sergi, yayın, film ve seminerlerden oluşan bir dizi etkinlik düzenlenmiştir. Bu etkinlikler sonucunda açıklanan Amsterdam Bildirgesi uyarınca 15 Emre MADRAN, N. ÖZGÖNÜL: Kültürel ve Doğal Değerlerin Korunması (Ankara, 2005), 114 16 http://www.avrupakonseyi.org.tr/, Son Erişim Tarihi: 23.03.2008 17 Emre MADRAN, N. ÖZGÖNÜL: Kültürel ve Doğal Değerlerin Korunması (Ankara, 2005), 115 18

koruma ilkelerinin bölgesel planlama politikalarına katılması, bu ilkelerin sosyal ve ekonomik yaşamla bütünleşerek uygulamaya konması konusunda çabalar yoğunlaşmıştır. 18 Bildirgede ayrıca mimarlık mirasının yalnız üstün nitelikli tek yapıları ve çevrelerini değil, tarihsel ve kültürel özelliği olan tüm kentsel ve kırsal alanları da içerdiğini belirtilmektedir. 19 Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (ICOMOS- International Council on Monuments and Sites) tarihi anıtlar ve sitlerin korunması, muhafaza edilmesi ve değerlendirilmesine yönelik teoriler, yöntemler, teknikler ile ilgili her türlü araştırmayı desteklemek ve yönlendirmek amacıyla uluslararası ve hükümetler dışı bir organizasyon olarak 1965 yılında kurulmuştur. 100den fazla ülkede kurulmuş Ulusal komiteler ile uluslararası bir yarı sivil toplum kuruluşu olarak çalışmalarını sürdüren ICOMOS un kuruluşunun arka planında Venedik Tüzüğü ile bu konuda sürekli çalışacak uluslararası bir konseyin kurulması tavsiye kararı yatmaktadır. Koruma ve Restorasyon alanında kuruluşundan günümüze çeşitli ülkelerde gerçekleştirdiği veya destek verdiği etkinlikleri ile koruma alanına önemli katkılarda bulunan ICOMOS ülkemizde yasal olarak 1974 yılında yayınlanan bir yönetmelik ile Kültür Bakanlığı na bağlı olarak yarı resmi bir konsey olarak kurulmuştur. 20 ICOMOS, uluslararası bilimsel komiteleri ile kültürel çevrenin korunması, onarımı ve yönetimi konularında uluslararası standartlar oluşturmaktadır. Bu standartların bir bölümü genel kongrelerde tüzük adı altında uluslararası belgeler haline dönüştürülmektedir. Uyulması zorunlu olmamakla beraber, bu belgeler gerek kuramsal ve gerekse uygulamaya yönelik çok değerli yaklaşım ve teknikler içermektedir. Bu tüzüklerin başlıcaları şöyledir: Tarihi Kentlerin ve Kentsel Alanların Korunması Tüzüğü, Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü, Ahşap Tarihi Yapıların Korunması İçin İlkeler dir. 18 Zeynep AHUNBAY: Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon (İstanbul, 2004), 135 19 The Declaration of Amsterdam, http://www.icomos.org/docs/amsterdam.html, Son Erişim Tarihi: 23.03.2008 20 http://www.icomos.org.tr/hakkinda.php, Son Erişim Tarihi: 23.03.2008 19

ICOMOS tarafından 1987 yılında kabul edilen ve Washington Tüzüğü olarak da bilinen Tarihi Kentlerin ve Kentsel Alanların Korunması Tüzüğüne (Bkz. Ek-2) göre endüstrileşmeyi izleyen kentsel değişimlerin etkisi ve ihmal nedeniyle tehdit altında olan tarihi kent dokuları, tarihi belge olma özelliklerinin yanı sıra geleneksel kent kültürüne ait değerleri de barındırmaktadırlar. Kültürel, sosyal ve hatta ekonomik kayıplara neden olan, ve geri dönüşü olmayan bu durum karşısında tarihi ve geleneksel kent dokularının korunmaları ve canlandırılmaları gereklidir. Kentin veya kentsel alanın tarihi karakteri ile bu karakteri oluşturan somut ve somut olmayan bileşenler ve özellikle: Parsel ve sokakların tanımladığı kent dokuları, Binaların ölçek, boyut, üslup, yapım tekniği, kullanılan malzemeler, renk ve bezemeler ile tanımlanan biçimleri, iç ve dış görünüşleri, korunması gerekli niteliklerdir. 21 Kültür Varlıklarının Korunması ve Onarım Çalışmaları Uluslararası Merkezi (ICCROM- International Centre For The Study of The Preservation and Restoration of Cultural Property) UNESCO tarafından 1959 da kurulmuştur. Taşınır ve taşınmaz kültürel mirasın korunmasıyla ilgili eğitim veren ve uzmanlarıyla uygulama yapan bir kuruluştur. 22 Merkez amacı tarihi mirasın korunması olan hükümetler arası bir kuruluştur. Korumanın bilimsel sorunları üzerine belge toplama ve yayma, bu alanda araştırmaları destekleme, teknik sorunlara danışmanlık yapma, teknik eleman yetiştirme ve restorasyon uygulamaları düzeyini yükseltme gibi önemli görevler üstlenmiştir. 23 21 Tarihi Kentlerin ve Kentsel Alanların Korunması Tüzüğü http://web.deu.edu.tr/terracottas/kumid/doc_icomos_1987_washington_01.asp, Son Erişim Tarihi: 08.02.2008 22 Emre MADRAN, N. ÖZGÖNÜL: Kültürel ve Doğal Değerlerin Korunması (Ankara, 2005), 119 23 Emre MADRAN, T. S. TAĞMAT (Der.): Kültürel ve Doğal Miras:Uluslararası Kurumlar ve Belgeler (Ankara, 2007), 39 20

2.4. Ülkemizde Koruma Kavramının Tarihsel Gelişimi Türkiye de kültür varlıklarının korunması ile ilgili ilk yasal düzenleme 13 Şubat 1869 tarihinde yürürlüğe giren I. Asar-ı Atika Nizamnamesi dir ve yabancı araştırmacıların yapacakları arkeolojik kazıları izne bağlanması ve kazılarda elde edilen buluntuların yurt dışına çıkarılmasını yasaklanması hususlarında hükümleri içermektedir. Değişen koşullar ve gereksinimler doğrultusunda kanun 1874, 1884 ve 1906 yıllarında değişiklilere uğramıştır. 24 1906 tarihli IV. Asar-ı Atika Nizamnamesi nin esasları içinde devlete, özel kişilere ya da topluluklara ait olan her türlü arazideki bilinen ya da gelecekte bulunacak her türlü anıtın ve taşınır-taşınmaz eski eserin tümünün devlet malı olduğu vurgulanmıştır. 25 Böylelikle eski eserin devlet malı niteliğinde ve devlet koruması altında olduğu ilkesi kabul edilmiştir. 29 Ekim 1923 te Cumhuriyetin kurulmasının ardından 1930 ile 1935 yılları arasında çıkarılan yasalar ile Osmanlılardan kalan mevzuat değiştirilmiş ve yeni bir kurumsal düzenlemeye gidilmiştir. 1934 yılında müzeler, 1935 yılında ise Vakıflar yeni bir düzenleme kapsamına alınmışlardır. 26. 2 Temmuz 1951 tarihinde 5805 Sayılı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Teşkiline ve Vazifelerine Dair Kanunun kabulü ile Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEEAYK) kurulmuştur. 27 Kurulun görevleri yurt içinde korunması gereken mimari ve tarihsel özelliklere sahip anıtların ve diğer taşınmaz eski eserlerin koruma, bakım, onarım ve restorasyon işlerinde uyulacak ilke ve programları saptamak, uygulamaları izlemek ve denetlemek olarak tanımlanmıştır. Ayrıca koruma ile ilgili konularda bilimsel görüş bildirmesi de 24 Zeynep AHUNBAY: Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon (İstanbul, 2004), 136 25 Feridun AKOZAN: Türkiye de Tarihi Anıtları Koruma Teşkilatı ve Kanunları (İstanbul, 1977), 4 26 N. AKÇURA: Türkiye ve Eski Eserler, Mimarlık Dergisi, Sayı:8 (1972), 39-41 den naklen D. Türkan KEJANLI, Can Tuncay AKIN, Aysel YILMAZ: Türkiye de Koruma Yasalarının Tarihsel Gelişimi Üzerine Bir İnceleme, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (www.e-sosder.com), Kış-2007, 183 27 5805 Sayılı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Teşkiline ve Vazifelerine Dair Kanun 21