ĠLKÖĞRETĠM 6. VE 7. SINIF ÖĞRENCĠLERĠNĠN BĠLGĠSAYARA YÖNELĠK BAĞIMLILIK GÖSTERME EĞĠLĠMLERĠNĠN FARKLI DEĞĠġKENLERE GÖRE ĠNCELENMESĠ

ĠLKÖĞRETĠM 6. VE 7. SINIF ÖĞRENCĠLERĠNĠN BĠLGĠSAYARA YÖNELĠK BAĞIMLILIK GÖSTERME EĞĠLĠMLERĠNĠN FARKLI DEĞĠġKENLERE GÖRE ĠNCELENMESĠ M. Betül YILMAZ Anahtar Kelimeler Bilgisayar bağımlılığı Internet bağımlılığı İlköğretim öğrencileri Özet İlköğretim öğrencileri için bilgi teknolojilerinin aşırı kullanımı ve bunun getirdiği bağımlılığa kadar varabilecek olumsuz sonuçlar gözden kaçırılmaması gereken risklerdir. Bilgisayar öğretmenleri öğrencilerin aşırı bilgisayar / Internet kullanma davranışlarının rehberlik uzmanlarına iletilmesini gerektirecek boyutta olup olmadığını fark edecek konumdadırlar ve bu konuda bilgi sahibi olmaları önemlidir. Bu çalışmada 416 ilköğretim 6 ve 7. sınıf öğrencisi üzerinde bilgisayara yönelik bağımlılık eğilimlerini etkileyebilecek faktörler incelenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, öğrencilerin bilgisayara yönelik bağımlılık gösterme eğilimleri cinsiyet, yaş, okul türü ve kullanma süresine bağlı olarak fark göstermektedir. Ayrıca öğrencinin bilgisayarını sadece kendisinin kullanıyor olması da bağımlılık eğilimi üzerinde anlamlı fark yaratmaktadır. Keywords Computer addiction Internet addiction Primary students Abstract Overuse in information technology and its negative results leading to computer addiction are the risks which should not be missed for primary students. Computer teachers are in a position that they may realize the behaviors of the students like excessive use of computer and the internet and can decide on which behaviors worth to convey to school consultants as well. As a result, it is important that the teachers have knowledge on this subject. In this study, 416 students at 6th and 7th grades are subjected in order to analyze some factors which can be effect their computer addiction aptitudes. According to the results of the study, computer addiction aptitudes of the students differentiate in relation to their gender, age, school types and the time they spend on computer. In addition, using the computer without sharing anybody else in family creates a significant difference on addiction aptitude. 1. GĠRĠġ İkinci Dünya savaşı yılarında ortaya çıkan ve başlangıçta sadece akademik çevreler ve yüksek hacimli ticari işletmelerce kullanılan bilgisayarlar, 80 li yıllarda masaüstü bilgisayarların yaygınlaşmaya başlaması ile yeni bir sürece girmiş ve gitgide ucuzlayarak günümüzde pek çok ev ve işyerinde yerini almıştır. Benzer şekilde başlangıçta sadece akademik çevreler arasında bilgi paylaşımı gerçekleştirme ve

araştırma yapma amacıyla tesis edilen uzak bilgisayar ağları da zaman içinde toplumun her kesiminden kullanıcılara iletişim, eğlence, bankacılık, alışveriş, bilgiye erişim, vb. alanlarda hizmet etmeye başlamıştır. Bilgisayar ve Internet kullanımındaki bu yaygınlaşma ülkemizde de yoğun bir şekilde gözlenmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu nun (2007) bilişim teknolojilerinin kullanımına dair yayınladığı son raporuna göre; ülkemizde bilgisayar ve Internet kullanan bireylerin oranı sırasıyla %29,5 ve %26,7 dir. Bir başka deyişle Türkiye de her dört kişiden biri bilgisayar ve Internet kullanıcısıdır. Aynı raporda 2007 yılı Nisan-Haziran döneminde söz konusu bu bireylerin %45,96 sının evinde, %37,52 sinin işyerinde, %31,21 inin ise Internet kafelerde Internet kullandıkları belirtilmektedir. Doğal olarak bilgisayar ve Internet kullanımının bu derece yaygınlaşması eğitim kurumlarını da etkilemiş ve bu teknolojiler okullarda da yerini almıştır. Nitekim Şubat 2006 sonu itibarıyla Milli Eğitim Bakanlığına bağlı 21.921 kurumda bilgisayar bağlantısı bulunmaktadır (MEB, 2008a). Veriler lise ve dengi okul öğrencilerinin %95 inin ve ilköğretim öğrencilerinin %82 sinin (MEB, 2008b) bu kurumlardaki 600.000 bilgisayar aracılığıyla (Çelik, 2008) Internet e eriştiklerini göstermektedir. 2007-2008 öğretim yılı itibarıyla örgün eğitimde 13.242.933 ilk ve ortaöğretim öğrencisinin (MEB, 2008c) yer aldığı düşünüldüğünde, yaklaşık 11 milyon öğrencinin bilgisayar ve Internet kullanıcı olduğu görülmektedir. Ayrıca evlerinde bilgisayar olmayan öğrencilerin rahatlıkla kullanabildiği Internet kafelerden sadece ruhsatlı olanların sayısı 2003 yılı verileri itibarıyla 11.243 tür ve bu tür kafelerin sayısı baş döndürücü hızla artmaktadır (TieV, 2007). Bilgisayar ve Internet kullanımının yaygınlaşması bireylerin bilgisayar başında geçirdikleri zamanın da artmasına yol açmaktadır. Bilgisayar ve Internet kullanımında aşırıya kaçma beraberinde bilgisayar / Internet bağımlılığı geliştirme riskini de getirebilmektedir (Watson, 2005; Chou, Condron, Bellard, 2005). Bu kapsamda Internet üzerinden iletişim, bilgisayar veya Internet üzerinden oyun oynama gibi farklı davranış türlerinde aşırıya varan kullanımlar bilgisayar bağımlılığının ilk göstergeleri olabilmektedir (Watson, 2005; Fleming, Rickwood, 2004). Bu şartlar altında teknolojinin olumlu yönlerinden yararlanmaları için eğitim vermeyi amaçladığımız çocuklarımızı teknolojinin olumsuz etkilerinden uzak tutmak gereği de önem kazanmaktadır. Bilgisayar / Internet bağımlılığı ise özellikle 12-18 yaş grubu açısından önemli bir risk unsuru haline gelmiştir (Öztürk ve diğ, 2007). Bağımlılıkla ilgili konularda okullardaki yetkili kişiler rehberlik uzmanlarıdır. Ancak var olan durumda, gerek resmi gerekse özel ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki öğrenci velilerinin, çocuklarının bilgisayar / Internet kullanımı konusundaki tereddütlerini aktardıkları

merciler rehberlik servisleri kadar bilgisayar öğretmenleri de olmaktadır. Dolayısıyla bilgisayar öğretmenlerinin, öğrencilerinin bilgisayar kullanma alışkanlıklarının ne kadarının normal sınırlar içinde olduğu, ne kadarının izlemeyi ya da rehberlik servisi ile işbirliğine gitmeyi gerektireceği konusunda bilinçli olmaları pratikte önemi olan bir gerekliliktir. Literatürde bağımlılık temel olarak madde bağımlılığı çerçevesinde kabul görmektedir. Bazı bilim adamları aşırı bilgisayar / Internet kullanımını, ortada bağımlılık geliştirilen bir madde olmadığı için, bağımlılık olarak kabul etmemektedirler. Örneğin Grohol (2005) bağımlılık yerine patolojik kullanım kavramını tercih etmekte ve bu davranışın ya başka psikolojik problemlerin bir yansıması ya da ilk defa karşılaşılan bir ortama yönelik ve geçici bir kompülsif bir davranış olduğunu, her iki durumda da alışılmış terapi yöntemleri ile tedavi edilebileceğini ifade etmektedir. Öte yandan bir grup bilim adamı ise; madde bağımlılığın teşhisi için geçerli kabul edilen ölçütlerin uygulanabildiği kumar ve benzeri davranış bozukluklarını da bağımlılık olarak kabul edilmektedir. Bu ölçütler; bağımlılık geliştirilen maddeyi bulma ve alma yönünde hissedilen baskı, maddeye kısıtlı erişim halinde kontrol kaybı ve olumsuz duygusal durumların ortaya çıkması olarak özetlenmektedir (Koob, Le Moal, 2005,1). Bilgisayar / Internet bağımlılığını davranışsal bağımlılığın bir alt kategorisi olarak değerlendiren (Widyanto, Griffiths, 2006) ampirik araştırmalar özellikle 90 lı yıllardan sonra yaygınlaşmıştır (Ngai, 2007; Hur, 2006; Widyanto, Griffiths, 2006; Chou,Condron, Bellard, 2005; Watson, 2005; Fleming, Rickwood, 2004; Griffiths, 2000). Nitekim American Medical Association Ocak 2008 de yayınladığı raporunda, halihazırda bilgisayar bağımlılığını tıbbi bir bozukluk olarak kabul etmeyen American Psychiatric Association a bu bozukluğu tanıması yönünde tavsiye kararı almıştır (AMA, 2008). Literatürde son yıllarda ağırlıklı olarak bilgisayar yerine Internet kullanımındaki aşırılıklara dikkat çeken çalışmalar yer almaktadır. Bu kapsamda kullanılan bazı terimler ise bilgisayar bağımlılığı Internet bağımlılığı, patolojik Internet kullanımı, problematik Internet kullanımı olarak sıralanmakta (Odabaşı, Kabakçı, Çoklar, 2007; Chou, Condron, Bellard, 2005; Thatcher, Goolam, 2004) ancak Internet bağımlılığı ifadesi birçok araştırmacı için popülerliğini korumaktadır (Thatcher, Goolam, 2004). Bu çalışmada da bağımlılık terimi kullanılmıştır. Yapılan literatür taramasında ülkemizde bilgisayar ya da Internet bağımlılığını ölçmeye yönelik bir çalışmaya rastlanmamıştır. Buna karşılık bu konuda yurt dışında gerek yetişkinler gerekse 18 yaş altı öğrenciler üzerinde yapılmış farklı çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmalar, bilgisayar/internet bağımlılığı emareleri gösteren bireylerin göstermeyen bireylere göre (i) bilgisayar başında daha fazla zaman harcadıklarını, (ii)

çevrimiçi etkinliklere (anında mesajlaşma, sohbet, çevrimiçi oyunlar, vb.) daha fazla yöneldiklerini, (iii) okul/iş performanslarının düştüğünü, (iv) daha az arkadaşa sahip olduklarını ve (v) kendilerini daha fazla yalıtılmış hissettiklerini göstermektedir (Widyanto, Griffiths, 2006; Chou, Condron, Bellard, 2005; Fleming, Rickwood, 2004). Bilgisayar/Internet bağımlılığını ölçmek amacıyla geliştirilmiş ölçeklerden bir kaç tanesi şunlardır (Chou, Condron, Bellard, 2005): - Internet Addiction Diagnostic Questionnaire (DQ): 1996 yılında Young tarafından geliştirilmiş 8 E/H maddesinden oluşmaktadır. - Clinical Symptoms of Internet Dependency : 1997 yılında Scherer tarafından geliştirilmiş 10 E/H maddesinden oluşmaktadır. - Internet-Related Addictive Behavior Inventory (IRABI): 1997 yılında Brenner tarafından geliştirilmiş 32 D/Y maddesinden oluşmaktadır. - Generalized Problematic Internet Use Scale (GPIUS): 2002 yılında Caplan tarafından geliştirilmiş 29 madde ve yedi alt faktörden oluşan beşli Likert tipi bir ölçektir.. - Online Cognition Scale (OCS): 2002 yılında Davis ve arkadaşları tarafından geliştirilmiş 36 madde ve dört alt faktörden oluşan yedili Likert tipi bir ölçektir. Bu ve benzeri ölçekler kullanılarak yapılan araştırmalarda, bilgisayar/internet bağımlılığı geliştirme riski yüksek küçük yaş grubu bireylerin bilgisayar kullanma ile ilgili ortak davranış özellikleri olarak; 2. Sık sık ve uzun süreli olarak bilgisayar / Internet kullanma 3. İstese de bilgisayar / Internet in başından kalkamama 4. Ödev vb. sorumluluklarını aşırı bilgisayar/internet kullanma sebebiyle yerine getirmeme 5. Akademik başarıda düşüş 6. Bilgisayar / Internet kullanma konusunda kısıtlanıldığında rahatsızlık hissetme 7. Bilgisayar / Internet kullanma süresini saklama ya da bu konuda yalan söyleme 8. Bilgisayar / Internet kullanmadığı zamanlarda olumsuz duygular hissetme 9. e-posta ve çevrimiçi sohbet programlarını yoğun kullanma görülmektedir (Ngai, 2007; Hur, 2006; Watson, 2005; Johansson, Götestam, 2004; Griffiths, 2000).

1.1 AraĢtırmanın Amacı Bu araştırmada bilgisayar öğretmenlerine yol gösterici olması amacıyla; ilköğretim 6 ve 7. sınıf öğrencilerinin bilgisayara yönelik bağımlılık gösterme eğilimlerinin demografik özelliklerine ve bilgisayar kullanma durumlarına göre farklılık gösterip göstermediği incelenmiştir. 2. YÖNTEM 2.1 Örneklem Araştırma ilköğretim ikinci kademe öğrencileri için planlanmış ancak OKS hazırlıkları sebebiyle diledikleri şekilde bilgisayar kullanamayan, bu konuda kendileri veya aileleri tarafından süre kısıtı konulan 8. sınıf öğrencileri araştırmaya dâhil edilmemiştir. Çalışmanın örneklemini İstanbul da bulunan bir özel ve bir devlet okulunun 6. ve 7. sınıflarında öğrenim gören ve evlerinde bilgisayar bulunan toplam 416 öğrenci oluşturmaktadır. Seçilen devlet okulu sosyo-ekonomik açıdan üst grupta yer alan ailelerin yaşadığı bir semtte bulunmaktadırlar. Anketi cevaplayan öğrencilerin % 59 u (n=242) özel, % 41 i (n=172) devlet okulu öğrencisidir. 207 kız ve 209 erkek öğrenciden %21 i (n=89) 11, %46 sı (n=190) 12, %33 ü (n=137) 13 yaşındadır. Öğrencilerin %71 inin (n=295) kendi odasında bilgisayar bulunmakta, %29 luk (n=121) bir kesim ise evin ortak alanındaki bilgisayarı kullanmaktadır. Bilgisayarı günde bir saatten az kullandığını beyan eden öğrencilerin oranı %28 (n=117), bir ilâ iki saat kullananlar % 55 (n=227) iken günde üç saat ve üstü kullandığını söyleyenlerin oranı %17 de (n=72) kalmıştır. Ailesi tarafından bilgisayar kullanma süreleri kısıtlanan (%49, n=204) ve kısıtlanmayan öğrencilerin oranlarının (%51, n=212) hemen hemen eşit olduğu görülmektedir. 2.1 Veri Toplama Aracı, Geçerlik, Güvenirlik ÇalıĢması Tarama yoluyla betimsel bir çalışmanın gerçekleştirildiği araştırmada, veriler kapalı uçlu sorulardan oluşan bir ölçekle toplanmıştır. Ölçeğin ilk kısmı demografik bilgiler ve bilgisayar kullanma alışkanlıklarına yönelik 8 maddeden oluşmaktadır. İkinci kısım ise araştırmacı tarafından öğrencilerin bilgisayara yönelik bağımlılık eğilimlerini belirlemek üzere geliştirilmiş beşli Likert tipi 9 maddeden oluşmaktadır (5:Her zaman, 4:Çoğu zaman, 3:Ara sıra, 2:Çok az, 1:Hiçbir zaman). Ölçekten alınabilecek puan aralığı 9 ilâ 45 dir. Ölçeğin geliştirilmesi aşamasında küçük yaş grubu bireylerin bilgisayar kullanma ile ilgili ortak davranış özelliklerine yönelik maddeler hazırlanarak uzman görüşleri alınmıştır. Elde edilen 9 madde özel bir ilköğretim okulundaki 30 6. ve 7. sınıf öğrencisine test-tekrar test

çalışması kapsamında iki hafta ara ile uygulanmıştır. Elde edilen puanlar üzerinde yapılan ilişkili grup t-testi sonuçları anlamlı fark göstermemektedir [t (415) =1.927, p<.01]. Ölçek maddeleri ve toplam puanlar normal dağılım göstermektedir ve güvenirlik katsayısı (Cronbach Alpha) 0.87 olarak bulunmuştur. Ölçeğin faktör yükleri Tablo 1 de sunulmuştur. Tablo 1 Ölçeğin Temel BileĢenler Matrisi (Eigen değerleri 1 in üzerinde) Madde No BileĢenler 1 2 Madde 3.714.224 Madde 6.702.140 Madde 9.691.415 Madde 7.645.112 Madde 2.640.328 Madde 1.598.503 Madde 8.596.013 Madde 5.043.848 Madde 4.274.778 Tablo 1 de de görüldüğü gibi ölçek iki faktörden oluşmaktadır. Birinci faktördeki maddeler bilgisayar kullanma süresi ve isteği ile ilgili iken ikinci faktördeki maddeler çevrimiçi sohbet programlarının kullanımına dairdir. 2.2 Verilerin Analizi Verilerin analizinde SPSS 15.0 for Windows programı kullanılmıştır. Ölçekteki maddelere ait verilerin ortalama ve standart sapmaları Tablo 2 de sunulmuştur. Tablo 2 Ölçek Maddelerinin Ortalama Ve Standart Sapmaları Madde Ortalama Ss 1. Eve gelir gelmez bilgisayarımı açmak isterim. 3.24 1.29 2. Yemeğimi bilgisayar baģında yemeyi tercih ederim. 2.31 1.37 3. BaĢka Ģeylerle uğraģırken aklım bilgisayarda kalıyor. 2.14 1.21 4. Sohbet programımı (MSN, vb.) hep açık tutarım. 3.27 1.37 5. Tanıdığım herkese sohbet (MSN, vb.) adresimi veririm. 3.20 1.50 6. Bilgisayarda iken rahatsız edildiğimde öfkelenirim. 2.72 1.50 7. Bilgisayarsız bir hayatın sıkıcı ve boģ olduğu düģüncesine kapılıyorum. 2.89 1.47 8. Anneme ve babama bilgisayar kullanma sürem hakkında yalan söylerim. 1.40.91 9. Gece geç saatlere kadar bilgisayar baģında oturmaktan zevk alıyorum. 2.64 1.56 Tüm Ölçek 2.65.91 Tablo 2 ye göre 416 öğrencinin bağımlılık eğilim değerleri ortalaması 2.65, standart sapması.90 dır. Ölçekte kullanılan beşli seçeneklere

uygun olarak, aritmetik ortalamaların anlamlandırılabilmesi amacıyla değerlendirme aralıkları hesaplanmıştır. Buna göre; 1.00 1.80 aralığı hiçbir zaman, 1.81 2.60 aralığı çok az, 2.61 3.40 aralığı ara sıra, 3.41 4.20 aralığı çoğu zaman ve 4.21 5.00 aralığı her zaman seçeneklerine karşılık gelmektedir. Buna göre ölçekteki maddelere verilen cevapların ortalamaları Ara sıra ifadesinde yoğunlaşmaktadır. Bu bulgu örneklemdeki öğrencilerin genelinin bilgisayar bağımlılığı eğilimleri olmadığı şeklinde değerlendirilebilir. Ölçekte en yüksek ortalamalı maddeler 3.27 ile 4, 3.24 ile 1 ve 3.20 ile 5 no lu maddelerdir. Her ne kadar öğrencilerin eve gelir gelmez bilgisayarı açma ve sohbet programlarını kullanma ile ilgili verdikleri bu cevapların ortalaması diğer maddelerin ortalamalarından daha yüksekse de bu cevaplar da yine ara sıra düzeyinde kalmaktadır. Ölçekteki en düşük ortalama değer ise öğrencilerin bilgisayar kullanma süreleri hakkında yalan söyleme sıklıklarını sorgulayan sekizinci maddededir (1.40) ve hiçbir zaman aralığına düşmektedir. Bu bulgu en yüksek ortalamalı maddelerle bir arada değerlendirildiğinde; örneklem genelinde öğrencilerin bilgisayar kullanma sürelerinin endişe uyandırıcı bir durum arz etmediği şeklinde değerlendirilebilir. Ölçeğe verilen cevapların ortalamalarının Likert tipi ifadelerde hangi aralıklarda dağıldığını görmek amacıyla; ölçekten aldıkları puanlar madde sayısı olan 9 a bölünmüş ve her bir öğrenci için bir bağımlılık eğilim değeri belirlenmiştir. Bu değerin alt ve üst sınırları 1 ilâ 5 dir. Tablo 3 de bağımlılık eğilim değerlerinin aralıklara göre yüzde ve frekans dağılımları görülmektedir. Tablo 3 Bağımlılık Eğilim Değer Aralıklarının Yüzde/Frekans Dağılımları Bağımlılık Eğilim Toplam Değeri Aralığı N % 1.00-1.80 86 20.7 1.81-2.60 214 30,8 2.60-3.40 120 28.8 3.41-4.80 62 14.9 4.81-5.00 20 4.8 Toplam 416 100.0 Tablo 3 incelendiğinde öğrencilerin çok büyük bir kısmının (%80.3) bilgisayar kullanma davranışlarının 1.0-3.40 aralığında olduğu, sadece 20 öğrencinin (%4,8) her zaman seçeneğine yoğunlaştıkları görülmektedir. Bu bulgular; bilgisayar bağımlılığı eğilimi açısından en yüksek risk taşıyan öğrencilerin oranının genel kitle içinde %5 civarında olduğu, daha düşük olmakla beraber riskli olabilecek % 15 lik diğer grubun da var olduğu şeklinde değerlendirilebilir. 3. BULGULAR VE YORUMLAR

3.1 Cinsiyete Göre Bilgisayar Bağımlılık Eğilimleri Öğrencilerin cinsiyete göre farklılık gösterip göstermediğini anlamak için yapılan ilişkisiz grup t-testi analiz sonuçları Tablo 4 te sunulmaktadır. Tablo 4 Bağımlılık Eğilimi Puanları ve Cinsiyetlerine ĠliĢkin ĠliĢkisiz Grup T-Testi Sonuçları Cinsiyet N X S Sd t P Erkek 209 2.81 0.88 414 3.85 0.000 Kız 207 2.48 0.90 Tablo 4 te yer alan sonuçlar incelendiğinde bilgisayar bağımlılık eğilimlerinin cinsiyete göre anlamlı fark gösterdiği görülmektedir [t (414) =3.85, p<.01]. Erkek öğrencilerin ( X = 2.81) bilgisayar bağımlılık eğilimleri kız öğrencilere ( X = 2.48) göre daha yüksektir. Erkek öğrencilerin ortalamasının ara sıra seçeneğine, kız öğrencilerin ortalamasının ise çok az seçeneğine isabet ettiği görülmektedir. Bu bulgu aşırı bilgisayar kullanan erkek öğrencilerin kız öğrencilere göre daha dikkatle izlenmesi gerektiği yönünde değerlendirilebilir. 3.2 YaĢa Göre Bilgisayar Bağımlılık Eğilimleri Örneklemde 11, 12 ve 13 yaş gruplarında yer alan öğrencilerin bilgisayar bağımlılık eğilimlerinin farklılık gösterip göstermediğini belirlemek üzere yapılan tek yönlü varyans analizi sonuçları Tablo 5 te görülmektedir. Tablo 5 Bağımlılık Eğilimi Puanları Ve YaĢlara ĠliĢkin Varyans Analizi Sonuçları Varyansın Kareler Kareler sd Kaynağı Toplamı Ortalaması F p Gruplar Arası 4.737 2 2.368 2.887.057 Gruplar Ġçi 338.795 414.820 Toplam 343.531 416 Tablo 5 incelendiğinde, öğrencilerin bilgisayar bağımlılık eğilimlerinde yaş gruplarına göre anlamlı fark olmadığı görülmektedir [F (2-414) =2.368]. Bu bulgu bilgisayar öğretmenlerinin, öğrencilerin yaşlarını bilgisayar bağımlılığı eğilimi konusunda bir gösterge olarak kullanamayacakları yönünde değerlendirilebilir. 3.3 Okul Türüne Göre Bilgisayar Bağımlılık Eğilimleri Tablo 6 da devlet okulunda ve özel okulda okuyan öğrencilerin bilgisayar bağımlılık eğilimlerine yönelik t-testi sonuçları yer almaktadır. Tablo 6 Bağımlılık Eğilimi Puanları ve Okul Türüne ĠliĢkin ĠliĢkisiz Grup T-Testi Sonuçları Okul Türü N X S sd t p Özel Okul 244 2.77 0.92 414-3.47 0.001 Devlet okulu 172 2.46 0.88

Tablo 6 da yer alan bulgulara göre özel okul ve devlet okulu öğrencileri arasında bilgisayar bağımlılık eğilimi açısından anlamlı fark bulunmaktadır [t (414) =-3.47, p<.01]. Özel okulda okuyan öğrencilerin ( X = 2.77) bilgisayar bağımlılık eğilimleri devlet okulunda okuyan öğrencilere ( X = 2.46) göre daha yüksektir. Devlet okulundaki öğrencilerin ortalamaları çok az seçeneğine, özel okuldaki öğrencilerin ortalamalaro ise ara sıra seçeneğine isabet etmektedir. Bu bulgu doğrultusunda özel okullarda görev yapan bilgisayar öğretmenlerinin bilgisayar bağımlılığı konusunda daha biraz daha dikkatli olmaları gerektiği düşünülebilir. 3.4 Kendi Odasında Bilgisayar Bulunmasına Göre Bilgisayar Bağımlılık Eğilimleri Odalarında bilgisayar bulunan ve bulunmayan öğrencilerin bilgisayar bağımlılık eğilimlerine yönelik ilişkisiz grup t-testi sonuçları Tablo 7 de görülmektedir. Tablo 7 Bağımlılık Eğilimi Puanları ve Kendi Odasında Bilgisayar Bulunması Durumuna ĠliĢkin ĠliĢkisiz Grup T-Testi Sonuçları Odasında Bilgisayar N X S sd t p var 295 2.71 0.92 414 2.15 0.033 yok 121 2.50 0.88 Tablo 7 de yer alan bulgular incelendiğinde, odalarında bilgisayar bulunan öğrenciler ile bulunmayan öğrenciler arasında anlamlı fark olmadığı [t (414) =2.15] görülmektedir. Bir başka deyişle, öğrencilerin kendi odalarında bilgisayar bulunması bağımlılık eğilimi göstermeleri açısından bir gösterge olarak yorumlanamaz. 3.5 Bilgisayarı BaĢkasıyla PaylaĢma Durumuna Göre Bilgisayar Bağımlılık Eğilimleri Öğrencilerin evlerinde kullandıkları bilgisayarı başka aile bireyleri ile paylaşmaları ile bilgisayar bağımlılık değerleri arasındaki ilişkisiz grup t- testi sonuçları Tablo 8 de sunulmaktadır. Tablo 8 Bağımlılık Eğilimi Puanları ve Bilgisayarı BaĢkasıyla PaylaĢma Durumuna ĠliĢkin ĠliĢkisiz Grup T-Testi Sonuçları Bilgisayarı baģkasıyla N X S sd t p paylaģıyor 298 2.56 0.88 paylaģmıyor 118 2.85 0.94 414-2.94 0.004 Tablo 8 deki veriler incelendiğinde evdeki bilgisayarı diğer aile fertleri ile paylaşan ve paylaşmayan öğrencilerin bilgisayar bağımlılık değerleri arasında anlamlı fark olduğu görülmektedir [t (414) =-2.94, p<.01]. Kendi bilgisayarına sahip olan ve başkalarıyla paylaşmayan öğrencilerin ( X = 2.85) bilgisayar bağımlılık eğilimleri paylaşan öğrencilere ( X = 2.56) göre daha yüksektir. Öte yandan Tablo 7 deki veriler ışığında yapılan yorumda da belirtildiği gibi öğrencinin kendi odasında bilgisayar olması bir

problem teşkil etmemektedir. Bu iki bulgu bir arada değerlendirildiğinde bilgisayar öğretmenlerinin aileleri, öğrencinin bilgisayarı kendi odasında bulunsa dahi ailedeki diğer bireylerle ortaklaşa kullanması doğrultusunda yönlendirmelerinin daha sağlıklı olacağı söylenebilir. 3.6 Bilgisayar Kullanma Süresine Göre Bilgisayar Bağımlılık Eğilimleri Tablo 9 da bilgisayarı günde 1 saat ve az, günde 2-3 saat ve günde 3 saat ve fazla kullanan öğrencilerin bilgisayar bağımlılık eğilimlerinin farklılık gösterip göstermediğini belirlemek üzere yapılan tek yönlü varyans analizi sonuçları sunulmaktadır. Tablo 9 Bağımlılık Eğilimi Puanları ve Bilgisayar Kullanma Sürelerine ĠliĢkin Varyans Analizi Sonuçları Varyansın Kaynağı Kareler Kareler sd Toplamı Ortalaması F p Gruplar Arası 90.303 2 45.151 74.589.000 Gruplar Ġçi 90.303 414.605 Toplam 339.702 416 Tablo 9 daki veriler incelendiğinde, öğrencilerin bilgisayar bağımlılık eğilimlerinde bilgisayar kullanma sürelerine göre anlamlı fark olduğu görülmektedir [F (2-414) =74.589, p<.01]. Başka bir deyişle, öğrencilerin bilgisayar bağımlılık eğilimleri kullanma sürelerine bağlı olarak anlamlı şekilde değişmektedir. Kullanma süreleri arası farkların hangi gruplar arasında olduğunu bulmak amacıyla yapılan Scheffe testinin sonuçlarına göre, en fazla bağımlık eğilimi günde 3 saat ve fazla bilgisayar kullananlarda görülürken ( X = 3.55), günde 2 ilâ 3 saat kullananlarda daha az ( X = 2.63) ve günde 1 saat ve az kullananlarda en az ( X = 2.12) bilgisayar bağımlılığı eğilimi söz konusudur. Özellikle günde 3 saatten fazla bilgisayar kullanan öğrencilerin bağımlılık eğilimi değerlerinin çoğu zaman aralığına isabet etmesi üzerinde durulması gereken bir noktadır. Bu bulgulardan hareketle, bilgisayar öğretmenlerinin, ailelerden gelen uzun süre bilgisayar kullanan öğrencilerle ilgili endişelere önem atfetmeleri ve bu aileleri rehberlik servisine yöneltmeleri önemli olabilir. 3.7 Ailenin Bilgisayar Kullanma Süresini Kısıtlama Durumuna Göre Bilgisayar Bağımlılık Eğilimleri Tablo 10 da öğrencilerin bilgisayar bağımlılık eğilimleri ile ailelerinin bilgisayar kullanma sürelerini kısıtlayıp kısıtlamamasına yönelik ilişkisiz grup t-testi sonuçları görülmektedir. Tablo 10 Bağımlılık Eğilimi Puanları Ve Ailenin Bilgisayar Kullanma Süresini Kısıtlama Durumuna ĠliĢkin ĠliĢkisiz Grup T-Testi Sonuçları Aile bilgisayar kullanma süresini N X S sd t p kısıtlıyor 204 2.60 0.92 414 -.923 0.356 kısıtlamıyor 212 2.69 0.91

Tablo 10 daki veriler incelendiğinde, bilgisayar kullanma süreleri aileleri tarafından kısıtlanan ve kısıtlanmayan öğrenciler arasında anlamlı fark olmadığı görülmektedir [t (414) =-.923]. Dikkat çekici olan bu bulgu, genel kanının aksine, ailelerin öğrencilerin bilgisayar kullanma sürelerini kısıtlamasının öğrencinin bilgisayar bağımlılık eğilimi üzerinde bir etkisi olmadığını göstermektedir. Bu bulguya istinaden, bilgisayar öğretmenlerinin bu konuda endişe taşıyan ailelere, bilgisayar kullanma sürelerini kısıtlama önerisi getirmek yerine rehberlik servislerine yöneltme ve farklı çareler arama yönünde telkinde bulunmaları önerilebilir. Öte yandan bir önceki bulgu ile bir arada değerlendirildiğinde, kullanma süreleri serbest bırakılan öğrencilerin bilgisayar başında geçirdikleri zamanın takip edilmesi de ihmal edilmemelidir. 4. TARTIġMA VE ÖNERĠLER Bu araştırmada, ilköğretim 6. ve7. sınıf öğrencilerinin, bazı demografik özellikleri ve bilgisayar yönelik bağımlılık eğilimleri incelenmiştir. Çalışmada elde edilen sonuçlar aşağıda kısaca özetlenmiştir. Uygulanan ölçekte yer alan 9 soruya, 416 öğrenciden gelen yanıtlar doğrultusunda elde edilen ortalama değer 2.65 olarak bulunmuştur. Bu değer öğrencilerin bilgisayarda bağımlılık belirtisi olarak nitelendirilebilecek davranışlara genellikle Ara sıra cevabını verdiklerini göstermektedir ve olumlu bir bulgu olarak değerlendirilmektedir. En yüksek ortalamalı üç maddenin ortalamalarının Ara sıra düzeyinde olması da bu kanıyı destekler niteliktedir. Benzer şekilde, ailelere bilgisayar kullanım süresi hakkında yalan söyleme maddesine verilen cevapların ortalamasının Hiçbir zaman düzeyinde olması da ilköğretim öğrencilerinin büyük bir bölümünün bilgisayar / Internet kullanımlarının patolojik bir görünüm arz etmemesi açısından sevindiricidir. Nitekim ölçekteki tüm maddelere Her zaman cevabı veren öğrencilerin oranı %10 un altındadır. Araştırmanın diğer bulgularına göre; - Erkek öğrencilerin bilgisayar bağımlılığı gösterme eğilimleri kız öğrencilere göre anlamlı derecede yüksektir. - Bilgisayar bağımlılık eğilimi yaşa göre anlamlı fark göstermemektedir. - Özel okul öğrencilerinin bilgisayar bağımlılığı gösterme eğilimleri devlet okulu öğrencilere göre anlamlı derecede yüksektir. - Öğrencilerin kendi odalarındaki bilgisayarı kullanmaları anlamlı fark getirmemekle beraber, bilgisayarını başka aile bireyleri ile kullanan öğrencilerin bilgisayar bağımlılığı gösterme eğilimlerinin anlamlı şekilde düşük olması dikkat çekicidir.

- Bilgisayar bağımlılık eğilimi bilgisayar kullanma süresine göre anlamlı şekilde farklılık göstermektedir. Bu sürenin artması eğilimde de anlamlı artış yaratmaktadır. - Öte yandan bilgisayar kullanma sürelerine aileleri tarafından kısıt getirilen ve getirilmeyen öğrencilerin bilgisayar bağımlılığı gösterme eğilimleri anlamlı fark göstermemektedir. Eldeki bu bulgular ışığında ve bağımlılık durumunda akademik başarıda düşüş görüleceğini de dikkate alarak, bilgisayar öğretmenlerinin kaç yaşında olursa olsun ders başarılarında olumsuz gidişat ortaya çıkan, günde 3 saat ve daha fazla bilgisayar kullanan erkek öğrenciler konusunda dikkatli olmalarında fayda görülmektedir. Bu öğrencilerin özel okul öğrencisi olmaları durumunda daha da dikkat edilmelidir. Elbette ki bilgisayar öğretmeninin öğrencinin durumunu varsa okul rehber uzmanı paylaşması atılacak ilk adım olmalıdır. Öğretmenlerin aileleri bilgisayar kullanma sürelerini kısıtlamamaları, ancak ders başarılarını ve ne kadar süre ile bilgisayar kullandıklarını izlemeleri yönünde bilgilendirmeleri yerinde olacaktır. Ayrıca yine ailelerin öğrencilerin kullandıkları bilgisayarın diğer aile fertlerinin erişimine açık olması yönünde yönlendirilmeleri de iyi bir tedbir olarak düşünülebilir. Bu araştırmadan elde edilen bulgular, önceki bölümlerde tanıtılan çalışma grubunun özellikleri ile sınırlıdır. Bu nedenle bu ve benzeri araştırmaların değişik okullarda okuyan öğrencilerle de yapılması önerilmektedir. Farklı bölgelerde, farklı sosyo-ekonomik düzeylerde ve hatta evinde bilgisayar olmayan ancak Internet kafelerde bilgisayar kullanan öğrenciler üzerinde yapılacak olan araştırmalar bu çalışmadan elde edilen sonuçlara farklı boyutlar kazandırabilir. Benzeri çalışmalarda kullanılacak ölçeğin eğilim belirlemek yerine doğrudan varsa- bağımlılığı ölçmesi daha sağlıklı sonuçlar verecektir. Bu nedenle bağımlılıkla ilgili bir Türkçe ölçek geliştirilmesi ya da uyarlanması önerilmektedir. Son olarak; okullardaki PDR uzmanlarının bilgisayar/internet bağımlılığı literatürü hakkında bilgi sahibi olmaları sağlanmalıdır. Bu amaçla rehber uzmanların bu konudaki durumlarının belirlenmesine yönelik araştırmalar yapılmalı ve varsa eksikliklerin giderilmesi sağlanmalıdır. Türkçe literatüre kazandırılacak bilgisayar/internet bağımlılığı ölçeklerinin rehber uzmanlara mutlaka tanıtılması ve gereken durumlarda kullanmaları yönünde teşvik edilmeleri önerilmektedir.

Kaynaklar AMA - American Medical Association. (2008). Featured Report: Emotional and Behavioral Effects of Video Games and Internet Overuse. http://www.amaassn.org/ama/pub/category/17694.html adresinden 17.03.2008 tarihinde erişildi. Beard, K. W. (2005). Internet Addiction: A Review of Current Assessment Techniques and Potential Assessment Questions. CyberPsychology & Behavior; 8 (1). 7-14. Chou, C., Condron, L., Belland, J.C. (2005). A Review of the Research on Internet Addiction. Educational Psychology Review; 17 (4) 363-388. Çelik, H. (2008). Köyler için 400 bin PC daha. http://www.btdunyasi.net/index.php?module=news&news_id=4741&cat_id=1 adresinden 25.03.2008 tarihinde erişildi. Fleming, M., Rickwood, D. (2004). Teens in cyberspace. Youth Studies Australia; 23 (3), 46-52. Griffiths, M. (2000). Does Internet and Computer "Addiction" Exist? Some Case Study Evidence. CyberPsychology & Behavior; 3 (2), 211-218. Grohol J. M. (2005). Internet Addiction Guide. http://psychcentral.com/netaddiction/ Hur, M. H. (2006). Demographic, Habitual, and Socioeconomic Determinants of Internet Addiction Disorder: An Empirical Study of Korean Teenagers. CyberPsychology & Behavior; 9 (5), 514-525. Johansson, A., Götestam K.G. (2004). Internet addiction: Characteristics of a questionnaire and prevalence in Norwegian youth (12 18 years). Scandinavian Journal of Psychology, 45, 223 229. Koob, J.F., Le Moal, M. (2005). What is Addiction? Neurobiology of Addiction (1. baskı), China:Academic Press. MEB (2008a). Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü Tarafından Yürütülmekte Olan Projeler. http://egitek.meb.gov.tr/kapaklink/projeler/yurutulenprojeler.html adresinden 17.03.2008 tarihinde erişildi. MEB (2008b). MEB İnternete Erişim Projesi. http://www.meb.gov.tr/adsl/adsl_index.html adresinden 17.03.2008 tarihinde erişildi. MEB (2008c). Milli Eğitim İstatistikleri Örgün Eğitim. http://sgb.meb.gov.tr/istatistik/meb_istatistikleri_orgun_egitim_2007_2008.pdf adresinden 17.03.2008 tarihinde erişildi. Ngai, S. S. (2007). Exploring the Validity of the Internet Addiction Test for Students in Grades 5-9 in Hong Kong. International Journal of Adolescence and Youth. 13, 221-237. Odabaşı, F., Kabakçı, I., Çoklar, A.N. (2007). Internet, Çocuk ve Aile (2. basım). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Öztürk, Ö., Odabaşıoğlu, G., Eraslan, D., Genç, Y., Kalyoncu, Ö.A. (2007). Bağımlılık Dergisi, 8 (1), 36-41. Thatcher, A.; Goolam, S. (2004). Development and Psychometric Properties of The Problematic Internet Use Questionnaire. South African Journal of Psychology, 35 (4), 793-809. Throop, J. (2007). CYBER-addictions. Marriage Partnership; 24 (2), 7-7. TieV - Türkiye Internet Evleri Derneği. (2007). http://www.tiev.net/modules.php?name=news&file=article&sid=1495 adresinden 17.03.2008 tarihinde erişildi.

Türkiye İstatistik Kurumu. (2007). 2007 Yılı Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması Sonuçları. Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni. Sayı 186. Ankara. Watson, J. C. (2005). Internet Addiction Diagnosis and Assessment: Implications For Counselors. Journal Of Professional Counseling: Practice, Theory, & Research. 33 (2), 17-30. Widyanto, L. Griffiths, M. (2006). Internet Addiction : A Critical Review. International Journal of Mental Health and Addiction, 4 (1), 31-51. YAZAR HAKKINDA BĠLGĠ M.Betül Yılmaz lisans ve yüksek lisans eğitimini Bilgisayar Mühendisliği, doktora eğitimini ise Eğitim Programları ve Öğretim alanında yapmış olup halen Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi bölümünde görev yapmaktadır. İlgi alanları arasında eğitimde teknoloji kullanımı ve bireysel farklılıklar, çoklu ortam tasarımı, bilgisayar bağımlılığı ve bilgisayar etiği sayılabilir. Yazara ait iletişim bilgileri aşağıdadır. Öğr.Grv. Dr. M.Betül YILMAZ Yıldız Teknik Üniversitesi, Eğitim Fakültesi BÖTE Bölümü Davutpaşa / İstanbul Tel (212) 383 48 45 Faks: (212) 383 48 08 e-posta: beyilmaz@yildiz.edu.tr

GENĠġLETĠLMĠġ ÖZET Ülkemizde bilgisayar ve Internet kullanımı git gide artarak yaygınlaşmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu nun 2007 Kasım ında yayınladığı Hane Halkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması sonuçlarına göre ülkemizdeki hane halkı bireylerinin bilgisayar ve Internet kullanım oranları sırasıyla % 29.46 ve % 26.67 dir. 2007 yılı Nisan-Haziran döneminde bu bireylerin % 45.96 sının evinde, % 37.52 sinin işyerinde, % 31.21 inin Internet kafede Internet kullandıkları belirtilmektedir. Benzer şekilde Milli Eğitim Bakanlığı verileri de Şubat 2006 sonu itibarıyla sağlanan 21.921 kurum bağlantısı ile İlköğretim Okullarının %45'ine, Lise ve Dengi okullarının %86'sına, toplam 300.000 bilgisayar üzerinden Internet erişimi sağlandığını göstermektedir. Yine MEB in açıkladığı 2005 yılı verilerine göre 10 milyonun üzerinde öğrenci okullarında Internet erişimine kavuşmuştur. Bilgisayar ve Internet kullanımının bu derecede yaygınlaşması bireylerin bilgisayar başında geçirdikleri zama nın da artmasına yol açmaktadır. Bu durum bilgisayar kullanmaya bağımlılık geliştirme gibi bir riski de beraberinde getirmektedir. Bilgisayar bağımlılığının patolojik bir bozukluk olup olmadığı özellikle 90 lı yıllarda Internet in yaygınlaşması ile birlikte yaygın olarak tartışılmaktadır. Alandaki bir grup bilim adamı bağımlılığı sadece madde bağımlılığı çerçevesinde tanımlamaktadırlar. Bu çerçevede madde bağımlılığını karakterize eden belirtiler; bağımlılık geliştirilen maddeyi bulma ve alma yönünde hissedilen baskı, maddeye kısıtlı erişim halinde kontrol kaybı ve olumsuz duygusal durumların ortaya çıkması olarak özetlenmektedir. Öte yandan diğer bir cephe ise madde bağımlılığın teşhisi için geçerli kabul edilen bu ölçütlerin uygulanabildiği bazı davranış bozukluklarını (kumar, vb.) da bağımlılık olarak adlandırmaktadırlar. Nitekim American Medical Association Haziran 2007 de yayınladığı raporunda, halihazırda bilgisayar bağımlılığını tıbbi bir bozukluk olarak kabul etmeyen American Psychiatric Association a bu bozukluğu tanıması yönünde tavsiye kararı almıştır. Yapılan literatür taramasında ülkemizde 18 yaş altı öğrencilerin bilgisayar ya da Internet bağımlılığına ilişkin bir çalışmaya rastlanmamıştır. Buna karşılık bu konuda yurt dışında gerek yetişkinler üzerinde gerekse 18 yaş altı öğrenciler üzerinde yapılmış çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmalar bilgisayar/internet bağımlılığı emareleri gösteren bireylerin göstermeyen bireylere göre (i) bilgisayar başında daha fazla zaman harcadıklarını, (ii) çevrimiçi etkinliklere (anında mesajlaşma, sohbet, çevrimiçi oyunlar, vb.) daha fazla yöneldiklerini, (iii) daha az arkadaşa sahip olduklarını ve (iv) kendilerini daha fazla yalıtılmış hissettiklerini göstermektedir. Bu çalışmada ilköğretim 6. ve 7. sınıf öğrencilerinin bilgisayara yönelik bağımlılık gösterme eğilimi ortalamalarının okul türleri, cinsiyetleri, kendi bilgisayarına sahip olma durumları, bilgisayar kullanma süreleri ve ailelerin bilgisayar kullanmalarına müdahaleleri açısından farklılık gösterip göstermediğinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu çerçevede araştırmacı tarafından ilköğretim öğrencilerine yönelik bir bilgisayar yönelik bağımlılık gösterme eğilimi ölçeği geliştirilerek geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır. Ölçek tarama modeli çerçevesinde İstanbul da bulunan bir özel ve bir devlet okulunun 6. ve 7. sınıflarında öğrenim gören ve evlerinde bilgisayar bulunan toplam 446 öğrenciye 2007 yılında uygulanmıştır. Seçilen devlet okulu sosyoekonomik açıdan üst grupta yer alan ailelerin yaşadığı bir semtte bulunmaktadırlar. Yapılan istatistiksel analizler sonucunda, çalışma grubundaki öğrencilerin % 80 inde bilgisayar bağımlılığı eğilimi bulgusuna ulaşılmazken %5 civarında öğrencide bağımlılık eğilimi tespit edilmiştir. Araştırmanın bulguları; erkek öğrencilerin bilgisayar bağımlılığı gösterme eğilimlerinin kız öğrencilere göre anlamlı derecede yüksek olduğunu göstermektedir. Buna karşılık yaşa göre anlamlı fark bulgusuna ulaşılmamıştır. Özel

okul öğrencilerinin devlet okul öğrencilerine göre bilgisayar bapımlılığı eğilimleri anlamlı derecede yüksek bulunmuştur. Öğrencilerin kendi odalarındaki bilgisayarı kullanmaları anlamlı fark getirmemekle beraber, bilgisayarını başka aile bireyleri ile kullanan öğrencilerin bilgisayar bağımlılığı gösterme eğilimlerinin anlamlı şekilde düşük olması dikkat çekici bir bulgu olarak değerlendirilmiştir. Bilgisayar bağımlılık eğilimi bilgisayar kullanma süresine göre anlamlı şekilde farklılık göstermektedir. Bu sürenin artması eğilimde de anlamlı artış yaratmaktadır. Öte yandan bilgisayar kullanma sürelerine aileleri tarafından kısıt getirilen ve getirilmeyen öğrencilerin bilgisayar bağımlılığı gösterme eğilimleri anlamlı fark göstermemektedir. Araştırma bulgularına ve literatüre dayalı olarak; bilgisayar öğretmenlerine kaç yaşında olursa olsun ders başarılarında olumsuz gidişat ortaya çıkan, günde 3 saat ve daha fazla bilgisayar kullanan erkek öğrenciler konusunda dikkatli olmaları önerilmektedir. Bu öğrencilerin özel okul öğrencisi olmaları durumunda daha da dikkat edilmelidir. Ailelere ise; çocuklarının bilgisayar kullanma sürelerini kısıtlama şeklinde sert tedbirler yerine, ders başarılarını ve ne kadar süre ile bilgisayar kullandıklarını izlemeleri önerilmektedir. Ayrıca yine ailelere çocuklarının kullandığı bilgisayarın diğer aile fertlerinin erişimine açık olacak şekilde düzenleme yapmaları da önerilmektedir. Gerek bilgisayar öğretmeninin gerekse ailelerin bağımlılık yönünde bir eğilim hissedilmesi halinde atacakları ilk adım, öğrencinin durumunu varsa okul rehber uzmanı ile paylaşmak olmalıdır.