IV ÜNİTE IV.ÜNİTE: XVIII.YÜZYILDA DEĞİŞİM VE DİPLOMASİ 1. KONU: 2. KONU: 3. KONU: 4. KONU: 5. KONU: 6. KONU: 7. KONU: XVIII.YÜZYILDA AVRUPA VE OSMANLI DEVLETİ NİN GENEL DURUMU III. AHMET DÖNEMİ AVRUPA DA DÜŞÜNCE VE EKONOMİ ALANINDAKİ GELİŞMELER RUSYA NIN GELİŞME POLİTİKASI VE OSMANLI- RUS İLİŞKİLERİ AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NİN KURULMASI VE FRANSIZ İHTİLALİ III. SELİM DÖNEMİ XVIII. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ NDEKİ DEĞİŞİM VE ISLAHATLAR TEMEL KAVRAMLAR İTTİFAK DENGE POLİTİKASI MİLLÎ ÇIKAR MAKYAVELİZM DİPLOMASİ ESHAM SEBİL SÖMÜRGECİLİK SANAYİ İNKILABI GREK PROJESİ KOLONİ MİLLİYETÇİLİK LAİKLİK İHTİLAL İNSAN HAKLARI NİZAMICEDİT İRADICEDİT SEFARETNAME 122
123
1 KONU XVIII. YÜZYILDA AVRUPA VE OSMANLI DEVLETİ NİN GENEL DURUMU HAZIRLANALIM Çıkar ilişkisi ve denge politikası kavramlarını açıklayarak devletler arası politikaya etkisi nedir? Araştırınız. 1. AVRUPA DEVLETLERİNİN GENEL DURUMU İRLANDA NORVEÇ DANİMARKA İ S V E Ç Petesburg Moskova İNGİLTERE Londra PRUSYA R U S Y A L E H İ S T A N Paris Nantes FRANSA Lyon Bordeaux İSVİÇRE ALMANYA AVUSTURYA MACARİSTAN BOĞDAN KIRIM Madrid Lizbon PORTEKİZ İ S P A N Y A Valensia Barselona SLOVENYA KORSİKA SARDİNYA Roma Napoli EFLAK O S M A N L I D E V L E T İ İstanbul KARADENİZ Ankara Cebelitarık 0 100 200 300 400 500 km SİCİLYA KRALLIĞI Habsburglar Devleti İngiltere Hollanda Fransa Bavyera Kolonya İspanya varisleri İsveç Baltık Memleketleri Rusya, Lehistan, Prusya Danimarka, Saksonya XVIII. Yüzyıl Başlarında Avrupa Haritası Haritayı inceleyerek Avrupa da hangi devletlerin olduğunu tespit ediniz. XVIII. yüzyılda Avrupa da mutlakiyet yönetimine dayalı merkezî krallıklar ve prenslikler bulunmaktaydı. XVIII. yüzyıl, Avrupa tarihi devletler arası politika ve çıkar çatışmalarında diplomasi ve ittifakların ön plana çıktığı bir dönemdir. Bu ittifakların oluşumunda dinî birliktelikler ve devletlerin millî çıkarları belirleyici olmuştur. Avrupa devletleri Makyavelizm olarak bilinen amaca ulaşmak için her türlü araca başvurmanın uygun olduğu anlayışıyla hareket etmişlerdir. Zenginlik kaynaklarını ele geçirerek birbirleri üzerinde hâkimiyet kurmaya çalışmışlardır. Bu nedenle XVIII. yüzyıl boyunca birbirleriyle savaşmışlardır. Bu yüzyılda Avrupa daki krallıklar arasındaki akrabalık bağlarından dolayı veraset savaşları yaşanmıştır. Uzun süren savaşlar, devletlerin ekonomilerini bozmuş, devletleri çıkarları doğrultusunda ittifak kurmaya yöneltmiştir. Bizim ebedî düşmanlarımız ve dostlarımız yoktur, sadece ebedî ülke çıkarlarımız vardır. sözünden hareketle Avrupa devletlerinin dış politikalarını tartışınız. 124
2. OSMANLI DEVLETİ VE AVRUPA DEVLETLERİNİN DIŞ POLİTİKASI Osmanlı Padişahı III. Selim Üç kıtada büyük bir ülkeyi yönetiyorum. Ancak ülkem Avrupa devletleri karşısında siyasi, ekonomik, askerî ve sosyal açıdan gerileme içerisine girdi. Avusturya ve Rusya ile yapılan savaşlar sonunda ülkem ağır kayıplara uğradı. Kadim dostumuz olan Fransa topraklarımıza saldırdı. Bir yandan devletimin kaybettiği toprakları geri alma mücadelesi verirken diğer yandan Avrupa devletleri arasındaki rekabet ve mücadeleden yararlanarak ülkemin toprak bütünlüğünü korumaya, devletimin geleceği için dünyanın değişen ve gelişen şartlarına göre Nizamıcedit ıslahatlarını yapmaya çalışıyorum. Büyük bir imparatorluk kurmak istiyorum. Devletim, Yedi Yıl Savaşı yla birlikte birçok sömürgesini İngiltere ye bırakmak zorunda kaldı. Avrupa ve Akdeniz e hâkim olmak istiyorum ve karşımdaki en büyük rakibim İngiltere yi yenmek için her türlü ittifaka hazırım. Osmanlı Devleti yle ülkem arasındaki ilişkiler iyi ve Fransa bu dostluğun karşılığını her zaman fazlasıyla aldı. Ülkemin çıkarları söz konusu olduğunda Osmanlı toprağı olan Mısır a saldırdım ve çıkarlarım gereği, Osmanlı Devleti aleyhine Rusya ile gizli Tilsit Antlaşması nı yaptım. Fransa İmparatoru Napolyon Bonapart Benim ülkem dünyanın ve Avrupa nın büyük imparatorluklarından biridir. Güçlü donanmamız ve diplomasiden iyi anlayan politikacılarımız sayesinde üzerinde güneş batmayan bir imparatorluk kurmaya çalışıyorum. Osmanlı Devleti, stratejik konumu, yer altı ve yer üstü kaynakları açısından ülkem için çok önemlidir. Eğer Ruslar, sıcak denizlere iner ve Fransızlar Akdeniz ve Mısır da hâkimiyet kurarsa sömürgelerime zarar verebilirler. Bu nedenle 1791 den itibaren Osmanlı Devleti nin toprak bütünlüğünü koruma politikasını başlattım. İngiltere Kralı William Pitt Ülkem çok uluslu yapıya sahiptir. Bu yüzden milliyetçilik akımından endişe duyuyorum. Tarih boyunca Osmanlı Devleti yle Orta Avrupa ve Balkan hâkimiyeti yüzünden savaştım. Ancak şimdi şartlar değişti. Prusya, ülkemle Alman birliği için mücadele ediyor. Rusların ve Fransızların milliyetçi propagandaları beni rahatsız ediyor. Rusların Slav ırkının birliğini savunarak Balkanlarda yayılma politikası karşısında, ülkem Ziştovi Antlaşması ndan (1791) sonra Osmanlı Devleti yle barış politikası izlemeye karar verdi. Avusturya İmparatoru II. Josef? Rus Çarı I. Petro Ülkem için büyük hayallerim var. Ülkemin kalkınmasını sağlamak için Avrupa ülkelerine gittim ve incelemelerde bulundum. Reformlar gerçekleştirerek ülkemi kalkındırdım ve önüne hedefler koydum. Bu hedeflerim arasında sıcak denizlere ulaşmak ve Baltık Denizi ne hâkim olmak vardır. Baltık Denizi ne hâkim olmak için İsveç, Balkanlar ve Orta Avrupa ya hâkim olmak için ise Lehistan üzerinde hâkimiyet kurmak gerekecektir. En önemli hedefim, Osmanlılardan Kırım ı alıp Karadeniz e ulaşmaktır. Daha sonra ise Balkanları ve Boğazları alarak Ege ve Akdeniz e inip dünyada söz sahibi olmak istiyorum. Eğer Fransa ve İngiltere Osmanlı topraklarında yayılmak isterse kendi çıkarlarımız için Osmanlı Devleti ni korumalıyız. Ülkem, Kafkasya ve Orta Asya da genişlemeyi de ihmal etmemelidir. Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti üzerinde izledikleri politikalar hakkında neler söylenebilir? 125
2 KONU III. AHMET DÖNEMİ HAZIRLANALIM Karlofça Antlaşması (1699), Osmanlı Devleti nin dış politikasını nasıl etkilemiş olabilir? 1. III. AHMET DÖNEMİ II. Viyana bozgunundan sonra Karlofça ve İstanbul Antlaşmaları yla (1700) büyük toprak kaybına uğranması, Osmanlı halkının devlet yöneticilerine olan güvenini sarsmıştı. İstanbul da çıkan bir ayaklanma ile II. Mustafa tahttan indirilerek III. Ahmet padişah oldu. III. Ahmet, öncelikle iç güvenliği sağlamaya önem vererek devletin ekonomik yapısını ve savunma sistemini güçlendirmeye çalıştı. Karlofça Antlaşması ile kaybettiği toprakları geri alabilmek için Rusya, Venedik ve Avusturya ile savaşlar yaptı. Fakat kaybettiği toprakları alamadığı gibi yeni topraklar da kaybetti. Ayrıca bu dönemde doğuda İran ile de savaşlar yapıldı. III. Ahmet döneminde gerçekleşen siyasi olaylar nelerdir?? a. Osmanlı - Rus İlişkileri Rusya, XVIII. yüzyılda Baltık Denizi üzerinden sıcak denizlere çıkabilmek için İsveç ile mücadeleye girişmiştir. İsveç kralı Demirbaş Şarl ın Poltova Savaşı nda Rus çarı I. Petro ya yenilerek Osmanlı topraklarına sığınması ve Rusların İsveç kralını takip bahanesiyle Osmanlı topraklarında tahribat yapmaları üzerine Osmanlı-Rus Savaşı başladı. 1711 yılında yapılan savaş sonunda Rusya yenildi. Prut bataklıklarında Rus ordusunu yok etme fırsatını yakalayan Sadrazam Baltacı Mehmet Paşa nın yeniçerilere güvenememesi üzerine Rusların teklifi ile 1711 de Prut Antlaşması yapıldı. Prut Antlaşması yla: Kaybedilen Azak Kalesi geri alındı. Rusya, İstanbul da elçi bulunduramayacaktı. Rusya, Lehistan ın iç işlerine karışmayacaktı. Demirbaş Şarl, ülkesine serbestçe geri dönebilecekti. Prut Antlaşması, Osmanlı Devleti ne önemli bir kazanç sağlamamış ancak kaybedilen toprakların geri alınabileceği düşüncesini artırmıştır. XVIII. yüzyılın başında Osmanlı - Rus ilişkilerini Osmanlı Devleti nin geleceğine etkileri açısından değerlendiriniz. III. AHMET Babası : IV. Mehmet Annesi : Rabia Gülnuş Sultan Doğumu : 1673 Vefatı :1736 Saltanatı : 1703-1730 III. Ahmet; zeki, hassas ve zarif bir insandı. İyi bir tahsil ve terbiye görmüştü. III. Ahmet, 1703 tarihinde otuz yaşında iken Edirne de tahta geçti. Padişahlığının ilk günleri, tamamen disiplinden çıkmış yeniçerileri yatıştırma gayretleri ile geçti. Sadrazamlığa getirdiği Çorlulu Ali Paşa, ona idari konularda yardımcı olmaya çalıştı. Hazine için yeni düzenlemelerde bulundu Osmanlı Devleti açısından önemli bir yere sahip olan Lale Devri boyunca padişahlık yaptı. III. Necib Ahmet, hattat ve şairdi. mahlasıyla şiirler yazdı. III. Ahmet, Avrupa daki gelişmeleri inceleme fırsatı buldu ve Osmanlı Devleti nde yirmi yedi yıl gibi uzun bir süre tahtta kaldı. Çıkan Patrona Halil İsyanı sonunda, 1 Ekim 1730 tarihinde padişahlıktan çekildi. www.ttk.gov.tr 126
b. Osmanlı - Venedik İlişkileri Karlofça Antlaşması ile Venedik in ele geçirdiği Mora Yarımadası nı Osmanlı Devleti geri almak istiyordu. Venedik, Ortodoks mezhebinden olan Mora halkına baskı yapıyordu. Mora halkının Venediklilere karşı Osmanlı Devleti nden yardım istemesi, Venedik in Akdeniz deki Osmanlı gemilerine zarar vermesi ve Karadağ halkını Osmanlı Devleti ne karşı ayaklanmaya kışkırtması üzerine Venedik e savaş açıldı. Karadan ve denizden harekete geçen Osmanlı ordusu, Mora Yarımadası nı aldı (1715). c. Osmanlı - Avusturya İlişkileri Osmanlı Devleti nin Rusya ve Venedik e karşı savaşlarda gösterdiği başarılaravusturya yı rahatsız etti. Karlofça Antlaşması nın şartlarının çiğnendiğini açıklayan Avusturya, Osmanlı Devleti ne savaş açtı. Böylece, 1716 da Osmanlı - Avusturya Savaşları başladı. Osmanlı Devleti Avusturya ile yaptığı Petervaradin Savaşı nda başarısız oldu. Sadrazam Damat İbrahim Paşa nın isteği, İngiltere ve Hollanda nın aracılığıyla 1718 yılında Pasarofça Antlaşması imzalandı. Pasarofça Antlaşması na göre: Mora Yarımadası Osmanlı Devleti ne bırakıldı. Dalmaçya kıyıları, Arnavutluk ve Hersek kıyılarındaki bazı kaleler Venediklilere bırakıldı. Böylece Venedikliler Ege kıyılarından uzaklaştırılmış oldu. Belgrad, Banat, Sırbistan ın kuzeyi ve Eflâk ın batısı Avusturya ya verildi.? Belgrad ın Avusturya nınaydınlanmacı eline geçmesi bölgedeki Düşünürlerden güçler dengesinin Bazıları Osmanlı Devleti nin aleyhine dönmesine neden oldu. Avusturya nın yönünü Osmanlı nın Balkanlardaki topraklarına çevirmesi, Osmanlı Devleti nin Avusturya ya karşı yeni önlemler almasına neden oldu. Osmanlı Devleti, Balkan topraklarında merkezî otoritesini güçlendirdi. Bu antlaşma, Osmanlı Devleti nin kaybettiği topraklarını geri alma umutlarını sona erdirmiş ve Avrupa yı daha yakından tanıma çabası içerisine girmesine neden olmuştur. d. Osmanlı - İran İlişkileri XVIII. yüzyılda İran da iç karışıklıklar çıktı. Bu durum Dağıstan ın, İran hâkimiyetinden çıkıp Osmanlı Devleti ne bağlanmasına neden oldu. XVI. ve XVII. yüzyıllarda Osmanlı - İran mücadelelerinden faydalanan Ruslar sessizce Volga bölgesine yerleşerek 1556 yılında Astrahan ı ele geçirip Azer-baycan a komşu olmuşlardır. Osmanlı Devleti, Rusların Kafkasya üzerindeki yayılışını engellemek istediyse de bunda başarılı olamadı. İran ve Orta Asya üzerinden Hindistan ile doğrudan ticaret yapmak isteyen Rus çarı I. Petro, Volga ve Hazar Denizi kıyısında donanma meydana getirerek Hazar kıyılarına, özellikle Kafkaslara hâkim olmak istiyordu. Rus çarı I. Petro, özellikle Prut Savaşı nda Osmanlı Devleti ne yenilerek Karadeniz ve Balkan topraklarında genişleyemeyeceğini anlayınca yönünü İran a çevirdi. İran ın karışıklık içinde olduğunu öğrenen Rus çarı I. Petro, bu karışıklıktan faydalanarak İran a girdi ve İran ın kuzeybatı eyaletlerini ele geçirdi. Osmanlı Devleti Rusya yı bölgeden uzaklaştırmak ve yayılışını engellemek amacı ile İran Seferi ne çıktı. İran ın Kafkasya topraklarına girerek Rusya nın daha güneye inmesini engelledi. BİLGİ NOTU Azerbaycan da Rus İşgali Afşar Türkmenlerinden Nadir Şah ın İran da yönetime geçmesi İran ın yeniden güçlenmesini sağladı. Rusya, Azerbaycan topraklarını yeniden İran a bırakmak zorunda kaldı. Nadir Şah ın ölümünden sonra zaten birlikten mahrum bırakılmış olan Azeri Türkleri Şirvan, Şeki, Taliş, Karabağ, Kuba, Gence, Revan ve Bakü Hanlıklarını kurarak bağımsız küçük devletler durumuna gelmişlerdir. Fakat onların bu parçalanmış hâli düşmanlarının işgal isteklerini uyandırmıştır. Tehditle karşılaşan Azerbaycan Hanlıkları mektuplar göndererek Osmanlı Devleti ne bağlılıklarını gösterdiler. Bu dönemde Osmanlı devlet adamları Azerbaycan ve Dağıstan ı da hâkimiyet altına almak istemişler fakat başarılı olamamışlardı. Gürcistan üzerinden Azerbaycan a hâkim olmak isteyen Rusya bunu başaramayınca, Osmanlı ve İran Devletlerinin iç sorunlarıyla uğraşmalarından faydalanarak Azerbaycan ı işgale girişmiştir. Rusların Azerbaycan ı işgalini engelleyemeyen Osmanlı Devleti ve İran, yakınlaşma politikasına yönelmiştir. Rusya nın güneye inerek İngiltere nin sömürgelerini tehdit etmesi ihtimaline karşı İngiltere, Osmanlı ve İran Devletlerini Rusya ya karşı destekleme yoluna gitmiştir. Prof. Dr. Mehmet SARAY, Osmanlı Devletiyle Türkistan Hanlıkları Arasında Siyasi Münasebetler, s.133-141 (Özetlenmiştir.) 127
Osmanlı ordusunun Rus ordusuyla çatışma durumuna gelmesi üzerine Fransa ara buluculuk önerisinde bulundu. Fransa nın araya girmesiyle Rusya ile Osmanlı Devleti arasında ilk dostluk antlaşması olan İstanbul Antlaşması (1724) yapıldı. Bu antlaşmaya göre İran ın Kafkasya toprakları, Rusya ve Osmanlı Devleti arasında paylaşıldı. Rusya, Azerbaycan topraklarını işgal etti. Osmanlı Devleti nin İran topraklarını Rusya ile paylaşma yoluna gitmesinin nedenleri nelerdir?? Bu paylaşımı kabul etmek istemeyen İran ile Osmanlı Devleti arasındaki savaşlar aralıklı olarak 1779 yılına kadar devam etti.1731 yılında yapılan savaş sonunda Ahmet Paşa Antlaşması ( 1732), yılında yapılan savaş sonunda İstanbul Antlaşması yapıldı.1743 yılında yapılan savaş sonunda ise Kerden adı verilen ve Kasrışirin Antlaşması nın şartlarını içeren son Osmanlı - İran Antlaşması yapıldı (1746). 1776 yılında İran ın saldırısıyla savaş yeniden başladıysa da İran, 1779 yılında işgal ettiği yerlerden çekildi. Bu savaşlarda her iki devlet de başarılı olamadığı gibi boş yere güç kaybına uğradılar. 1639 yılında yapılan Kasrışirin Antlaşması yla belirlenen sınırlar günümüzde de büyük ölçüde geçerliliğini korumaktadır. e. III. Ahmet Dönemi Islahatları Damat İbrahim Paşa nın sadrazamlık yaptığı 1718-1730 yılları arasında yaşanan, Avrupa devletleri ile barış siyasetinin sürdüğü bu döneme Lale Devri denir. Bu dönem adını lalenin ve lale motiflerinin moda olmasından aldı. Bu dönemde diplomasi, bilim, sanat ve eğitim alanında yaşanan gelişmelerin yanında; Osmanlı Devleti nde özellikle başkent İstanbul merkezli olmak üzere eğlence hayatı yaygınlaşmıştır. III. Ahmet Çeşmesi (İstanbul) Görsele bakarak toplumsal ihtiyaçların sanata yansıması ile ilgili neler söylenebilir? BİLGİ NOTU Osmanlı dan Avrupa ya Çiçek Kültürü XVIII. yüzyılda İstanbul a gelen Lady Montagü (Leydi Montagü) ve ressam Thomas Allom (Tomas Alom), eserlerinde Türklerdeki çiçek kültüründen bahsederler. Lady Montagü 16 Mart 1718 tarihli mektubunda, Türklerin renk ve çiçek türlerine ayrı ayrı mana verdiklerinden ve çiçek demetlerini olayları ve sevgilerini anlatan mektuplaşma aracı olarak kullandıklarından bahseder. İstanbul u gravürlerinde yaşatan Thomas Allom ise portakal çiçeğinin ümit, kadife çiçeğinin ümitsizlik, lalenin ise sadakatsizlik anlamına geldiğini söyler. Lale Devri nde Osmanlı Devleti nde gelişen çiçek kültürüavrupa yı etkilemiştir. Beşir AYVAZOĞLU, Güller Kitabı, s. 200-201 (Özetlenmiştir.) 128
Avrupa devletleriyle mücadele hâlinde olan Osmanlılar, bu devletleri daha yakından tanımak amacıyla Viyana, Paris, Varşova, Moskova gibi önemli başkentlere ilk defa geçici elçiler gönderdi. Bu elçilerin en önemli görevleri Avrupa da meydana gelen siyasi, sosyal, kültürel ve bilimsel gelişmeleri yakından izlemek ve bu konularda kendi ülkelerine bilgi aktarımında bulunmaktı. Bu elçilerin siyasi ve kültürel gözlemleri daha sonra Osmanlı Devleti nde yapılan ıslahat hareketlerinde etkili oldu. Bu dönemde Paris e elçi olarak gönderilen, Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi Efendi, gördüklerini, Sefaretname adlı eserinde topladı. Bu eser Osmanlı nın Batı ya açılan ilk penceresi olarak değerlendirilmektedir. Osmanlı Devleti nde ilk Türk matbaası Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi nin oğlu Sait Mehmet Efendi ile İbrahim Müteferrika tarafından İstanbul da açılmıştır (1727). Tablodaki boş yerlere matbaanın kullanılmaya başlanmasının etkilerini yazınız. Siyasi ve Kültürel Sosyal ve Ekonomik Sağlık ve Eğitim Yine Lale Devrinde Doğu ve Batı dan çeşitli eserlerin tercüme edilmesini sağlamak amacıyla Tercüme Encümenliği kuruldu. Tercüme edilen eserler matbaada çoğaltılarak basıldı. Bu durum yeni gelişmelerin yakından izlenmesini ve kültür hayatının canlanmasını sağladı. Matbaa sayesinde kitap ve XIX. yüzyılda gazeteler daha ucuza halkın eline ulaştı. Osmanlı Devleti nde azınlıklar daha XVI. yüzyılda özel matbaalar açmışlardı. Ancak bir Türk matbaası yoktu. III. Ahmet Döneminde Yapılan Diğer Yenilikler: Kütüphanelerin açılması, İtfaiye ocağının kurulması, İlk kez çiçek aşısının uygulanması, İlk kâğıt fabrikasının kurulması olmuştur. Ayrıca bu dönem sanatçıları mimarlıkta, musikide, edebiyatta çok güzel eserler vermişlerdir. Bundan sonra özellikle saray ve yüksek tabaka mensupları arasında, Batılılaşmaya yönelik büyük bir eğilim başladı. Batı ürünleri, süs eşyaları ve sanat eserleri Osmanlı ülkesine girmeye başladı. Bu dönem Patrona Halil İsyanıyla (1730) son bulmuştur. YİRMİ SEKİZ MEHMET ÇELEBİ VE ISLAHATLAR Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi 1720-1721 yılları arasında Osmanlı Devleti nin Paris elçisi olarak görev yaptı. Bu durum İstanbul da olduğu kadar Paris te de ilgiyle karşılandı. Mehmet Efendi Sefaretnamesinde, XVIII. yüzyılın başında Fransa nın, içinde bulunduğu durumu ve kültürünü, anlatmaktadır. Mehmet Efendi, Languedoc (Langüdak) kanalının eklüz sistemini, Marly nin büyük makinesini ya da gözlemevinin aletlerini anlatmaktadır. Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi, Osmanlı Devleti nin reform hareketlerine kaynak oluşturan eserinde, Fransız yönetim sistemini, fen ve teknikteki gelişmeleri, mimaride; bahçe düzenlemelerini, köprüleri, su sistemlerini, tıp ve sanat merkezlerini anlatmaktadır. Bu eserin Osmanlı toplum hayatının değişmesinde büyük etkisi oldu. Osmanlı Devleti nin Avrupa ya bakışı ve Batılıların da Osmanlı ya yaklaşımı, bu eser sayesinde değişti. Osmanlı Devleti nde ıslahatlar hız kazandı. İlk Türk matbaasını kuran İbrahim Müteferrika,Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi ile Paris te bulunmuştu. Onun Paris ten getirdiği kitaplar ve elbise ile mobilyalar, İstanbul da Fransız modasının yayılmasına neden oldu. Bu sayede Lale Devrinde sanat gelişti. Paris ten getirilen tablolar, Türk minyatür sanatının yeni açılımlara girmesini sağladı. Bütün bu gelişmeler Lale Devrinde sanatın gelişmesine yol açtı. 1. 2. Prof. Dr. Şerafettin TURAN, Türk Kültür Tarihi, s. 190-191 (Özetlenmiştir.) Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi nin Osmanlı - Avrupa ilişkileri ve ıslahat hareketleri üzerindeki etkileri neler olmuştur? Lale Devri ıslahatlarının Osmanlı tarihine etkileri konulu münazara düzenleyerek olumlu ve olumsuz etkilerini tartışınız. 129
3 KONU AVRUPA DA DÜŞÜNCE VE EKONOMİ ALANINDAKİ GELİŞMELER HAZIRLANALIM Bilim insanlarının düşünce hayatına ve bilimsel gelişmelere katkıları neler olabilir? 1. AVRUPA DA DÜŞÜNCE ALANINDAKİ GELİŞMELER Tarihte ve insanın özel hayatında hiçbir gelişme tesadüf eseri değildir. Tarihte meydana gelen olaylar, belli nedenlerin zorlamasıyla ortaya çıkmıştır. XVIII. yüzyıl Avrupa sında düşünce ve bilim alanında meydana gelen gelişmeler Avrupa nın içinde bulunduğu tarihi, siyasi, sosyal, kültürel, dinî ve ekonomik şartların sonucunda ortaya çıktı. Rönesans hareketiyle birlikte kilise kurumu ve soyluların desteklediği skolastik düşünce zayıfladı ve modern düşüncenin temelleri atıldı. Reform hareketleri ise kilise kurumu karşısında düşüncenin özgürlüğünü savunarak modern düşüncenin gelişmesine katkıda bulundu. Bunun sonucunda skolastik düşünce sistemi yıkıldı. XVII. yüzyılda Akıl Çağı, XVIII. yüzyılda ise Aydınlanma adı verilen düşünce akımı ortaya çıktı. Bilgiye ulaşmada ve bilgiyi kullanmada akıl, deney ve gözlem yöntemi ortaya çıktı. Aydınlanmacılardan Bazı Görüşler John Locke (Jon Lak) (1632-1704) İngiltere ve Avrupa da aydınlanma felsefesini başlattım. Bence bilgi ancak deneyle kazanılabilir. İnsanın düşüncesi özgür, davranışları akla uygun olmalıdır. Kültür tüm alanlarda tam anlamıyla serbest olmalıdır. Bana göre insan önce insan olmalı, ondan sonra herhangi bir mesleğin insanı olmalıdır. Çocuk belirli bir meslek için değil, insan olmak için eğitilmelidir. Eğitimde sadece çocuğun aklına hitap edilmemeli, deney ve yaşantı- *larla da desteklenmelidir. Jean J. Rousseau (Jan Jak Russo) (1712-1778) Yukar ıdaki düşünürlerin bilim, insan ve eğitim kavramları hakkındaki düşünceleri hakkında neler söylenebilir? Aydınlanmacı düşünürler, insan ile ilgili ne varsa; doğa, insan, akıl, din, Tanrı, bilim gibi kavramları akıl, deney ve gözlem yoluyla yeniden tanımlama yoluna gittiler. Felsefelerini insanın kendi aklını kullanmaya başlaması olarak tanımlayan Aydınlanmacı düşünürler; akıllarıyla kavrayamadıkları, deney ve gözlem yoluyla ispat edemedikleri bilgileri reddetme yoluna gittiler. Bununla birlikte Aydınlanmacı düşünürler arasında her konuda düşünce birliği yoktur. Örneğin bazı Aydınlanmacı düşünürler Hristiyanlık öğretisine bağlı kalırken bazıları da evrendeki her şeyin maddeye dayalı olduğunu savunan materyalizmi benimsediler. Aydınlanmacı düşünürler akıl, deney ve gözlemi ön plana çıkararak Avrupa da bilim ve teknolojik gelişmelerin önünü açtılar. Fizik, kimya, astronomi ve tıp gibi birçok alanda buluşlar gerçekleştirilerek insanın hayatını kolaylaştıran gelişmelerin ortaya çıkmasına katkı sağladılar. XVII ve XVIII. yüzyıl düşünürleri, Avrupa nın eşitsizlik üzerine kurulu toplumsal yapısını ve mutlakiyet anlayışına dayalı siyasi hayatını yazılarıyla eleştirdiler. Aydınlanmacı düşünürlerin yazıları halkın toplumsal ve siyasi konularda bilinçlenmesine ve Avrupa da ihtilallerin çıkmasına neden oldu. Bütün bu gelişmeler; Avrupa da eşitlik esasına dayalı toplumsal yapının, siyasi alanda ise parlamenter sistemin ve demokrasinin gelişmesine de zemin hazırladı. 130
Avrupa da mutlakiyet yönetimleri yıkıldı. Meşrutiyete ve demokrasiye dayalı yönetim biçimleri ortaya çıktı. Kilise kurumunun devlet ve toplum üzerindeki etkisi zayıflayarak yönetimde din ve vicdan özgürlüğünü sağlamayı amaçlayan laiklik anlayışı gelişti. Aydınlanmacı düşünürlerin yazılarıyla yaygınlaştırdığı özgürlükçü düşünceler Amerika Birleşik Devletleri nin kuruluşunda ve Fransız İhtilali nin çıkışında etkili oldu. Akılcı ve Aydınlanmacı düşünürlerin etkisiyle Avrupa da bilimsel, siyasi ve toplumsal alanda görülen değişim, ekonomik gelişmeleri de etkilemiştir. Bilimsel alandaki gelişmeler, kol gücüne dayalı üretimden makine gücüne dayalı üretim biçimine geçilmesine neden olmuştur. Sanayi İnkılabı adı verilen üretim alanındaki değişim, Avrupa da işçi sınıfı ve işçi hakları kavramlarının ortaya çıkmasına neden oldu. İşçi ve işveren sınıflarının çıkar çatışmalarına çözüm amaçlı olarak Aydınlanmacı düşünürler tarafından kapitalizm, liberalizm, sosyalizm ve komünizm gibi ekonomik ve siyasi akımlar ortaya çıktı. XVII ve XVIII. yüzyılda Avrupa da ortaya çıkan düşünce akımları günümüz düşünce dünyasında da etkisini büyük ölçüde devam ettirmektedir. Rönesans ve Reform İslam Felsefesi Skolastik Düşüncenin Yıkılması Akıl Çağı ve Aydınlanma Çağı Eski Yunan Felsefesi Sosyal, Ekonomik ve Bilimsel Bilimde akıl, deney ve gözlem yöntemi ön plana çıktı. Bilim ve teknoloji gelişti. Sanayi İnkılabı ortaya çıktı. Ham madde ve pazar arayışı ortaya çıktı. İşçi sınıf ortaya çıktı. Üretim arttı. Sağlık alanında gelişmeler oldu. Nüfusta artış oldu. Toplumsal hayatta ayrıcalıklar kaldırıldı. Yönetim ve Siyasi Özgürlük, eşitlik, insan hakları, milliyetçilik kavramları ön plana çıktı. Fransız İhtilali çıktı. Mutlakiyet yönetimleri yıkıldı. Yönetimde demokrasi ve laiklik kavramları öne çıktı. Sömürgecilik, kapitalizm, liberalizm, komünizm, sosyalizm kavramları ortaya çıktı. 1830 da Milliyetçilik ve 1848 de İşçi hakları ile ilgili ihtilaller ortaya çıktı. Devletler arası bloklaşma ve rekabet oluştu. I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı çıktı. XVIII. Yüzyılda Gerçekleştirilen Bazı Buluşlar 1700-1724 1725-1749 1750-1774 1775-1800 1701 - Tohum makinesi üretildi. 1728 - Işık sapması keşfedildi. 1750 - Deniz kronometresi bulundu. 1779 - Ç ıkr ık makinesi bulundu. 1705 - Buhar makinesi üretildi. 1732 - Pozitif ve Negatif akım keşfedildi. 1759 - Samanyolu Galaksisi bulundu. 1783 - Buharl ı gemi yapıldı. 1714 - Civalı termometre bulundu. 1740 - Çelik eritildi. 1764 - Buhar makinesi geliştirildi. 1788 - Harman makinesi yapıldı. 1721 - Çiçek aşısı üretildi. 1740 - Sülfürik Asit üretildi. 1766 - Hidrojen keşfedildi. 1800 - Pil üretildi. Yukarıdaki tablolardan yola çıkarak aydınlanma düşüncesinin günümüz olaylarına ve düşünce sistemlerine etkilerini tartışınız. 131
Seçmeli Tarih AYDINLANMA NEDİR? (1784) Aydınlanma, insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulmasıdır. Bu ergin olmayış durumu ise insanın kendi aklını bir başkasının kılavuzluğuna başvurmaksızın kullanamayışıdır. İşte bu ergin olmayışa insan kendi suçu ile düşmüştür. Bunun nedenini de aklın kendisinde değil fakat aklını başkasının kılavuzluğu ve yardımı olmaksızın kullanmak kararlılığını ve yürekliliğini gösteremeyen insanda aramalıdır. Aklını, kendin kullanmak cesaretini göster! sözü şimdi aydınlanmanın parolası olmaktadır. Doğa, insanları yabancı bir yönlendirilmeye bağlı kalmaktan çoktan kurtarmış olmasına karşın, tembellik ve korkaklık nedeniyledir ki insanların çoğu bütün yaşamları boyunca kendi rızalarıyla erginleşmemiş olarak kalırlar ve aynı nedenlerledir ki bu insanların başına gözetici ya da yönetici olarak gelmek başkaları için de çok kolay olmaktadır. Ergin olmama durumu çok rahattır çünkü. Ama kendisi aydınlanmış, hayaletlerden korkmayan bir yönetici elinde iyi örgütlenmiş ve kalabalık bir orduyu toplumun güvenliğini sağlayabilme için bulundursa da devletin cesaret edemediği şu sözü söylemek yürekliliğini kendinde bulabilir: İstediğiniz kadar ve istediğiniz konular üzerinde düşünün ama itaat edin! Bu durum ise insansal konularla ilgili olması nedeniyle karşımıza tuhaf ve umulmadık bir durum olarak çıkar, tıpkı her şeyin hemen hemen paradoksal olduğunu geniş anlamda aldığımızda buna benzer bir sonuca varmamız gibi bir şeydir bu. Yüksek düzeye ulaşmış bir toplum özgürlüğüdür. Kuşkusuz halkın zihinsel özgürlüğü yanında bir önceliği vardır ve onun önüne aşamayacağı sınırlar koyar. Buna karşın toplum özgürlüğünün daha aşağı bir düzeyde olması demek, onun zihin özgürlüğüne kendi gücünü gösterebilmesi için yeteri kadar yer sağlaması demektir. Immanuel Kant, Aydınlanma Nedir (1784), Türkçesi: Nejat Bozkurt, Felsefe Yazıları, 1983, http://www.fdk.yildiz.edu.tr (Alınmıştır.) Avrupa da düşünce alanındaki gelişmeler konusu ve Aydınlanma Çağı düşünürlerinin görüşleri ışığında bu dönemde yaşanan siyasi, sosyal ve ekonomik olayları değerlendiren açıklayıcı bir metin yazınız. 132
2. AVRUPA DA SANAYİ İNKILABI İplik Fabrikasından Bir Görüntü Tohum Ekme Makinesi Tek Motorlu Uçak Otomobil Fabrikasından Bir Görüntü Buharlı Tren Görsellere bakarak XVIII. yüzyıldan itibaren fabrika üretimine geçilmesi ve teknolojide yaşanan gelişmeler insan hayatında neleri değiştirmiştir? Her türlü üretim faaliyetinde kol gücünün yerini, makine gücünün alması demek olan Sanayi İnkılabı, fen bilimlerindeki buluşların üretim alanında uygulanmasıyla XVIII. yüzyılda İngiltere de başladı. Rönesans hareketi, bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeleri hızlandırdı. XVII ve XVIII. yüzyıllarda ise Akılcı ve Aydınlanmacı düşünceninin etkisiyle bilimsel araştırmalarda akıl, deney ve gözleme ağırlık verildi. Bilim alanında gerçekleştirilen buluşların alet yapımıyla teknolojiye dönüştürülmesi Sanayi İnkılabı nı ortaya çıkardı. Sanayi İnkılabı örgü ve iplik makinesinin yapılmasıyla dokuma üretiminde yaşandı. XVII. yüzyılın başlarında hava ve su buharı arasındaki farkın keşfedilmesiyle yoğunlaştırma mekanizması tanımlandı. XVII. yüzyılın son çeyreğinde ise barutun yakılması ile elde edilen gazların genişlemesinden yararlanılarak makine sisteminde önemli bir aşama kaydedilmiş oldu. XVII. yüzyılın sonunda ise Denis Papin (Dönis Papin) birçok deneme sonunda ilk buhar makinesini yapmayı başardı. Buhar makinesi İngiltere de gemileri hareket ettirmek için kullanıldı. James Watt ın ateşli pompa sistemini bulması makineleşmeyi hızlandırdı. Sanayileşmenin temel ham maddeleri olan taş kömürü ve demirin özellikle İngiltere ve Avrupa kıtasında bol miktarda bulunması sanayileşmeyi kolaylaştırmıştır. Aşamalı olarak gelişen Sanayi İnkılabı XIX. yüzyılda dünya dengelerini etkilemeye başladı. Sanayileşen Avrupa devletleri dünya politikasında ağırlık kazandı. Demir yolları kuruldu ve buharlı gemilerle ulaşım sistemi gelişti. Avrupalılar büyük sermayeli şirketler kurarak bankacılık sistemini geliştirdiler. Sanayileşme tarımsal üretimin artmasına ve tarımda çalışan iş gücü fazlasının fabrikalara kaymasına neden oldu. Ekonomide tarımsal üretimin yerini sanayinin alması iç göçe neden oldu. Şehirlerin nüfusu arttı. İşçi sınıfı ve işçi hakları kavramı ortaya çıktı. Avrupa da işçi haklarına yönelik iç karışıklıklar yaşandı.işçi haklarına yönelik düzenlemeler yapıldı. Sanayi İnkılabı, Osmanlı ekonomisini olumsuz etkiledi. Osmanlı Devleti yle Avrupa devletleri arasındaki güç dengesi Osmanlılar aleyhine bozuldu. İngiltere nin fabrikalarda işlediği dokumaların Osmanlı pazarlarına girmesi, Osmanlı dokuma tezgâhlarının kapanmasına yol açtı. Osmanlı Devleti XVIII. yüzyılda siyasi baskısını hissettiği Batılı devletlerin XIX. yüzyılda ise ekonomik işgaline uğradı. Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti nin zayıf durumundan yararlanarak ticari ayrıcalıklar elde ettiler. Osmanlı nın topraklarını açık pazar olarak kullanmaya başladılar.? Sanayi İnkılabı nın sanayileşemeyen ülkeler ve Osmanlı Devleti üzerindeki etkileri neler olmuştur? 133
Avrupa da Sömürgeciliğin Gelişimi Büyük devletlerin, gelişmemiş ülkeleri ve milletleri siyasi ve ekonomik olarak himayelerine almaları ile bu bölgelerin yer altı, yer üstü kaynaklarını istedikleri gibi kullanmalarına sömürgecilik denir. Sömürgecilik önce Avrupa devletlerinin Uzak Doğu zenginliklerini Avrupa ya taşımalarıyla başladı. Sanayi İnkılabı, XIX. yüzyılda Avrupa da ham madde, pazar ve iş gücü ihtiyacını artırdı. Bu durum, yeni sömürgecilik faaliyetlerinin başlamasına ve dünyada yaygınlaşmasına neden oldu. Otomatik Tüfek Çok Namlulu Silah BM Kampına Gitmeye Çalışan Afrikalı Bir Çocuk Sanayi İnkılabı ile ekonomik olarak gelişen Avrupa devletleri,silah sanayilerini de geliştirdiler. Savaş gemileri, Maksim ve Gatling adı verilen makineli tüfekleri onlara büyük bir savaş gücü kazandırıyordu. Avrupa devletlerinin bu savaş gücüne karşı eski tip silahlarla savaşan Afrika, Hindistan ve Çin gibi ülkeler direnemiyordu. XX. yüzyılın başına gelindiğinde dünyanın yüzde seksen beşe yakını Avrupa devletlerinin sömürgesi durumuna gelmişti. Sömürgeci devletler kolonilerinde limanlar, demir yolları, telgraf sistemleri ve kentler inşa ettiler. Bütün bunlar, sömürge durumuna düşürülen milletlerin hayatları ve soyulan varlıkları karşılığında gerçekleşiyordu. Grönland Alaska İng. Kuzey Amerikası İslanda R u s y a Samoa Adl. Hawaii Adl. Marquesas Adl. Paumotu Adl. Amerika Birleşik Devletleri Bermuda Bahama Adl. Porto Rico jamaika Martinique Trinidad Guiana Asor Adl. Madeira Kanarya Adl. Cebelitarık Cezayir Fas Mısır Yeşilburun Adl. Fransız Batı Afrikası Doğu Aden Sudan Nigeria Kamerun İng.D Belç. Afr. Kongosu Ascension Al.D.Afr. Angola St.Helena Al.G.B.Afr. Madagaskar Tristan da Cunha Togo Libya Kap Osmanlı Port.D Afrika İmp. Hindistan Seylan ÇİN Makao Annam P.Arthur Filipin Adl. Bismarck Adl. Sunda Adl. Yeni Gine Salomon Adl. Avustralya Faikland Adl. Pr.Eduard Adl. Kerguelen Tasmanya Auckland Adl. Yeni Zelanda İngiltere İspanya Belçika Amerika B. Devletleri Fransa Portekiz Holanda Rusya Almanya İtalya Danimarka Almanya 0 1000 2000 3000 km Dünyada Sömürgeciliğin Yayılmasını Gösteren Harita Sömürgecinin Gözüyle Dünya Kuzey Amerika ve Rusya ovaları bizim ekin tarlalarımızdır. Şigago ve Odesa bizim ambarlarımızdır. Kanada ve Baltık bizim kereste ormanlarımızdır. Avustralya da bizim koyun çiftliklerimiz vardır. Arjantin de ve Kuzey Amerika nın batısında kırlarda bizim öküz sürülerimiz yayılır. Peru altınını gönderir, Güney Amerika ve Avustralya altını Londra ya akar. Hindular ve Çinliler çayı bizim için yetiştirirler. Hint Adaları üzerinde bizim kahve, şeker ve baharat çiftliklerimiz vardır. İspanya ve Fransa bizim bağlarımızdır. Akdeniz, bizim meyve bahçemizdir. Pamuk tarlalarımız dünyanın sıcak bölgelerine yayılmıştır. Prof. Dr. Paul Kennedy, Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, s. 178-179 (Özetlenmiştir.) Yukarıdaki görsel, harita ve metinler incelendiğinde sömürgeciliğin gelişimi hakkında neler söylenebilir? 134
Seçmeli Tarih SANAYİ İNKILABI VE İNGİLTERE Eğer Pencaplılar, Annamlılar ve Sioular (Suiler) ve Bantular 19. yüzyılın başlarında meydana gelen genişlemede kaybedenler oldularsa, İngilizler de kazanan lardı. İngiltere denizlerdeki gücü, egemenliği, mali kredi, ticari bilgi ve beceri ile ittifak diplomasisi unsurlarını ustaca birleştirdikleri için 1815 e gelindiğinde dikkat çekici ölçüde global üstünlük sağlamış durumdaydılar. Sanayi Devriminin yaptığı şey, 18. yüzyılın sanayi öncesi merkantilist mücadelelerinde üstün başarı kazanmış bir ülkenin durumunu güçlendirmek ve onu farklı bir tür güç hâline getirmek oldu. Birleşik İngiltere Krallığı, 1760-1830 yılları arasında Avrupa daki sanayi veriminde meydana gelen artışın yaklaşık üçte ikisini gerçekleştirmiş ve dünya imalat üretimindeki payı yüzde 1,9 dan yüzde 9,5 e fırlamıştır. Bundan sonraki otuz yıl içerisinde teknolojinin batıdaki diğer ülkelerde yayılmasına rağmen, İngiliz sanayisinde meydana gelen genişleme oranı yüzde 19,9 a yükseldi. İngiltere, gücünün zirvesine çıktığı 1860 lı yıllarda dünya demir üretiminin yüzde 53 ünü, kömür ve linyit üretiminin yüzde 50 sini gerçekleştiriyor ve dünya ham pamuk veriminin yarısından biraz azını tüketiyordu. İngiltere dünya nüfusunun yüzde 2 sine, Avrupa nüfusunun da yüzde 10 una eşit bir nüfusla modern sanayi kollarında dünya potansiyelinin yüzde 40-45 ine, Avrupa potansiyelinin de yüzde 55-60 ına eşit bir kapasiteye sahipti. Ülkelerin Kişi Başına Düşen Sanayileşme Düzeylerini Gösteren Tablo (1750-1900) 1750 1800 1830 1860 1880 1900 Bir bütün olarak Avrupa 8 8 11 16 24 35 Birleşik İngiltere Krallığı 10 16 25 64 87 100 Hasburg İmparatorluğu 7 7 8 11 15 23 Fransa 9 9 12 20 28 39 Almanya Devletleri 8 8 9 15 25 52 İtalya Devletleri 8 8 8 10 12 17 Rusya 6 6 7 8 10 15 ABD 4 9 14 21 38 69 Japonya 7 7 7 7 9 12 Üçüncü Dünya 7 6 6 4 3 2 Çin 8 6 6 4 4 3 Hindistan 7 6 6 3 2 1 Prof. Dr. Paul Kennedy, Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, s. 176-178 (Özetlenmiştir.) 1. Sanayi İnkılabı nın neden İngiltere de çıktığını anlatan bir metin yazınız. Metni yazarken aşağıdaki uyarıları dikkate alınız. a. Yukarıdaki metni dikkate alınız. b. 2. ünitede yer alan Rönesans ın İtalya da ortaya çıkışı ile karşılaştırınız. c. 2. ünitede yer alan Coğrafi keşiflerin sonuçlarını dikkate alınız. ç. İngiltere de başlayan demokrasi hareketini dikkate alınız. d. Aydınlanma hareketi ve sonuçlarını dikkate alınız. e. İngiltere de meydana gelen ekonomik kalkınmayı, Sanayi İnkılabı nın meydana gelişine etkisi açısından dikkate alınız. 2. Yukarıda verilen metni, tabloyu ve konuda verilen bilgileri inceleyerek Sanayi İnkılabı nın dünya ülkelerine etkilerini anlatan bir metin oluşturunuz. Oluşan görüşlerinizi sözlü sunumlar, sempozyum, panel ya da münazara şeklinde sınıf ortamında sununuz. 135
4 KONU RUSYA NIN GENİŞLEME POLİTİKASI VE OSMANLI - RUS İLİŞKİLERİ HAZIRLANALIM Rusya nın sıcak denizlere inme politikasının Osmanlı Devleti ne etkilerini araştırınız. 1.RUSYA NIN GENİŞLEME POLİTİKASI VE OSMANLI-RUS İLİŞKİLERİ R u s y a İ S V E Ç AVUSTURYA PRUSYA P O L O N Y A MACARİSTAN Petesburg Moskova BOĞDAN KIRIM R U S Y A Buçaş Podolya 1699 1792 Rus 1792 Bucak Bursa İzmir Besarabya 1812 Antalya Odesa Akkerman Yedisan 1774 A K D E N İ Z 1783 Azak 1699(1711-1739)Osm 1774 Rus Kuban 1783 Kırım 1784 1803 Akyar (Sıvastopol) K A R A D E N İ Z Konya Adana Samsun Sivas Kayseri Sohum 1829 Trabzon Malatya 1829 Batum Ardahan Urfa Kabartay O S M A N L I D E V L E T İ Edirne İstanbul Rodos Kıbrıs Beyrut Halep Antakya Hama Şam K a 1774 Erzurum 1804 1829 1878 f Diyarbekir k Tiflis 1801 Gürcistan Kars 1829 Iğdır Van 1724 Dağıstan a s y Musul Şirvan İrandan 1813 Karabağ Kotur İrandan 1813 Tebriz a Bağdat H A Z A R D E N İ Z İ İran SİCİLYA KRALLIĞI EFLAK İstanbul KARADENİZ O S M A N L I D E V L E T İ Ankara Akkâ Kudüs İskenderiye Gazze Süveyş Kahire 1869 Filistin M ı s ı r XVIII. Yüzyıl Başlarında Rusya ve Osmanlı Devleti XIX. Yüzyılda Rusya ve Osmanlı Devleti Yukarıdaki haritalara göre Rusya nın genişleme politikasının Osmanlı Devleti üzerindeki sonuçları neler olmuştur? Açıklayınız. XVIII. yüzyılda Rus çarı I. Petro, Rusya nın hedeflerini büyütmüş ve sıcak denizlere açılma amacını ülke politikası hâline getirmişti. Çar I. Petro nun hedefi Rusya yı bir Avrupa devleti hâline getirmekti. Slavları ve Ortodoksları birleştirme fikrini bu ideallere ulaşmak için araç olarak kullanıyordu. Rusya nın sıcak denizlere kısa yoldan ulaşabilmesi için Osmanlı Devleti nin elindeki Kırım a, Lehistan a, Balkanlara hatta İstanbul Boğazı na sahip olması gerekiyordu. Rusya nın yükselişe, Osmanlı Devleti nin ise gerilemeye başladığı bu dönemde; Osmanlı-Rus ilişkilerini belli coğrafi bölgelere hâkim olma mücadelesi çerçevesinde değerlendirmek gerekir. Her iki devletin çıkarları Balkan, Kırım ve Kafkasya toprakları üzerinde çatışır. Rusya, Balkanlara inebilmek için bir taraftan Lehistan ve Balkanlar üzerinde hâkimiyet kurmak isterken diğer taraftan Karadeniz e inebilmek için de Kırım ı almak istiyordu. 136
Kırım ı ele geçirmek Rusya nın gelişimi için çok önemliydi. Osmanlı Devleti nin güvenliği için de halkı Türk ve Müslüman olan Kırım, aynı öneme sahipti. Yarı bağımsız olarak Osmanlı Devleti ne bağlı olan Kırım Hanlığı, Rusya ve Orta Avrupa devletlerine karşı tampon bölge konumundaydı. Kırım ve Lehistan ın güvenliği Osmanlı Devleti nin güvenliği demekti. Osmanlı Devleti özellikle İstanbul un kapısı durumundaki Kırım ı kaybetmemek için savaşmaktan çekinmemiştir. 1550-1600 1700-1799 1800-1850 1850-1899 1552 - Kazan Hanlığı nın İşgali 1556 - Astrahan Hanlığı nın İşgali 1742 - Rusların Sibirya yı İşgali 1770 - Balkan ve Kafkaslarda Yayılma İstekleri 1774 - K. Kaynarca Kırım ın Bağımsızlığı 1783 - Rusların Kırım ı İşgali 1792 - Osmanlı-Rus Yaş Antlaşması 1807 - Balkan Hanlığı nın İşgali 1822 - Karabağ Hanlığı nın İşgali 1826 - Revan ın İşgali 1859 - Ruslar Horasan ın Doğusunda 1864 - Hokant ın İşgali 1825 - Nahcivan ın İşgali 1865 - Taşkent in İşgali 1869 - Türkmenistan ın İşgali Rusların genişleme politikasının günümüz Türk dünyası üzerindeki sonuçlarını araştırınız. a. Rus - Avusturya İttifakı ile Osmanlı Devleti Arasındaki Savaşlar (1736-1739) Rusların, Lehistan ın iç işlerine karışması ve sınır olaylarını gerekçe göstererek 1736 da Kırım ı işgal etmeleri sonucu Osmanlı-Rus ilişkileri bozuldu. Padişah I. Mahmut (1730-1754) döneminde Osmanlı Devleti Rusya ya savaş açtı. Savaş öncesinde ittifak antlaşması yapan Avusturya ve Rusya, savaşta birlikte hareket etti. Rusya, Kırım ı; Avusturya, Sırbistan ve Bosna - Hersek i alarak Osmanlı topraklarını paylaşacaktı. Savaş sırasında Ruslar, Prut Antlaşması ile Osmanlı ya verdikleri Azak ı geri aldılar ve Osmanlı ile savaşan İran a destek verdiler. İki cephede birden savaşan Osmanlı Devleti önemli başarılar elde etti. Rusların Kırım kuvvetlerine karşı yenilgi alması ve İsveç in Osmanlı Devleti nin yanında savaşa girme hazırlıkları yapması Rusları barışa zorladı. Savaşta Osmanlı Devleti üstün bir durumda iken Fransa nın ara buluculuğundaavusturya ve Rusya ile ayrı ayrı BelgradAntlaşması imzalandı (1739). Bu antlaşmaya göre: Avusturya, Pasarofça Antlaşması ile aldığı Belgrad ı geri verdi. Azak Kalesi yıkılmak şartıyla Ruslara bırakıldı. Rusya, Karadeniz de hiçbir ticaret ve savaş gemisi bulundurmayacak, savaşta aldığı yerleri geri verecekti. Belgrad Antlaşması, Osmanlı Devleti nin Batı da imzaladığı son kazançlı antlaşmadır. Belgrad ın geri alınması ile Osmanlı nın Avrupa ya açılan kapısı yeniden ele geçirilmiştir. Belgrad Antlaşması Karadeniz in Osmanlı ya ait olduğunu belirten en son antlaşmadır. 1740 KAPİTÜLASYONLARI Belgrad Antlaşması nda barışa ara buluculuk yapan Fransa, Osmanlı Devleti nden yeni ayrıcalıklar elde etti. Fransa, Kudüs teki Katolik Hristiyanlara ait kutsal yerlerin yönetimini aldı. Kanuni döneminde (1535) padişahların saltanatı süresince geçerli olan kapitülasyonlar, 1740 ta yapılan antlaşma ile sürekli hâle geldi.1740 kapitülasyonlarının Osmanlı Devleti açısından bağlayıcı olmasını fırsat bilen Avrupa devletleri, bu antlaşmayı Osmanlı Devleti ne karşı bir silah olarak kullanmaya başladı. Sanayi İnkılabı nı gerçekleştiremeyen Osmanlı Devleti nin zenginlik kaynaklarından faydalanmak isteyen Avrupalılar, kapitülasyonlara ve Osmanlı Devleti ile yaptıkları antlaşmalara dayanarak Osmanlı ekonomisinin çökmesinde etkili oldular. Prof. Dr. Yaşar YÜCEL, Prof. Dr. Ali SEVİM, Türkiye Tarihi, C 4, s. 24-25 (Özetlenmiştir.) 1535 ve1740 kapitülasyonları arasındaki farklılıkları açıklayarak ve bu farklılıklardan yola çıkarak kapitülasyonların Osmanlı ekonomisi üzerindeki etkilerini tartışınız. b. Lehistan Sorunu ve Osmanlı - Rus Savaşı (1768-1774) Rusya nın Balkanlara ulaşabilmesi için öncelikli olarak Lehistan ı ele geçirmesi gerekiyordu. Rusya, 1763 te Leh kralının ölmesi üzerine istediği kişiyi kral seçtirmek için Lehistan a asker gönderdi. 137
Rusların başarılı olmaları üzerine Lehistan da ayaklanma çıktı. Rus askerlerinin önünden kaçan Lehliler Osmanlı ya sığındı. Ruslar, Lehlileri takip ederek Osmanlı topraklarına saldırdılar ve Balkan milletlerini isyana kışkırttılar. Bu olaylar sonunda Osmanlı- Rus Savaşı çıktı (1768). Osmanlı - Rus Savaşı altı yıl sürdü. Ruslar, bu sürede Eflâk ve Boğdan ı ele geçirerek Kırım ı işgal ettiler. Rusya kazandığı bu başarılarla etki alanını Mora ya kadar genişletmek istedi. Baltık Denizi ndeki donanmasını, Mora kıyılarına ulaştırdı. Mora halkını ayaklanmaya teşvik etti. Mora da çıkan isyanı Osmanlı Devleti bastırdı. Bu durum karşısında Mora dan ayrılan Rus donanması, İzmir in Çeşme Limanı na ani bir baskın yaparak Osmanlı donanmasını yaktı (1770). Savaşın başladığı dönemde dünyadaki siyasi gelişmeler, Osmanlı Devleti için olumlu şartlar taşımıyordu. Amerikan bağımsızlık savaşı bu dönemde başlamış, Fransa nın Amerika nın bağımsızlığını desteklemesi, Fransa ile İngiltere arasında savaş çıkmasına neden olmuştu. Rus Donanmasının Çeşme Baskınını Gösteren Temsilî Resim Rus donanması hangi güzergâhı izleyerek Çeşme de Osmanlı donanmasını yakmıştır? GREK VE DAKYA PROJELERİ Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Prens Potemkin, Doğu Sisteminin Büyük Planı adıyla Osmanlı Devleti ni yıkma projesini hazırladı. Projeye göre Türkler Avrupa dan atılacak, İstanbul merkez olmak üzere bir Rus prensinin yönetiminde Grek Devleti kurulacaktı. II. Katerina, 1779 da doğan torununa Bizans İmparatorluğu nun kurucusu Konstantin in adını vermişti. Dakya projesi ise Rusya ve Avusturya arasında Osmanlı topraklarını paylaşmak amacıyla hazırlanmıştır. Projeye göre Eflâk-Boğdan ve Besarabya da yani Dinyester ve Tuna Nehirleri arasında Dakya adıyla Rusya ve Avusturya ya bağımlı bir devlet kurulacaktı. Prof. Dr. Fahir ARMAOĞLU, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, s. 17-18 (Özetlenmiştir.) Grek ve Dakya projelerini Rusların Osmanlı Devleti üzerindeki tarihi hedefleri açısından değerlendiriniz. Rusların Balkan topraklarında ilerlemeleri Avusturya ve Prusya yı endişelendirdi. Bu iki ülkenin araya girmesi ile 1774 te Rusya ile Osmanlı arasında Küçük Kaynarca Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma, Osmanlı Devleti nin imzaladığı, şartları en ağır antlaşmalardan biridir. 138
A D R İ Y A D E N İ Z İ KÜÇÜK KAYNARCA ANTLAŞMASI 21 Temmuz 1774 te imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması 28 maddeden oluşuyordu. Antlaşma Osmanlıca, İtalyanca ve Rusça olmak üzere üç dilde yazılmıştı ve antlaşmanın uygulanmasında sorun çıkması hâlinde ortak dil sayılan İtalyanca metne müracaat edilecekti. Antlaşmanın bazı maddeleri şunlardır: Kırım a bağımsızlık verilecek ve Kırım hanları sadece dinî bakımdan Osmanlı halifesine bağlı olacaktı. Kabartay arazisi, Azak Kalesi ve çevresi Ruslara verilecek, iki devlet arasındaki sınır, Buğ Nehri olacaktı. Rusya, bu savaşta işgal ettiği Eflâk, Boğdan, Besarabya ve Akdeniz deki adaları Osmanlı Devleti ne geri verecekti. Rus Hristiyanları ve rahipleri, kutsal yerleri serbestçe ziyaret edebilecekti. Rusya, Karadeniz ve Akdeniz deki Türk sularında serbest ticaret yapabilecek ve Fransa ile İngiltere ye tanınan kapitülasyonlardan yararlanacaktı. Rusya, Balkanlarda istediği yerde konsolosluk açabilecek ve İstanbul da daimî elçi bulundurabilecekti. Osmanlı Devleti ise Rusya ya savaş tazminatı ödeyecekti. Orijinal antlaşma metinlerinin hiçbirinde Ortodoks Hristiyanların himayesinin Ruslara verildiğini belirten madde olmamasına rağmen Ruslar, 1775 yılında antlaşmanın değiştirilmiş Fransızca metnine Ortodoks Hristiyanların Rusların himayesinde olduğunu belirten madde ekleyerek dünya kamuoyunda Osmanlı Devleti üzerinde baskı oluşturmaya çalıştılar. Bu antlaşma ile Osmanlı Devleti uluslararası siyasette büyük bir güç kaybına uğrarken Rusya güç kazandı. Doç. Dr. Osman KÖSE, 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması, s.112-132 (Özetlenmiştir.) Metinden yola çıkarak sizce Küçük Kaynarca Antlaşması nın maddelerinden hangisi Osmanlı Devleti nin geleceği açısından en ağır şartlı olanıdır? DALMAÇYA BOSNA Belgrad Niş Bükreş Sohum Sofya Niğbolu Küçükkaynarca K A R A D E N İ Z Filibe İşkodra Edirne Trabzon İstanbul Selanik Bursa İ Erzurum Sivas Erzincan Ankara Midilli Sicilya Kayseri Harput Bitlis Sakız İzmir Diyarbekir Atina Konya Maraş Mardin MORA Modon Antalya Harran Halep Rodos Girit KIBRIS Hama 0 100 200 300 Km Hanya Kandiye Lefkoşe A K D E N İ Z Şam HERSEK Korfu A V U S T U R Y A M A C A R İ S T A N Temeşvar O S M A Eğriboz EGE DENİZİ EFLÂK N L I LEHİSTAN BOĞDAN Yaş D E BESARABYA V L E AZAK DENİZİ Kerç Bahçesaray Suğdak Kersan KIRIM HANLIĞI Haritayı inceleyiniz. Kırım ın elden çıkması, Osmanlı Devleti nin güvenliğini nasıl etkilemiş olabilir? Açıklayınız. Ruslar, Küçük Kaynarca Antlaşması ndan sonra Kırım ı ele geçirmek için propaganda başlattı. Kırım devlet adamları, Türk ve Rus yanlısı olarak ikiye ayrıldı. Kırım da millî birlik bozuldu. Kırım hanı Sahip Giray ın 1775 te hanlığı bırakması üzerine 1777 de Rus yanlısı Şahin Giray, Kırım ı yönetmeye başladı. Şahin Giray ın yönetimini kabul etmek istemeyen halk isyan etti. Şahin Giray ın daveti üzerine Rus ordusu Kırım a girdi. Osmanlı Devleti de bu durumu protesto etti. İki devletin arasında savaş çıkması Fransa nın araya girmesiyle önlendi. 1779 da Aynalıkavak Tenkihnamesi (sözleşme) imzalandı. Bu sözleşme ile Rusya, Kırım daki kuvvetlerini geri çekti. Osmanlı Devleti ise Şahin Giray ın Kırım hanı olmasını onayladı. Rusya, bu antlaşmadan sonra Avusturya ile Osmanlı topraklarını paylaşmak için antlaşma yaparak 1783 yılında Kırım ı kendi topraklarına kattığını dünyaya ilan etti. T RUSYA Azak Küçük Kaynarca Antlaşması Sonrası Osmanlı Haritası 139
5 KONU AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NİN KURULMASI VE FRANSIZ İHTİLALİ HAZIRLANALIM Amerika Birleşik Devletleri nin kuruluşu ve Fransız İhtilali, dünya tarihinde siyasi açıdan neleri değiştirmiştir? Araştırınız. 1. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NİN KURULMASI Amerika kıtasının 1492 yılında keşfedilmesinden sonra İspanyollar, Portekizliler, Fransızlar ve İngilizler, bu kıtaya gelerek koloniler kurdular. Bu koloni topraklarına başta İngiltere den olmak üzere, Avrupa dan gelen göçmenler yerleşti. Kolonilerin yönetimi İngiliz kralının atadığı valilere verildi. Burada yaşayan halk, İngilizlerin yaşam biçimini ve yönetim şeklini devam ettiriyordu. İngiltere nin kendilerine sömürge gibi davranmasından hoşlanmıyordu. Koloniler, Amerika yı yeni vatanları olarak kabul ediyorlardı. YEDİ YIL SAVAŞLARI VE AMERİKA NIN BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİ İngiltere, Yedi Yıl Savaşları sonunda, Fransa ve İspanya yı yenilgiye uğrattı. Hindistan ı, Amerika kıtasındaki Missisipi Nehri nin doğusunu ve Kanada yı ele geçirdi. Yedi Yıl Savaşları sonunda ekonomisi bozulan İngiltere, sömürge ve kolonilere yeni ve ağır vergiler koydu. Bu nedenle Amerika daki İngiliz kolonilerinde isyan çıktı. Bu durum Yedi Yıl Savaşları nın intikamını almak isteyen Fransa için bir fırsattı. Fransız hükûmeti, Amerikan bağımsızlık hareketine yardım etme kararı aldı. Fransa, Amerika ya silah ve cephane yardımı yaptı. Sonuçta koloniler İngiltere ye karşı zafer kazandılar. 1. 2. Prof. Dr. Fahir ARMAOĞLU, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, s. 28-30 (Özetlenmiştir.) Yedi Yıl Savaşlarını Anlatan Temsilî Resim Yukarıdaki metinden yola çıkarak devletler arası ilişkiler hakkında hangi sonuçlara ulaşılabilir? Yedi Yıl Savaşları nın Amerikan tarihine etkileri hakkında neler söyleyebilirsiniz? İngiltere nin istediği vergileri vermek istemeyen koloniler, İngiliz mallarını denize döktüler. Böylece Amerika daki İngiliz kolonilerinde ayaklanma başladı. Koloni temsilcileri 1774 yılında Filedelfiya da toplandılar. Toplantı sonunda, İngiltere den kolonilerin onayı alınmadan vergi alınmamasını ve ticareti engelleyici kanunlar konulmamasına karar verildi. İsteklerinin reddedilmesi üzerine ikinci kez toplanan koloniler İngiltere ye savaş ilan ettiler. Ayrıca bu toplantı sonunda İnsan Hakları Bildirisi ilan edildi. Toplanan ordunun komutanlığına George Washington (Corc Vaşingtın) getirildi. 140
Atabaska Alaska Birleşik - Devletler 1867 Rusya 1785 Grönland İrlanda İngiltere Kanada Labrador Alberta 1846 Oregon 1803 Manitoba Ontario Qubec S.Francisco 1848 1848 Yeni Meksika 1853 Denver Santa Fe Dakota Louisiana Boston New York Philadelphia Washington Texas 1845 New Orleans Florida 1819 Meksika Havana Küba 0 250 500 750 1000 km Mexico Guatemala Honduras Nikaragua Amerika Birleşik Devletleri nin Kuruluşunu ve Genişlemesini Gösteren Harita AMERİKAN BAĞIMSIZLIK BİLDİRİSİ (4 TEMMUZ 1776) Amerika'daki on üç İngiliz sömürgesi İnsan Hakları Bildirisini kabul ederek bağımsızlıklarını ilan ettiler. Amerika Birleşik Devletleri ni kurduklarını bütün dünyaya duyurdular. Belgenin özü şu idi: Bütün insanlar özgür doğarlar ve özgür yaşarlar. Devlet ancak bu özgürlükleri korumak ve bunlardan herkesi eşit derecede yararlandırmak için vardır. Bu özgürlüklere dokunan devlet, kendi varlık nedenini yitirir. İngiltere hükûmeti, Amerikalıların özgürlüklerini çiğneyerek onları kendisine bağlayan temel sözleşmeyi bozmuştur. Bu durumda serbest kalan Amerikan halkı, yeni bir hükûmet kurmaya karar vermiştir. Bu bildiri ile yönetim şekli olarak demokrasi benimsenmiştir. Amerikan Bağımsızlık Bildirisi ni demokrasinin gelişimi açısından değerlendiriniz. www.stu.inonu.edu.tr İngiltere ye karşı sekiz yıl süren savaş sonunda, Amerikan kolonileri galip geldi. İngiltere, 1783 yılında Versay Antlaşması yla Amerikan kolonilerinin bağımsızlığını tanıdı. Bağımsızlığını elde eden koloniler, anayasa hazırlayarak federal bir cumhuriyet yönetimine geçti. Avrupa dan Amerika ya yapılan göçler sonunda Avrupa da işsizlik azaldı. Amerika Birleşik Devletleri, dünya tarihini etkileyerek yeni bir denge unsuru oldu. BİLGİ NOTU TÜRK - AMERİKAN İLİŞKİLERİNİN BAŞLANGICI ABD - Osmanlı ilişkileri Akdeniz de söz sahibi olan Cezayir Beyliği aracılığıyla kurulmuştur. ABD; Osmanlı ya bağlı olan Cezayir,Trablus ve Tunus ile antlaşma imzalamıştır. ABD ticaret karşılığı Cezayir Beyliği ne vergi vermiştir. Amerikalıların Anadolu yu ilk ziyaretleri ticaret temelli olmuştur. İlk resmî ziyaret ise Amerikan gemisi George Washington Fırkateyni nin İstanbul u ziyaretidir. George Washington Akdeniz e giren ilk Amerikan harp gemisidir ve bu seferin devamında İstanbul a ulaşmıştır. 9 Kasım 1800 tarihli ziyarette Amerikalılar padişaha çeşitli hediyeler sunmuşlardır. Yavuz GÜLER, Osmanlı Devleti Dönemi Türk-Amerikan İlişkileri (1795-1914) www.kefad.gazi.edu.tr den derlenmiştir. Haiti ABD nin kuruluşu ABD nin 1783 ten günümüze kadar genişlemesi 141