Uluslararası Hukuk Açısından Ermeni Sorunu Şeref Ünal, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2011, 800 sayfa. Nurgül BEKAR* Türkiye de son dönemde, Osmanlı İmparatorluğu nda 1915 yılında yaşanan olaylarla ilgili yazılan kitapların sayısı her geçen gün artmaktadır. Adalet Bakanlığı Müsteşar Yardımcılığı görevinden emekli ve halen Ufuk Üniversitesi nde öğretim üyesi Prof. Dr. Şeref Ünal ın Uluslararası Hukuk Açısından Ermeni Sorunu başlıklı kapsamlı eseri de bu çalışmalar arasında yerini almıştır. Türkiye tarihindeki en hassas konulardan birini tarihi-siyasi boyutlarını da içerecek şekilde, ama esas olarak uluslararası hukuk açısından incelemesi, bu esere aynı konudaki diğer çalışmalar yanında özel bir yer ayrılmasını gerekli kılmaktadır. Türkiye de, bugüne kadar ne yazık ki, Batı kamuoyları nezdinde on yıllardır yürütülen Ermeni propagandası ve bu propagandayı destekleyen yüzlercebinlerce akademik çalışma karşısında başarılı ve ön alıcı bir gayret içerisinde olunamamıştır. Uluslararası toplum yıllarca 1915 olayları hakkında birçoğu da bilimsel gerçeklere dayanmayan, propaganda ürünü- tek taraflı yoğun ve sürekli bir beslenmeye maruz kalmış; Türkiye nin Ermeni tezini savunan bu yayınların karşısına eş değerde kabul görebilecek çalışmalarla çıması bir hayli gecikmiştir. Son yıllardaki önemli çabalara rağmen ülkemiz aydınlarının-akademisyenlerinin halen yeterli sayıda ve uluslararası akademik standartlarda eser ürettiğini söylemek güçtür. Anılan döneme ilişkin siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel * Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. E-Posta: nurgulbekar@gmail.com. 154
güncel gelişmelerini tarihsel bir perspektifle, karşılaştırmalı biçimde ve değişik dillerdeki arşiv belgelerini/yayınları ele alarak inceleyen akademik yazın halen çok yetersizdir. Profesör Ünal ın çalışması konunun işlenişi ve kullanılan kaynakların zenginliği açılarından dikkat çekmektedir. 1915 Ermeni olayları genellikle tarihçilerimiz tarafından ele alınmış, sözde soykırım iddialarının asılsızlığı dönemin siyasi, askeri ve sosyal gelişmeleri içinde ispatlanmaya çalışılmış, bunların soykırım suçu olarak tanımlanıp tanımlanamayacağı hukuksal açıdan pek incelenmemiştir. Bu noktada merhum Büyükelçi Gündüz Aktan ın soykırım iddialarını hukuksal incelemeye tabi tutan Devletler Hukukuna Göre Ermeni Sorunu makalesini (Ermeni Sorunu: Temel Bilgi ve Belgeler, der. Ömer Lütem, Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Ankara) özellikle zikretmek gereklidir. Elbette burada on yıllardır suçların anası diye kabul edilen soykırımı işlemekle itham edilen bir ülkenin, soykırım alanında uzmanlaşmış hukukçulara halen sahip olmaması da önemli bir eksiklik oluşturmaktadır. Prof. Dr. Şeref Ünal hukukçu ve tarihçi kimliklerini birleştirerek 1915 olaylarının hukuksal açıdan soykırım suçunu teşkil edip etmediğini ayrıntılı olarak inceleyerek bu alandaki önemli bir eksikliği giderirken, kitabında konuya ilişkin değişik dillerde yapılmış belli başlı çalışmaları karşılaştırmalı biçimde kullanarak ciddi bir katkı sağlamıştır. Kitabın başında ifade edildiği gibi, yabancı dillerdeki binlerce yayına karşın, Türkiye deki az sayıdaki yayın arasında, olayları hukuki boyutuyla ele alarak, bir boşluğu doldurma amacına yönelik hazırlanmıştır. Bunun yanı sıra, uluslararası sözleşmeleri sübjektif yorumlayarak olayların soykırım olduğunu kanıtlamaya çalışan, Türkiye yi ve Türkleri suçlayan yabancı hukuk çevrelerinin öne sürdükleri tezleri cevaplamaya yöneliktir. On bölümden oluşan eserin ilk bölümünde, Ermenilerin tarihi geçmişi, Osmanlı İmparatorluğu ndaki hukuki statüsü ve Ermeni milliyetçiliği ele alınmaktadır. Ermenilerin 19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğu nda hukuksal statülerinin gelişmesi ve Ermeni milliyetçiliğinin ortaya çıkışı incelenmektedir. İkinci bölümde, Osmanlı İmparatorluğu nda yaşayan Ermenilerin lehine I. Dünya Savaşı öncesinde dönemin büyük güçlerinin Osmanlı ya müdahaleleri irdelenmektedir. Bu çerçevede, Sykes-Picot Antlaşması, Ermeni ulusal komitelerinin Londra da 1913 yılında yaptıkları toplantı, aynı yıl Osmanlıya dikte ettirilen Ermenilere ilişkin reform programı anlatılmaktadır. Dönemin büyük güçlerinin Ermeni azınlık grubunun haklarını korumak bahanesiyle kendi çıkarlarını korumak ve geliştirmek amacıyla Osmanlı nın içişlerine müdaha- 155
le etmeleri, o sırada geçerli uluslararası hukuk ilkelerine göre ve devletlerin egemen eşitliği, müdahale yasağı, insancıl müdahale kavramları çerçevesinde değerlendirilmiştir. Üçüncü bölümde, I. Dünya Savaşı döneminde Ermenilerin Osmanlı İmparatorluğu içindeki durumları ve Osmanlı ya karşı savaşa müdahil olmaları ve Osmanlı yönetiminin yeniden yerleştirme kararı, dönemin uluslararası hukuk kurallarıyla ve diğer ülkelerin uygulamalarıyla karşılaştırılarak anlatılırken, yeniden yerleştirme kararına dair Osmanlı yönetiminin bildirileri sıralanmakta ve Osmanlı da görev yapan yabancı ülke misyonlarının raporlarına da yer verilmektedir. Yazar, Ermenilerin I. Dünya Savaşı ndaki eylemlerinin Osmanlı yı bölüp parçalamaya yönelik suç oluşturan fiiller olduğunu, devletin bağımsızlık ve güvenliğini tehdit eden bu tür suçların bütün devletler tarafından suç sayıldığını belirtmektedir. Bu eylemler o dönem geçerli olan uluslararası hukuk kuralları açısından incelenmekte, devletin dış ve iç güvenliğini ilgilendiren suçlar açısından ele alınmaktadır. Ayrıca söz konusu fiillerin dönemin Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Hollanda, İsviçre, Norveç, İngiltere, Fransa, İtalya ve Rusya ceza kanunlarında nasıl yer aldığını ayrıntılı bir şekilde açıklamaktadır. Yazara göre Osmanlı İmparatorluğu hükümetlerince yayımlanan bildiriler ve yabancı gözlemcilerin değerlendirmelerine göre alınan önlemler, Ermenilerin askeri bölgede ordu ve hükümete sorun çıkarmalarını engellemek, Müslüman halka karşı saldırılarını önlemek, İmparatorluk ordusunun muhaberatını güvence altına alarak olabilecek saldırıları önlemek amacıyla, askeri bölgelerden başka bölgelere nakledilmelerine yöneliktir. Bu amaçlara uygun olarak Ermeni Halkı nın, sıkıntı yaratabilecekleri askeri bölgelerden uzaklaştırılmasında istenmeyen kimi şiddet olayları gerçekleşmişse de bu önlemler Müslüman halkın can güvenliği açısından gerekli olmuştur. Ünal dördüncü bölümde Ermeni sorununun I. Dünya Savaşı sonrası uluslararası düzeni kurmayı amaçlayan barış görüşmelerinde nasıl ele alındığını araştırırken, öncelikle Paris Barış Konferansı görüşmelerinde Ermenilerin bağımsız bir Ermenistan yurdu oluşturma girişimi ve Batılı büyük güçlerin bu girişime yaklaşımlarını incelemektedir. Konferans sonrasında ise Batı kışkırttığı Ermenileri kaderlerine terk etmiştir. Yine konferans kararları doğrultusunda oluşturulan King ve Crane Komisyonu ile ABD li General Harbord ve Amiral Bristol un raporları da bu bölümde incelenmektedir. 156
Anılan bölümde ayrıca, I. Dünya Savaşı sonrası Osmanlı yönetimi ve Türkiye Cumhuriyeti ile yapılan uluslararası anlaşmalar da Ermeni sorunu açısından değerlendirilmiştir: Sevr Antlaşması, Brest Litovsk Antlaşması, Gümrü Antlaşması, Londra Konferansı, Moskova Antlaşması, Ankara Antlaşması, Kars Antlaşması ve Lozan Antlaşması. Yazara göre, daha önce Ermenilere karşı kendini borçlu hisseden batılı devletlerin Gümrü, Kars ve Moskova Antlaşmaları ile çözümlemeye çalıştıkları Ermeni sorunu, Lozan Antlaşması yla Türkler açısından kapanmıştır. Zira Lozan Konferansı nda Ermeni sorunu ve Türkiye yle ilgili diğer bütün sorunlar görüşülmüştür. Antlaşmada yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti nin önüne Osmanlı İmparatorluğu döneminden kalan sorunlardan nispeten arındırılmış temiz bir sayfa açılırken, yazara göre metinde ne Ermeni ne de Ermenistan kelimesinin zikredilmemiş olması bu Antlaşmanın Türkler açısından kesin bir zafer belgesi olduğunun kanıtıdır. Ardından beşinci bölümde, I. Dünya Savaşı sonrası savaş suçlusu olarak Almanya nın ve 1915 olaylarının kovuşturulması ile çeşitli yargılama girişimleri incelenmektedir. Almanya nın aksine, Osmanlı yöneticileri savaş sonunda, insanlık kanunlarına karşı suçlardan değil, İmparatorluk Ceza Kanunu hükümleri çerçevesinde yargılanmıştır. Öte yandan, olaylarda sorumlulukları olduğu suçlamasıyla başta İstanbul olmak üzere çeşitli vilayetlerde yargılamalar yapılmıştır. Profesör Ünal a göre Osmanlı Hükümeti 1915 olaylarıyla ilgili olarak son derece sorumlu bir hukuk devleti olarak davranmış, ihmal, suistimal veya aykırı davranışları görülen kişileri asker veya sivil ayrımı yapmaksızın askeri mahkemelerde gerektiğince yargılamış ve ağır cezalara çarptırmıştır. Bu kararlı tutum Osmanlı merkezi Hükümetinin Ermenilerin can ve mal güvenliği konusunda ne kadar duyarlı olduklarının, hatta bireysel olaylara bile müsamaha göstermediklerinin açık bir kanıtıdır. Yine yazara göre bu durum, Osmanlının Ermenileri yok etmek niyetinde olmadığını da ispatlamaktadır. Yazar, Almanya ve Osmanlı daki davaları esasen, her iki ülkede de siyasi içerikli, günah keçisi veya gösteriye yönelik davalar şeklinde tanımlarken, yargılamaları başarısız ve sonuçsuz olarak nitelendirmektedir. Bununla birlikte, her iki ülkede görülen davaları hukuk tarihi açısından önemlidir. Zira bu mahkemelerde ilk kez savaş sırasındaki eylemler yargılanmış ve bu eylemleri yapan kamu görevlileri mevkilerine bakılmaksızın, bireysel olarak sorumlu tutulmuştur. Hükümet tasarrufları, devlet bağışıklığı kavramları ilk kez göz ardı edilerek savaş suçlarına uluslararası mahkemelerde yargılanma yolu açılmıştır. Altıncı bölümde, Ermeni sorunu uluslararası kuruluşlar açısından incelenmektedir. Ermeniler lehine ve Türkler aleyhine uluslararası toplumda oluşmuş 157
önyargıların uluslararası kuruluşlara yansımasını ele alınırken, belli başlı uluslararası kuruluşların 1915 olaylarına ilişkin kararları değerlendirilmektedir. Yedinci bölümde ise, 1915 olaylarını soykırım olarak tanıyan veya kınayan kararlar alan 23 ülkenin karıştığı soykırım olaylarına ilişkin bilgilerle, Türkiye yi soykırım yapmakla suçlayanların olaylardaki sorumluluğunu ve ikiyüzlülüğü sergilenmek istenmektedir. BU devletlerin yasama organlarının konuya ilişkin kararlarını inceleyen yazara göre, böyle ağır bir konuda diğer bir ülkeyi itham edeceklerin kendi ellerinin temiz olması gerekmektedir. Yazar yabancı ülkelerin ermeni olayları ile ilgili kararlarıyla, yakın dünya tarihinde çok sayıda benzer olaya rağmen, Türkiye nin güya 20. yüzyılın ilk soykırımını yapmış gibi itham edilmesini haksız, kasıtlı ve düşmanca bir tavır olarak nitelendirmektedir. Keza, başka bir devlet hakkında suçlayıcı kararlar almak ulusal parlamentoların işi değildir. İncelenen kararlarda Ermeni olaylarının Yahudi soykırımıyla eşdeğerde gösterilmeye çalışılması da temel bir hatadır. Sekizinci bölümde, uluslararası ceza hukukunun gelişimi, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları ve devlet sorumluluğu, soykırım sözleşmesinin ortaya çıkışı ve hükümleri tarihsel bir perspektif içerisinde ayrıntılı biçimde anlatılmakta, daha çok konuyla ilgili kavramsal tanımlamalar yapılmaktadır. Dokuzuncu bölümde çalışmanın ana konusunu teşkil eden 1915 Ermeni olayları, Soykırım Sözleşmesi hükümleri çerçevesinde değerlendirilmekte, bu kapsamda 1915 olaylarını soykırım olarak gösteren Ermeni iddiaları yanıtlanmaktadır. Prof. Dr. Ünal, II. Dünya Savaşı sonrasında kabul edilen uluslararası sözleşmeleri inceleyerek 1915 Ermeni olayları sırasında yapılan eylemleri suç sayan bir uluslararası ceza hukuku kuralının mevcut olmadığı tespitini yapmaktadır. Yazar, soykırım suçunu düzenleyen 1948 tarihli Soykırım Sözleşmesi nin, Osmanlı İmparatorluğu nda 1915 yılında meydana gelen olaylar için geçerli olamayacağını ifade etmektedir. Bu noktadan hareketle, Osmanlı İmparatorluğu nun insanlığa karşı suç, Türkiye Cumhuriyeti nin de soykırım suçu ile itham edilmesinin, ceza hukukunun en temel ilkesi olan kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesine aykırı olduğunu belirtmektedir. Soykırım Sözleşmesi nde devletlerin değil, sadece bireylerin sorumluluğundan söz edildiği için Türkiye nin taraf olmadığı anılan sözleşme hükümleri uyarınca 1915 olaylarında sorumlu tutulmasının mümkün olmadığına dikkat çekilmektedir: Viyana Antlaşmalar Hukuku Sözleşmesi nin, uluslararası sözleşmelerin geçmişe dönük uygulanmasını yasaklayan 28. Maddesinin ve Avrupa Konseyi Zamanaşımı Sözleşmesi nin 2. maddesinin açık hükümlerinden ve Soykırım Sözleşmesi ne taraf olan devletlerin beyan ve çekincelerinden anlaşılacağı gibi, 158
uluslararası pozitif hukuk bakımından, Soykırım Sözleşmesi nin geçmişe dönük olarak 1915 Ermeni olayları hakkında uygulanması hiçbir şekilde mümkün değildir. (s. 414). Onuncu bölümde, 1915 olayları sonrasında Osmanlı İmparatorluğu nda kalan Ermeni mallarının hukuki rejimi mercek altına alınmaktadır. Bu çerçevede, Osmanlı İmparatorluğu döneminden günümüze kadar bahse konu Ermeni malları ve bunlara ilişkin talepler ilgili mevzuat açısından irdelenmektedir. Ermeni talepleri, Çekoslovakya daki Südet Almanlarının sınır dışı edilerek mallarına el konulması olayıyla ve konuya dair uluslararası sözleşme hükümleriyle karşılaştırılmaktadır. Yazar, sonuç bölümünde çalışmanın sonuçlarını 18 madde altında özetlemektedir. Buna göre, esasen Osmanlı devletinin Ermenilere uyguladığı tehcir, aynı şartlar altında her devletin yapacağı bir şeydir. Zira mevcut uluslararası sözleşmeler isyanları koruma altına almazken, bu isyanların bastırılması sırasında gerçekleşen ölümleri de kasten adam öldürme suçu olarak saymamışlardır. Ayrıca Osmanlı Hükümeti bu yeniden yerleştirme önlemini sadece düşmanla işbirliği içinde olan Ermenilere karşı uygulamaya koymuştur. Bütün baskılara rağmen Osmanlı İmparatorluğunun onaylamadığı 1920 tarihli Sevr Anlaşmasına Türkiye Cumhuriyeti hiçbir zaman taraf olmamış, Ermeni ve Ankara Hükümetleri arasında 2 Aralık 1920 de imzalanan Gümrü anlaşmasıyla, Sevr Anlaşması ortadan kaldırılarak, Ermenilerin her türlü toprak taleplerinden vazgeçtikleri belgelenmiştir. Esasen 1915 olayları Osmanlı devleti ile Diaspora Ermenilerini ilgilendirdiğinden bugünkü Ermeni devletinin diaspora Ermenilerini temsilen Türkiye den toprak ya da herhangi bir hak talep etmesi hukuken mümkün değildir. Kapsam ve suçun unsurları açıkça belirlenmediği sürece insanlığa karşı suç kavramına dayanarak ulusal ve uluslararası mahkemelerde yargılama yapılamaz. Osmanlı Devletinde de 1915 olaylarıyla ilgili yapılan yargılamalar soykırım suçuna göre değil, görevi ihmal suçuna göre gerçekleşmiştir. Zaten 1915 yılında soykırım suçu mevcut olmadığı gibi, Soykırım Sözleşmesi nin ikinci maddesinde belirtilen özel bir kast unsuru da 1915 olaylarında söz konusu değildir. Soykırım Sözleşmesi 1948 yılında Nazi Almanyası nın Yahudilere karşı yaptıklarından sonra gerçekleştirilmiştir. Viyana Antlaşmalar Hukuku Sözleşmesi ne göre de antlaşmaların geriye yürümezliği evrensel bir ilke olarak kabul edilmiştir. 159
Yine Türkiye den sorumluluğunu öne sürerek herhangi bir şekilde 1915 olayları için Soykırım Sözleşmesi ne dayanarak hukuki açıdan tazminat talep etmek mümkün değildir. Zira iddialarla Osmanlı devletine atfedilen soykırım suçunun mağdurları Osmanlı devletinin kendi vatandaşlarıdır. Ayrıca 1915 olaylarından sorumlu tutulabilecek herhangi bir Osmanlı görevlisi yaşamadığından hukuken dava açılacak kimse yoktur. Bazı devletlerin kendi iç hukuklarında kararlar alarak, başka devletlerin tarihi geçmişlerini istedikleri gibi yorumlamaları ve yasalar çıkararak, ayrıca bu görüşlere aykırı olanları cezalandırmaya kalkışmaları devletlerarasında uygulanan genel hukuk ilkelerine uygun değildir. Osmanlı İmparatorluğunu terk eden Ermenilerin malları hukuken devlet hazinesine geçtiği için bu malların zamanaşımı yoluyla üçüncü kişilerin mülkiyetine geçmesi söz konusu değildir. Ermeniler sınır dışı edilmemiş ve fakat 1927 tarihli kanunla memlekete dönmeyenler ek süre verilerek vatandaşlıktan çıkarılmışlardır. Bu durumda Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmayan Ermenilerin Lozan Anlaşmasına dayanarak hak iddia etmesi de mümkün değildir. Bundan sonrası içinse Ermenilerin bedelini ödemek ve Türk hukukunun gerektirdiği şartları yerine getirmek kaydıyla- Türkiye de taşınmaz mal edinmelerinde bir engel yoktur. Yazar bu tespitlerine ek olarak, son tahlilde Türkiye ile Ermenistan arasında uzlaşma sağlanmasının zorunluluğuna vurgu yapmaktadır. Prof. Dr. Şeref Ünal ın çalışması, 1915 olayları hakkındaki sübjektif Ermeni iddialarını tarihi perspektifi de ortaya koyarak, ancak esasen hukuki açıdan inceleyerek, bu alandaki boşluğu somut bir katkıyla gidermeye yöneliktir. Kitap hukukçular kadar, diplomatlar, tarihçiler ve gazetecilerin de çalışmalarında kullanılabilecek önemli bir referans kaynak özelliği teşkil etmektedir. Bu çalışmanın özellikle Fransızca ve İngilizceye çevrilmesi ise, Türkiye Cumhuriyeti nin Ermeni tezlerini neden kabul etmediğini ve bundan sonra da etmeyeceğini hukuksal çerçevesiyle ve akademik bir üslup sergileyerek, bu konudaki önyargılı uluslararası tutumla mücadelede faydalı olabilecektir. Bu bağlamda çalışmanın uluslararası camiaya sunulması kadar, üniversitelerin ilgili bölümlerinde genç nesillere Türk tezinin nasıl savunulacağını somut hukuki verilerle öğretmek de büyük önem taşımaktadır. 160