RADYO VE TELEV ZYON YAYINCILI I

T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2853 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1810 RADYO VE TELEV ZYON YAYINCILI I Yazarlar Doç.Dr. Ayhan O uz ÜNLÜER (Ünite 1-4) Prof.Dr. Mehmet KES M (Ünite 5-8) Editör Prof.Dr. Nazmi ULUTAK ANADOLU ÜN VERS TES

Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Nurcan Tepecik Dil Yaz m Dan flman Okt. Ayd n F nd ko lu Grafiker Dilek Demirbafl Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Radyo ve Televizyon Yay nc l ISBN 978-975-06-1518-4 1. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 8.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii G R fi... 3 RADYO NUN CADI... 4 AMER KA B RLEfi K DEVLETLER NDE RADYO YAYINCILI ININ GEL fi M... 6 AVRUPA DA RADYO YAYINCILI ININ GEL fi M... 7 K NC DÜNYA SAVAfiI VE SONRASINDA RADYO YAYINCILI I... 9 1960 LI YILLAR VE RADYO YAYINCILI INDA YEN ARAYIfiLAR... 9 TELEV ZYON CADI VE K TLE LET fi M NDE YEN B R DÖNEM... 11 RADYO VE TELEV ZYONUN YAYINCILI ININ KARAKTER ST K ÖZELL KLER... 13 Özet... 17 Kendimizi S nayal m... 19 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 20 S ra Sizde Yan t Anahtar... 21 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 21 Türkiye de Radyo Televizyon Yay nc l... 22 G R fi... 23 KAMUSAL YAYIN TEKEL OLARAK TÜRK YE RADYO TELEV ZYON KURUMU NUN KURULUfiU VE TELEV ZYON YAYINCILI ININ BAfiLANGICI... 25 KAMU VE ÖZEL K L YAYINCILIK S STEM NE GEÇ five RADYO TELEV ZYON YAYINCILI INDA YEN DÜZEN... 27 Korsan Yay nc l k Dönemi... 27 3984 SAYILI RADYO VE TELEV ZYONLARIN KURULUfi VE YAYINLARI HAKKINDA KANUN LE YEN DÖNEM... 29 RADYO VE TELEV ZYON KURULUfiLARININ YAYIN STRATEJ VE ÇER KLER N YÖNLEND REN UNSURLAR... 33 Teknolojik Yenilikler ve Uluslararas liflkilerin RadyoTelevizyon Yay nc l na Etkileri... 33 Siyaset Kurumlar n n Radyo Televizyon Kurulufllar n Denetim Alt nda Tutma ste inden Kaynaklanan Etkiler... 34 Ticari Beklentilerden Kaynaklanan Etkiler... 35 Özet... 37 Kendimizi S nayal m... 38 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 39 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 39 Radyo-Televizyon Yay nc l nda Yap ve flleyifl... 40 G R fi... 41 KAMUSAL RADYO VE TELEV ZYON YAYINCILI I... 42 MEDYANIN filevler... 45 T CAR ETK NL K ALANI OLARAK RADYO TELEV ZYON YAYINCILI I... 46 RADYO VE TELEV ZYON YAYINLARININ B Ç MLENMES NDE 1. ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

iv çindekiler EKONOM K VE S YASAL FAKTÖRLER N ETK S... 48 ZLEY C AÇISINDAN RADYO TELEV ZYON YAYINLARININ ANLAM VE ÖNEM... 50 Özet... 53 Kendimizi S nayal m... 54 Okuma Parças... 55 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 56 Yararlan lan ve Baflvurulabilcek Kaynaklar... 56 4. ÜN TE 5. ÜN TE Uluslararas Radyo Televizyon Yay nc l... 58 G R fi... 59 ULUSLARARASI HABER VE B LG AKIfiININ TAR H VE BU ANLAMDAK GEL fimeler... 60 RADYO TELEV ZYON YAYINCILI ININ ULUSLARARASI GEL fi M VE YASAL DÜZENLEMELER... 61 Teknik Dönüflüm... 61 Ekonomik ve Siyasal Dönüflüm... 62 ULUSLARARASI YAYIN KURULUfiLARI VE AVRUPA SINIR ÖTES TELEV ZYON SÖZLEfiMES... 63 ULUSLARARASI RADYO TELEV ZYON YAYINCILI ININ YAPISI VE filey fi... 65 Özet... 69 Kendimizi S nayal m... 71 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 72 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 72 Karasal Televizyon Yay nc l... 74 G R fi... 75 KARASAL TELEV ZYON YAYINI TEKN... 75 Karasal Televizyon Yay n Sistemi ve Temel Özellikleri... 75 Radyolinkler... 76 Karasal Televizyon Yay nlarda Radyolink Kullan m... 78 Frekans Bantlar... 79 Türkiye de Radyo ve Televizyon Yay nc l nda Kullan lan Frekans Bantlar... 80 ANALOG KARASAL TELEV ZYON YAYINI... 81 Analog Karasal Yay n n Temel Özellikleri... 81 NTSC ( National Television System Committee) Sistemi... 81 PAL (Phase Alternating Line) Sistemi... 82 SECAM ( Séquentiel couleur à mémoire, Sequential Color with Memory ) Sistemi... 82 NTSC, PAL ve SECAM Sistemlerinin Ortak Özellikleri... 82 SAYISAL KARASAL TELEV ZYON YAYINI... 83 Say sal Karasal Yay n n Temel Özellikleri... 83 Özet... 86 Kendimizi S nayal m... 87 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 88 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 88 Yararlan lan nternet Adresleri... 88

çindekiler v Uydu Televizyon Yay nc l... 90 G R fi... 91 UYDU TELEV ZYON YAYINI TEKN... 91 Uydu Televizyon Yay n Sistemi ve Temel Özellikleri... 91 Uydunun Yap m... 92 Uydunun Yörüngesine Gönderilmesi... 92 Uydunun Yörüngeye Oturtulmas... 93 ANALOG UYDU TELEV ZYON YAYINI... 93 Analog Uydu Yay n n n Temel Özellikleri... 93 Yörüngelerine Göre Uydular... 93 Kullan m Alanlar na Göre Uydular... 93 Yer Eflzamanl veya Dura an Yörüngeli Uydular... 93 Yer Eflzamanl Uydular n Özellikleri... 94 Uydu Frekans Bandlar... 97 Uydu Frekans Plan... 97 Ayakizi (Footprint)... 98 Televizyon Yay nlar n n Uydu ile Aktar lmas ve Yay nlanmas... 100 SAYISAL UYDU TELEV ZYON YAYINI... 100 Say sal Uydu Yay n n n Temel Özellikleri... 100 VSAT (Very Small Aperture Terminal)... 100 VSAT Hizmetleri... 101 VSAT Uygulama Alanlar... 101 TÜRKSAT Uydu Filosu ve Özellikleri... 101 TÜRKSAT 1B Uydusu... 101 TÜRKSAT 1C Uydusu... 101 TÜRKSAT 2A Uydusu... 102 TÜRKSAT 3A Uydusu... 102 Özet... 103 Kendimizi S nayal m... 104 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 105 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 105 Yararlan lan nternet Adresleri... 105 IPTV ve nternet TV Yay nc l... 106 G R fi... 107 IP TABANLI YAYIN TEKN... 107 IP Protokollü Yay n n Temel Özellikleri... 107 Yeni Nesil A lar n Uygulama Alanlar... 108 TCP/IP- letim Kontrol Protokolü/ nternet Protokolü... 108 A Özellikleri... 109 IPTV YAYINI... 110 IPTV Yay n n n Temel Özellikleri... 110 IPTV nin Getirdi i Yenilikler... 110 IPTV Yay n Ak fl... 112 IPTV Mimarisi... 112 IPTV A... 113 IPTV nin Genel Özellikleri... 113 NTERNET TV YAYINI... 114 nternet TV Yay n n n Temel Özellikleri... 114 6. ÜN TE 7. ÜN TE

vi çindekiler Özet... 116 Kendimizi S nayal m... 117 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 118 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 118 Yararlan lan nternet Adresleri... 118 8. ÜN TE Mobil Televizyon Yay nc l... 120 G R fi... 121 MOB L TELEV ZYON YAYINCILI I... 121 Mobil Ortam Alt Yap Kategorileri... 121 3 G YAYINI... 122 3 G Yay n n n Temel Özellikleri... 122 Birinci Nesil Haberleflme Sistemleri (1G)... 122 kinci Nesil Haberleflme Sistemleri (2G)... 123 Üçüncü Nesile Geçifl Haberleflme Sistemleri (2.5G)... 123 Üçüncü Nesil Haberleflme Sistemleri (3G)... 123 WiMAX GEN fibant ER fi M... 126 MOB L TV YAYIN TEKN... 126 Mobil TV Yay n n n Temel Özellikleri... 126 Özet... 129 Kendimizi S nayal m... 130 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 131 Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar... 131 Yararlan lan nternet Adresleri... 131

Önsöz vii Önsöz Sevgili Ö renciler Günümüzde en yayg n olarak kullan lan kitle iletiflim araçlar ndan radyo ve televizyonun bafllang c ndan bugüne dek, hem dünya da hem de Türkiye deki tarihsel geliflmesi, yönetsel ve yasal yap s hakk nda bilgi aktarmaya istiyoruz. Kitab n z 8 üniteden oluflmaktad r. Kitab n birinci bölümünde yani ilk dört ünitede, radyo ve televizyonun yay nc l n n icad ndan itibaren toplumsal yaflam içindeki yerini ve tarihini, uluslararas boyutunu incelemeye çal flaca z. kinci bölüm, yani son dört ünitede radyo ve televizyon yay nc l n n teknik olarak nas l çal flt n ve günümüzdeki farkl yay n türlerini inceleyece iz. Bu kitab n ana amac, sizlerin radyo ve televizyon yay nc l n n tarihini, toplumsal yaflam içindeki yerini, yasal durumunu ve yay n tekniklerini anlaman z sa lamakt r. Sa l k ve baflar ile dolu bir ö retim dönemi geçirmeniz dile iyle Editör Prof.Dr. Nazmi ULUTAK

1RADYO VE TELEV ZYON YAYINCILI I Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Radyonun icad ve toplum hayat na giriflini aç klayabilecek, Ticari yay nc l k anlay fl n n do uflu ve iflleyifline iliflkin ön kabulleri, Amerika Birleflik Devletleri ndeki geliflim örne iyle aç klayabilecek, Avrupa da geliflen kamu yay nc l k anlay fl ve uygulamalar saptayabilecek, kinci dünya savafl sonras nda teknolojik geliflmeler ve televizyonun toplumsal yaflama girifli sonucu radyonun geçirdi i dönüflüm sürecini aç klayabilecek, Televizyon yay nc l n n geliflimini özetleyebilecek, Radyo ve televizyon yay nc l n di er kitle iletiflim türlerinden farkl k lan karakteristik özellikleri aç klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Kitle letiflimi Radyo Yay nc l Televizyon Yay nc l Radyo ve Televizyon Yay nc l n n Karakteristik Özellikleri çerik Haritas Radyo ve Televizyon Yay nc l Radyo ve Televizyon Yay nc l n n Toplumsal Tarihi G R fi RADYO NUN CADI AMER KA B RLEfi K DEVLETLER NDE RADYO YAYINCILI ININ GEL fi M AVRUPA DA RADYO YAYINCILI ININ GEL fi M K NC DÜNYA SAVAfiI VE SONRASINDA RADYO YAYINCILI I 1960 LI YILLAR VE RADYO YAYINCILI INDA YEN ARAYIfiLAR TELEV ZYONUN CADI VE K TLE LET fi M NDE YEN B R DÖNEM RADYO VE TELEV ZYON YAYINCILI ININ KARAKTER ST K ÖZELL KLER

Radyo ve Televizyon Yay nc l n n Toplumsal Tarihi G R fi catlar tarihsel çizgide s çrama noktalar yla yak ndan ilgisi olan geliflmelerdir. Toplumlar n yaflant lar nda da önemli de ifliklikler, k r lmalar yarat rlar. Bazen icat toplumu de ifltirir, bazen toplumsal de iflim yeni icatlara kap aralar. Ancak; bir icad n toplumsal yaflamda edindi i yer ve oynad rol, hiçbir zaman, bafllang ç noktas yla ayn kalmaz. Geliflir, de iflir, olgunlafl r. Toplumun beklentilerine istenen biçimde karfl l k vermedi inde ya da verdi i hizmeti daha iyi sunan bir baflka ürün ortaya ç kt nda tarih sahnesindeki yerini al r. T pk günümüzde telgraf ve mors alfabesinin iletiflim tarihine iliflkin raflarda yerlerini almalar gibi. Günümüzde bilinen flekliyle yay na bafllad nda elbette radyonun toplumu nas l etkileyece i, al nan tepkilerin radyo yay nc l n n rotas n çizmesinde nas l rol oynayaca bilinmiyordu. Örne in; farkl programlar n bafllama ve bitiflinin dinleyici taraf ndan anlafl lmas n sa layacak izler olmas gerekti i ancak Orson Welles in radyoda sahneledi i Dünyalar Savafl adl oyunun dinleyici kitlesi ve ard ndan toplumda yaratt panikten sonra düflünülebildi. Radyodan haber dinleyen insanlar radyo tiyatrosunun bafllad n anlayabilecekleri bir uyaran duymam fllard. Bu yüzden radyo oyununu gerçek haber sand lar. Pani i önlemek zor oldu, zaman ald. Televizyon toplumsal yaflamda yerini ald nda, radyonun varl n sürdürebilmesi için yeni stratejilere ve içeriklere ihtiyac oldu u, televizyonla ayn kulvarda var olamayaca görüldü. Günümüzde yerel yay nc l a daha yak n ve yatk n, çok çeflitli beklentilere yan t verebilen radyo böyle olufltu ve geliflti. Radyoyu bir müzik kutusundan farks z gördü ümüz bir zamanda, 17 A ustos 1999 tarihinde zmit Körfezini vuran deprem bütün iletiflim hatlar n çökertti. Ancak bölge radyolar ndan baz lar n n sesi kesilmedi. Telsiz amatörlerinin a n kullanarak tüm ülkeye duyurdular olan biteni. Sesimi duyan var m? Bu cümleyi depremin ilk saatlerinden bafllayarak zihnimize radyolar kaz d. Radyonun ne kadar önemli bir kitle iletiflim arac oldu unun ay rd na varmam z da sa lad. Televizyon radyodan devrald en etkili kitle iletiflim arac olma özelli ini, günümüzde de sürdürüyor. Televizyon yay n n n gerçekleflti i her ülkede en etkili kitle iletiflim arac olma özelli ini Amerika Birleflik Devletleri liderli inde Irak a karfl yürütülen birinci körfez savafl nda yüklendi i misyon ile küresel bir dünya düflüncesinin, sanal ortamda da olsa, gerçekleflmekte oldu una dair inançlar güçlendirdi. Bu savafl dünyan n televizyondan naklen izledi i ilk savafl oldu. CNN in

4 Radyo ve Televizyon Yay nc l savafl muhabiri Peter Arnett dünyan n tan d bir televizyon y ld z oldu. Ancak Arnett in ekranlarda anlatt savafl n y k c sonuçlar görülmüyor, savafl bir bilgisayar oyununu and r yordu ( nceo lu, 2003). Ard ndan televizyonun bir terörist eylemin dünyaya canl izletilmesi için kullan ld, Dünya Ticaret Örgütü nün ikiz kulelerine sald r olay geldi. Televizyonun nerede nas l kullan laca, elde etti i içeri i yay nlay p yay nlamamas gibi konular halen tart fl l yor. Ancak genel kabul gören bir gerçek var. O da televizyon ulusal s n rlar ortadan kald rd ve küresel gündemin hem yap c s, hem aktar c s olarak oldukça etkili bir konuma geldi. Belli koflullarda yükselen yeni ihtiyaçlar, insanlar, bu ihtiyaçlar karfl lamak için çareler icat etmeye iter. Bunun anlam fludur. E er yaz icat edildiyse, keflif peflindeki merakl bir kaflifin keflfinin sonucu de ildir. Bu bir. kincisi; icat edilen yaz y bütün insanl a mal etmek hofl bir his verir, fakat gerçekleri yans tmaz. Yaz, di er her iletiflim arac gibi, herkesin ihtiyac n karfl lamak için de il, ihtiyac duyanlar nkini karfl lamak içindir. (Erdo an, 1997:58) Raymond Williams bir çal flmas nda bir yenilik, ancak üretime yönelik bir yat r m için seçildi i ve bilinçli olarak belli bir toplumsal kullan m yolunda gelifltirildi i, yani teknik bir yenilik olmaktan ç k p elveriflli bir teknoloji haline gelmeye bafllad zaman, genel önem kazan r (Williams, 1989:125) diyerek günümüzde ihtiyaçlar n tan mlanmas ve giderilmesinin yol ve yöntemlerine aç kl k getirmektedir. Radyonun icad ve toplumsal kullan m biçimlerini anlamaya çal fl rken yukar - da al nt lad m z iki ayr ancak birbirini tamamlayan bak fl aç s n izlemek, bizi gerçekçi bir de erlendirme yapmaya götürebilecektir. Foto raf 1.1 Guglielmo Marconi RADYO NUN CADI Radyonun toplumsal yaflama giriflinde birbirini izleyen teknolojik bulufllar yapan de erli bilim insanlar n n büyük katk lar vard r. Ancak; Williams n bak fl aç s n de erlendirdi imizde, radyo dalgalar n bulan Heinrich Hertz, yaln zca teknik bir bulufl yapm flt r. Radyo dalgalar n n toplumsal kullan m na kafa yoran ve bunu baflaran kifliyse Guglielmo Marconi ad nda bir talyand r. Dolay s yla radyonun mucidi olarak bilinen, an lan kifli Marconi dir. Her ne kadar Nikola Tesla ad nda bir Amerika Birleflik Devletleri vatandafl n n radyonun gerçek mucidi oldu u ileri sürülüyorsa da (Ery lmaz, 2003: 81-82) Marconi, radyo konusundaki giriflimleriyle hemen herkesçe radyonun mucidi olarak kabul edilir. Zengin bir talyan ifladam n n o lu olan Marconi, kurmufl oldu u fizik laboratuar nda Hertz in keflfetti i radyo dalgalar n daha uzaklara nas l iletebilece ini araflt rmaktad r. Sanayi devrimiyle teknik ve toplumsal yaflam ciddi bir dönüflüme u ram flt r. Buhar gücü sayesinde ulafl m h zlanm fl; telli telgraf ve telefon sayesinde karasal yaflam alanlar nda uzaklarla h zl biçimde haberleflmek mümkün hale gelmifltir. Ancak; iletiflim aç s ndan, denizlerde hala sorun vard r. Çünkü, buhar gücünü kullanarak ko-

1. Ünite - Radyo ve Televizyon Yay nc l n n Toplumsal Tarihi 5 layl kla okyanuslar aflabilen gemilerden, limandan ayr ld ktan sonra karfl limana ulafl ncaya kadar haber al namamaktad r. Askeri aç dan donanmalar n ve ticari deniz flirketlerinin iletiflim eksikli ini bilen Marconi radyo dalgalar n bu ihtiyac karfl - lamak için kullanabilmek amac yla çal flmalar na yön verir. Bir süre sonra çabalar - n n karfl l n al r ve ngiltere sahillerinden Kanada sahillerine radyo dalgalar n iletmeyi baflar r. Mors alfabesini kullanarak radyo dalgalar ile telsiz telgraf gerçeklefltirmifltir. Böylece okyanuslarda haberleflmek mümkün hale gelir (Fang, 1997: 90). Bu baflar ngiliz Kraliyet Donanmas n n ilgisini çeker. Patenti Marconi ye ait bu buluflu savafl gemilerinde kullanmaya bafllar. Askeri alanda radyonun yarar somut olarak Rus ve Japon donanmalar n n savafl nda görülür. Radyo sayesinde Rus filosunun yeri, say s, konumu gibi ayr nt l bilgileri edinen Japon donanmas Rus gemilerinin tümünü bat r r. Sivil alanda radyonun yarar ysa bir deniz facias yla ortaya ç kar. Radyo haberleflme cihaz bulunan Titanic transatlanti i buz da na çarpt n ve batmakta oldu unu haber vermeyi baflar r. Radyo haberleflme cihaz bulunan Titanic transatlanti i buz da na çarpt n ve batmakta oldu unu haber vermeyi baflar r. Radyo sayesinde, yedi yüzden fazla yolcunun hayat kurtulur (Fang, 1997: 92). Foto raf 1.2 Titanic Transatlanti i Marconi nin telsiz telgraf olarak kullan lan radyosu yay l rken bir taraftan da teknolojik geliflmeler sürmektedir. Telefon sayesinde ses iletimi daha önce gerçekleflmifl ve toplumsal kullan ma sokulmufltur. Do al olarak, Marconi nin radyosu sesin radyo dalgalar yla iletimi yönünde çal flmalar n yo unlaflmas na yol açar. Daha önce Edison un laboratuvar nda çal flm fl Kanadal mühendis Reginald Fessenden ve sveçli bir göçmen olan mühendis Alexanderson, birlikte alternatörü yaparlar ve sesi radyo dalgalar na bindirerek iletmeyi baflar rlar. Baz araflt rmac lar, sesi ilk yay nlayan kifli olma onurunun Eyfel kulesinden radyo yay n yapan Lee De Frost a ait oldu unu savunurlar (Ery lmaz, 2003: 82). Ancak tart fl lmayan fludur: günümüzde kullan lan radyo yay n tekni i 1906 y l nda gerçekleflmifl ve kitle iletifliminde yeni bir türün kap lar ard na kadar aç lm flt r. Bu dönem radyo yay nc l n n endüstriyel nitelik ve belli standartlar kazanmas ndan önceki dönemdir. Radyo yay n yapabilmek için verici; yay nlar almak için al c üretmeye çal flanlar, yenilikleri yak ndan izleyen ve gelifltirmeye çal flan bilim insanlar, mühendisler ve teknik birikimi olan di er insanlard r.

6 Radyo ve Televizyon Yay nc l AMER KA B RLEfi K DEVLETLER NDE RADYO YAYINCILI ININ GEL fi M Frank Konrad Amerika Birleflik Devletleri nde Westinghouse flirketinde çal flan ve radyo ile yak ndan ilgilenen bir elektrik mühendisidir. Konrad, evinin garaj nda kurdu u radyo vericisiyle çevreye yay n yapmaktad r. Yay n son derece amatörcedir. Konrad, aile fertleriyle konuflmalar n, birlikte söyledikleri flark lar vb. yay nlamaktad r. Yay nlar n n kimlere ulaflt n ve nas l karfl land n bilmeyen ancak ö renmek isteyen Konrad, yay n n dinleyebilenlerden kart, mektup vb. yöntemlerle görüfllerini iletmelerini ister (DeFleur, Dennis, 1985: 66). Bu istek yo un bir karfl l k bulur ve Konrad gelen istekler do rultusunda yay n n çeflitlendirmek için elde edebildi i haberleri radyosunda okumaya, gramafondan plak çalarak müzik yay n yapmaya bafllar. Ancak k sa zamanda k t müzik arflivini yay n için geniflletmek zorunda oldu unu görür. Çözümü yak n ndaki bir plakç dan plak kiralamakta bulur. Bu s rada ilginç bir geliflme olur. Konrad n radyosunda çald plaklar n sat fl nda hissedilir bir art fl oldu unu fark eden plakç, Konrad a bir anlaflma önerir. Verdi i plaklardan kira almayacakt r; buna karfl l k Konrad da yay n s ras nda belli aral klarla plaklar ald dükkan n ad n ve yerini söyleyecektir. Konrad bu teklifi kabul eder. Böylece Konrad n dinleyicileri radyoda reklamla tan fl rlar (Fang, 1997: 114-115). Konrad n çal flmakta oldu u Westinghouse flirketi de geliflmeleri yak ndan izlemektedir. Radyo yay nc l n n bir ifl sahas na dönüflebilece ini sezen flirket, radyo al c lar üretmek üzerine çal flmaya bafllar. Konrad iflin bafl na getirir ve Pittsburgh taki fabrikan n çat s na 200 watt gücünde bir verici anten kurarak yay na bafllarlar. lk radyo stüdyosu da fabrika bahçesinde bulunan bir baraka olur. Yay n yapman n amac üretilen radyo al c lar n n sat fl n art rmak için cazibe oluflturmakt r (DeFleur, Dennis, 1985: 66). Westinghouse u izleyen flirketler de ayn yol ve yöntemlere baflvurunca her yerde mantar gibi radyo istasyonlar biter. Ancak k sa süre sonra yepyeni bir sorun ortaya ç kar. Yay n yapan pek çok radyo birbirine yak n hatta ayn frekanstan yay n yapmaya giriflince yay nlar kar fl r ve istasyonlar n yay n dinlenemez hale gelir. Çözüm en ilkel yöntemlere baflvurularak aran r. Yay n kar flan her istasyon verici gücünü yükselterek yay n n kar flt ran di er istasyonlar bast rma çabas na girer. Ancak bu yolun gerçekçi bir çözüm getirmedi i k sa sürede görülür. stasyonlar bir yay n düzenlemesi gereklili inin fark na varm fllard r. Radyo istasyonlar, aralar nda oluflturduklar FRC (Federal Radio Comission / Federal Radyo Komisyonu) eliyle radyo yay nlar na çeki düzen vermeye çal fl rlar (Krasnow, Longley, 1978: 10). Tüm bu geliflmeler s ras nda Amerikan federe devleti radyoya hiçbir müdahalede bulunmam flt r. 1927 y l na kadar radyo ile ilgili yürürlükte yaln zca gemiden gemiye radyo yay nc l n düzenleyen bir kanun bulunmaktad r. Radyo kurulufllar n n yay nc l kla ilgili aralar ndaki sorunlar çözememeleri üzerine FCC (Federal Communication Comission / Federal letiflim Komisyonu) kurulmufl ve 1934 y l nda ç kar lan bir kanunla radyo yay nc l federal devlet eliyle düzenlenir hale getirilmifltir. Ancak anayasaya konulan bir ek hükümle (First Amendment) federe devlet (ABD) ad na yay nc l düzenleme yetkisini kullanacak FCC nin ifade özgürlü ünü k s tlamaya yönelik ya da bu anlama gelebilecek hiçbir müdahale yapamayaca kay t alt na al nm flt r. Elbette bu özgürlü ün arka plan nda sektörler aras rekabetin; ticari endiflelerin de pay sahibi oldu u düflünülmelidir. Örne in; bu de erlendirmeyi hakl ç karabilecek bir deneyim, ünlü Amerikan haber ajans Associated Press (AP) ile radyolar aras nda yaflanm flt r. AP, haber hizmetinden yararlanmak isteyen radyolara haber servisi yapmak için baz k s tlamalar getirmifltir. Buna göre,

1. Ünite - Radyo ve Televizyon Yay nc l n n Toplumsal Tarihi 7 ajanstan haber alan radyolar bu haberleri günde en çok iki kez duyurmay ; haberlerin süresinin de befl dakikay geçmeyece ini kabul ve taahhüt etmifllerdir. Üstelik hiçbir haberin otuz kelimeyi geçmeyece i de bu taahhüt içinde yer almaktad r. Radyolar çok s k nt ya sokan bir baflka s n rlama da çok yeni patlayan bir haberi de (breaking news) hemen yay na sokamamak olmufltur. Özellikle bu son k s t, radyonun en belirgin özelli i olan h z avantaj ndan vaz geçmeye zorlanmas anlam na gelmektedir (Ery lmaz, 2003: 87). Yaln z, radyonun do as na ayk r bu yasaklar n ömrü fazla uzun olmam flt r. Kendi haber a lar n k sa sürede oluflturan radyolar, arac n kendine özgü avantajlar n k sa sürede kullanmaya bafllam fllard r. AVRUPA DA RADYO YAYINCILI ININ GEL fi M Fransa, ngiltere, Almanya, talya gibi geliflmifl Avrupa ülkelerinde radyo yay nc l Amerika Birleflik Devletlerinde oldu undan biraz farkl geliflmifltir. Bunda en önemli etken sözkonusu ülkelerde eski ve güçlü bir devlet gelene inin bulunmas d r. Güçlü ve toplumsal yaflama hakim merkezi devlet yap lar, radyo yay nc l n n geliflimine ya do rudan müdahalede bulunmufl ya da geliflim sürecini etkilemifltir. Örne in; ngiltere de radyo yay nc l, radyo al c s üreten alt flirketin bir araya gelerek oluflturduklar bir birlik taraf ndan bafllat lm flt r. Bu birlik üyeleri aras nda ABD de ayn alanda etkinlikte bulunan Westinghouse, General Motors gibi firmalar da vard r. Ticari tekel olarak adland r labilecek bu oluflumu isteyen ve dayatan ise ngiliz hükümetidir. Hükümet radyo üreticilerinin posta bakanl ndan ayr ayr yay n lisans taleplerini reddetmifltir. Bu reddediflin arka plan nda ngiliz hükümetinin baz beklenti ve endifleleri bulunmaktad r. Bunlar flöyle s ralanmaktad r (Tafler, 1969: 33); Hükümet e göre; s n rl frekans olanaklar yüzünden herkese yay n izni verilemeyecek; bu yüzden yay n talebinde bulunanlar aras nda seçim yapma zorunlulu u do acak, bu da pek çok hoflnutsuzluk ve çat flmaya yol açacakt. Ticari niteli i sebebiyle yay nlar, reklam gelirleriyle beslenece inden kentlerde yo unlaflacak, bu nedenle k rsal alanlar radyo yay nc l ndan mahrum kalacakt. Radyo yay nlar n n bir flirket taraf ndan üstlenilmesi, bu ifle konulacak sermayenin de büyük olmas na neden olacak; bu durum da radyoculu un gerek teknik, gerek di er sebeplerle h zl geliflimini sa layabilecekti. An lan sebeplerle giriflimci flirketlere ortakl k kurmalar önerildi. Onlar da ortakl k yoluna gittiler. Kurulan ticari radyo flirketinin ad BBC (British Broadcasting Company) dir. fiirket, posta bakanl n n verdi i yay n lisans ile çal flacakt. Radyonun yay nlayaca haberler belli haber ajanslar ndan al nacak, radyo üreticileri satt klar her radyo al c s na karfl l k bu flirkete pay ödeyeceklerdi. Buna karfl l k radyoda reklam yay nlanmayacakt. Radyolar n yay n süresi, dalga uzunlu u ve teknik olarak iflletmeleri posta bakanl n n izin ve gözetiminde olacakt (Tafler, 1969: 33-34). Radyoda reklam yay nlanmamas her ne kadar kamu hizmeti gerekçesine dayand r l yorsa da reklam alan n elinde bulunduran gazete sahiplerinin bu gelir kayna n radyo ile paylaflmamak için, radyonun devlet tekelinde tutulmas n destekledikleri yönünde bir görüfl de ileri sürülmektedir (Tokgöz, 2008: 46). Ticari bir giriflim olan bu birli in yay n etkinlikleri 1922 y l ndan 1926 y l na kadar sürmüfltür. Radyo yay nc l nda tekel durumundaki bu flirketin (British Broadcasting Company) yay nlar bafllang c ndan bir süre sonra parlamento ve kamuoyunun çeflitli tepkilerine yol açm flt r. Etkileri ve potansiyel gücü çabucak fark edilen radyonun bir tekel olarak özel giriflimin elinde b rak lmas n n do ruluk derecesi tart fl lmaya bafllanm flt r. Hükümet taraf ndan görevlendirilen bir komisyon ( Skyes Ko-

8 Radyo ve Televizyon Yay nc l misyonu) konuyla ilgili yapt çal flma sonucunu bir rapor olarak hükümete sunmufltur. Söz konusu raporda; toplumsal yaflam üzerinde büyük etkisi bulunan radyo yay nc l n n devlet denetiminde olmas gerekti i, bir ticari tekele izin verilmemesinin do ru olaca savunulmaktad r. Ayn konuda inceleme yapmak üzere ikinci bir komisyon daha kurulmufl, Crawford Komisyonu olarak bilinen bu komisyon da ilk komisyonun raporunda yer alan görüfllere benzer önerilerde bulunmufltur (Mutlu, 1987; 215-216). Sonuçta, yay n birli ini oluflturan flirketlerin hisse karfl l klar ödenerek flirket devlet taraf ndan sat n al nm fl ve günümüzde de varl n sürdürmekte olan BBC (British Broadcasting Corpany) ad yla bir kamu tekeli kurulmufltur. Bu kurulufla on y lda bir yenilenmek üzere Royal Charter / Kraliyet Berat ad verilen bir yay n lisans ile yay n yapma imtiyaz tan nm flt r. Almanya da radyo yay nc l, Reich Postas arac l yla federal devletlerde radyo flirketleri kurulmas fleklinde bafllam flt r. Böyle bir uygulamaya gidilmesinde iki neden önemli olmufltur. Birincisi; radyo yay nlar n n kapsama alan genifl olmad - ndan, böyle bir uygulama isabetli bulunmufltur. kincisi; federal devletlere ba l radyo istasyonlar ile radyolar aras rekabet do aca ndan kalitenin giderek yükselmesi söz konusu olabilecektir. Ancak radyolar n tamam merkezi hükümetin mali, kültürel ve politik denetimi alt nda olacakt r (Tafler, 1969; 29-32). Radyo yay nc l n n bir kamu otoritesi alt nda kurumlaflt r l p yürütüldü ü Almanya da iktidar n radyo yay nc l na müdahalesi, Naziler döneminde daha kat olmufltur. Bu dönemde Almanya da üretilen radyo al c lar yaln z Alman istasyonlar n alabilecek biçimde üretilmifl, yabanc istasyonlar n dinlenmesini suç sayan yasal düzenlemeler yap lm flt r (Noam, 1991:77). Fransa da radyo yay nc l özel ve kamusal giriflim serbestisiyle bafllam fl ancak; ikinci dünya savafl nda, Fransa n n Almanlar taraf ndan iflgal edilmesinden sonra, özel yay nc l k sonland r larak devlet tekeline geçilmifltir. 1982 y l na kadar kamusal yay nc l k biçiminde sürdürülen sistem özel giriflime izin verilmesiyle yeniden ikili sisteme dönmüfltür (Öksüz, 2003: 27). talya da, özel bir flirketin devletten ald imtiyazla bafllayan radyo yay nc l, k sa bir süre sonra, faflist Mussolini iktidar nda devlet yay nc l na dönüfltürülmüfl, 1974 y l na kadar kamu tekeli olarak varl n sürdürmüfltür ( Çapl, 2001: 162 vd.). Sosyalist yönetimlerin bulundu u ülkelerde ise radyo bafllang çtan itibaren devletin kontrolünde yap land r lm flt r. Görev itibar yla devletin e itim ve bilgilendirme arac olarak kulland ileri sürülen radyo gerçekte yo un biçimde propaganda arac olarak kullan lm flt r. Bu durum radyo öncesi yaz l bas n için de geçerlidir. Dönemin SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli i) lideri V.. Lenin in bu konudaki de erlendirmesi o dönemin kitle iletiflimi ve araçlar na bak - fl n belirleyicisi olmufltur. Lenin e göre; s n f bilincinin uyand r labilmesi için, mücadelenin profesyonel devrimcilerin liderli inde sürdürülmesi gereklili i düflüncesinin bir uzant s olarak, yaln z radyo de il, tüm kitle iletiflim araçlar n nda komünist parti görevlileri ve propaganda amaçlar yle uyumlu olmas gerekmektedir (Emery, 1969: 466). SSCB nde de Nazi Almanya s nda oldu u gibi, yaln zca Sovyet radyo istasyonlar n almaya uygun radyo al c lar üretilmifltir. Yaln zca bu gösterge bile merkezi otorite kontrolündeki radyonun, mevcut iktidarlar n meflrulaflt r lmas, propagandalar n n yap lmas gibi amaçlar n n, di er hedeflerin önünde geçti ini ileri sürmek için yeter niteliklerdir.

1. Ünite - Radyo ve Televizyon Yay nc l n n Toplumsal Tarihi 9 K NC DÜNYA SAVAfiI VE SONRASINDA RADYO YAYINCILI I Radyo yay nc l n n emekleme dönemleri olarak kabul edilebilecek 1920 ve 30 lu y llar n hemen ard ndan gelen ikinci dünya savafl, radyonun etkin bir propaganda arac olarak kullan lmas na yol açar. Örne in; Nazi Almanya s n n Polonya y iflgaline görünür gerekçe yaratmak için kullan lan bir araç olur. Polonya askeri üniformalar giymifl Alman gizli servis elemanlar, s n rdaki bir Alman istasyonunu basarak, Alman hükümeti aleyhine hakaretler içeren a r bir bildiri yay nlam fllard r. Ertesi sabah Alman askerleri Polonya iflgaline bafllarken Alman Propaganda bakan Goebbels, söz konusu radyo istasyonu bask n n n, kontrolden ç kan baz Polonyal lar taraf ndan gerçeklefltirdi ini duyurur (Jeanneney, 1998: 167-168). Goebbels, Hitler in Kavgam adl kitab ndan bir cümleyi diline dolam flt r. Savafl zaman sözcükler birer silaht r (Jeanneney, 1998: 172). Gerçekten de savafl y llar boyunca radyoyu etkili bir propaganda arac olarak kullanan Goebbels, Almanya savafl kaybetse de bir propaganda uzman olarak kay tlara geçmifltir. Radyonun etkili bir propaganda arac ifllevini baflar yla gerçeklefltirdi ini gören di er ülkeler de radyoyu, benzer flekilde kullanma yoluna gitmifllerdir. Böylece radyo yay nc l savafl öncesi düflünülmeyen bir boyut kazanm flt r. Uluslararas yay nc l k, Almanya n n d flar ya yönelik olarak Berlin de kurdu- u radyo merkezi arac l yla elli üç dilde yay n gerçeklefltirirken, Kudüs baflmüftüsüde bu radyodan, Arapça olarak, Yahudilere karfl cihat ça r s yapm flt r (Özkaynak, 2009; 2). ngiliz radyo kuruluflu BBC Almanlara karfl l k verebilmek için h zla d fl yay n servisini gelifltirirken ABD günümüzde Voice Of America ad yla faaliyetini sürdüren Amerikan d fl yay n servisini Savafl ve Enformasyon Ofisi ad yla kurmufltur. kinci Dünya Savafl sonras nda h zla geliflmeye bafllayan televizyon yay nlar, savafl öncesi ve savafl y llar n n gözde arac radyonun çok ciddi ilgi kayb yaflamas na yol açt ysa da baz teknolojik bulufllar, radyonun yeniden toparlanmas na yol açm flt r. Bu bulufllardan birisi Alman AEG firmas taraf ndan gerçeklefltirilen plastik zemin üzerine manyetik ses kayd n n gerçeklefltirilebildi i teyp band d r. Bu bulufl, radyo yay nc lar n, fonografla yap lan ses kalitesi düflük mekanik kay tlardan kurtard gibi, yay n içeriklerinin çeflitlenmesi, renklenmesi gibi avantajlar sa lam flt r. Bir baflka önemli buluflsa Amerikan Bell telefon flirketinden üç bilim adam, John Barden, Walter Brattain ve William Schockley in 1948 y l nda icat ettikleri transistör dür. Bunun anlam fludur. Transistör den önce lambal olarak adland r lan sand k fleklinde mobilya muhafazalar içine kurulmufl radyo al c lar tarihe kar flacakt r. Transistör sayesinde radyo al c cihazlar n n boyutlar giderek küçülecektir. Bu durum radyonun tafl nabilir olmas ve oturma odas ndan aileye seslenen al c n n kifliselleflmesi gibi önemli sonuçlar do uracakt r. 1960 LI YILLAR VE RADYO YAYINCILI INDA YEN ARAYIfiLAR Bin dokuz yüz altm fll y llar, radyo yay nc l n n de iflmesi, dönüflmesi ve yeni aray fllara girmesi aç s ndan pek çok nedenin olufltu u bir dönemdi. En belirgin gerekçe televizyonun toplumsal yaflama sokulmufl olmas yd. Elektronik yay nc l - n yeni gözdesi televizyon, görünüfle göre, radyoyu taht ndan indirmiflti. Ancak; transistörün radyo al c lar üretiminde etkin biçimde kullan ma girmesi, radyoya yeni f rsatlar sa l yordu. Radyo al c lar küçüldükçe küçülüyor, dinleyicilerin yan-

10 Radyo ve Televizyon Yay nc l lar nda her yere götürebildikleri bir kitle iletiflim arac na dönüflüyordu. Böylece radyo ailenin iletiflim arac olmaktan ç k yor, kiflisel bir iletiflim arac na evriliyordu. K sacas teknik radyoyu özgürlefltiriyordu. Bu sadece al c boyutlar n n küçülmesiyle gelen bir özgürlük de olmad. Mobil, yani tafl nabilir vericilerin geliflmesiyle yay n olanaklar da sabit yap lar n, stüdyolar n s n rlar ndan d flar ç k yor; yay nlar hareketleniyor, çeflitleniyordu. Art k salonlar n bafl köflesi televizyona terk edilmiflti. Büyükçe bir sand k veya dolap format nda yap land r lm fl ve aileye seslenen araç görevini televizyon üstlenmiflti. Bin dokuz yüz k rkl y llarda radyolarda yay nlanan soap operalar, klasik müzik ve operalar; popüler komedi programlar televizyon taraf ndan devral nd (Albarran, Pitts, 2001:31). Bu geliflmeler karfl s nda radyo yay nlar bir yandan özgün konulara ve içeriklere bir yandan da yerelleflmeye yöneldiler. Ayr ca yay n teknolojisinin giderek geliflmesi yay n donan m n n ucuzlamas na yol açm flt. Böylece toplumun farkl kesimlerine ait insanlar ya da kurumlar yay n yapabilir hale gelmifl ve içeriklerin daha da çeflitlenmesinin yolu aç lm flt. Önce siyasi otoriteye muhalif radyolar ortaya ç kt. Bu radyolar korsan radyolar olarak tan mland lar. Y llar sonra yasal yay n haklar n elde ettiklerinde özgür radyolar ad n ald lar. Özgür radyolar n atas 1960 y l nda Hollanda k y lar ndan biraz aç kta Flamanca yay na bafllayan Radyo Veronica d r. O nu 1964 y l nda eski bir yük gemisine yerlefltirilmifl vericisiyle ngiltere ye yönelik yay na geçen Radio Caroline izlemifltir (Jeanneney,1998:250). Fransa da; bin dokuz yüz altm fl sekiz ö renci olaylar nda, ö rencilere destek veren küçük çapl üniversite radyolar ; talya da ortaya ç kan muhalif radyolar, günümüzde özgür ya da alternatif radyo olarak s n fland r lan radyolar n öncüleri olmufllard r. 1990 l y llarda, yeni bir kitle iletiflim arac olarak pazara giren internet, ayn zamanda radyolar n tafl y c kanal olarak radyo yay nc l na yeni bir boyut katm flt r. Küçük yat r mlar ve düflük bütçelerle yay n yapan, bu yüzden büyük ço- unlu u yerel kategorisine giren radyolar internet sayesinde yaln z bölgeleri de il; ulusal s n rlar dahi aflarak yay n yapar hale gelmifllerdir. Art k, say lar yüzlerle binlerle ifade edilen radyolar, farkl ilgilere özel olarak yönelen yay nlar yla tematik kanallar olarak adland r lan bir tür de oluflturmufllard r. Bafllang c ndan günümüze radyo yay nc l n n izledi i geliflim çizgisine iliflkin k sa bir özet yap l rsa, radyo; Bir teknik bulufl olan radyo dalgalar n n, ticari ve askeri alanda sa layabilece i faydalar görülerek, teknik ve endüstriyel bir araç olarak gelifltirilmifltir. Siyasal iktidarlar n, yap p ettikleriyle ilgili olarak toplumlar n r zas n almak için etkili bir ikna; seçilebilmek için güçlü bir propaganda arac oldu unu fark etmeleriyle iktidar kontrolünde örgütlenip yönetilen bir araç olarak konumland r lm flt r. Ticari amaçl kullan m konusundaki kararl l k ve demokratik haklar konusunda artan talepler, geliflmifl ülkelerde devlet kontrolündeki yay nc l k tekelinden vazgeçilmesine ve alan n paylafl lmas na yol açm flt r. Böylece bir yandan kamusal olarak bilinen yay nc l k sürdürülürken özel giriflimin ticari amaçl yay nc l na da izin verilerek karma ya da kamu özel ikili sistem olarak adland r lan yay nc l k sistemleri gelifltirilmifltir. Televizyonun ve ard ndan gelen internetin teknik üstünlüklerine ve cazibelerine karfl n radyo baz özellikleri nedeniyle varl n sürdürmeyi baflarm flt r. Bu özellikleri k saca, kiflisel bir araç imaj oluflturabilmesi, yay n ve al c maliyetlerinin düflük olmas sebebiyle ucuz bir kitle iletiflim arac olmas, her yerde ve her zaman dinlenebiliyor oluflu, yaln zca kula a hitap etmesi sebe-

1. Ünite - Radyo ve Televizyon Yay nc l n n Toplumsal Tarihi 11 biyle dinleyicilerin baflka fleylerle ilgilenmesine uygun oluflu vb. nitelikler olarak s ralayabiliriz. Radyonun yaln zca kula a hitap etmesini bir zay fl k olarak niteleyenler oldu u gibi, bunun bir avantaj oldu unu ileri sürenler de vard r. Avantaj oldu unu savunanlar, dinleyicinin ses yoluyla kendilerine iletilenler hakk nda hayal gücünü kullanarak, içeri i kendi beklentilerine daha uygun biçimde tamamlad klar n, böylece daha yüksek doyum sa lad klar n ileri sürmektedirler. Çok say da radyonun yay n yapabilmesi, farkl ilgi alanlar na yönelik yay nc l a olanak sa lad ndan, kiflisel beklentilere yak n yay n yap lmas mümkün olabilmekte, dinleyiciler radyoyu kendilerine özel bir iletiflim arac gibi alg lamaktad rlar. Hemen hat ra gelebilen; çeflitli müzik türlerini odak alan, dini içerikli yay n yapan, sendikalar, dernekler, meslek kurulufllar, çevreciler, kad nlar gibi ilgi ve önceliklerini, toplumun tümü ya da hedefledikleri kesimleriyle paylaflmaya çal flanlar için radyo çok elveriflli ve etkili kullan - labilecek bir araçt r. Ayr ca çok say da yay n yapan radyo istasyonlar n n varl ; dar kapsaml bir yay nc l k ortam nda duyulma flans bulamayacak pek çok düflünce ya da sanatsal içeri in dinleyicilere ulaflabilme flans olarak da de erlendirilmektedir. Bütün bunlar n yan nda, radyolarda çal flanlar müzik sektöründe çal flanlar n istihdam na arac l radyonun bir baflka olumlu yönü olarak karfl m za ç kmaktad r. TELEV ZYON CADI VE K TLE LET fi M NDE YEN B R DÖNEM Kronolojik aç klamalarda televizyon, radyonun icad ndan sonra gelen bir araç olarak aktar lsa da gerçekte radyo ve televizyon teknik bulufl ve geliflim aç s ndan neredeyse iç içe say labilecek bir geliflim çizgisi izlemiflleridir. Örne in; John Baird 1924 y l nda ilk televizyon görüntüsünü laboratuar nda aktard nda radyo yay nc l henüz standartlar n bulmufl de ildi. Televizyonun toplum hayat na giriflinin radyonun hemen ard ndan olamamas n n en önemli nedeni 1939 Eylül ünde ikinci dünya savafl n n bafllamas d r. Gerek teknik gelifltirme çal flmalar, gerek alana yap lan yat r mlar aniden durmufltur. Bütün ilgi ve harcamalar n, savafl sanayisi ve tekni ine yönlendi i savafl y llar ndan k sa süre sonra, televizyona ilgi, kald yerden sürdürülmüfltür. Öyle ki ikinci dünya savafl n n bitiminden yaln zca dokuz y l sonra, Amerika Birleflik Devletleri nde renkli televizyon yay n na geçilmifltir. Bu küçük saptamadan sonra televizyon yay nc l n n bafllang ç y llar na dönelim. On dokuzuncu yüzy l n sonlar nda icat edilip toplumsal yaflama sokulan önemli kitle iletiflim arac sinemad r. Bir baflka deyiflle yirminci yüzy l bafllad nda ve radyonun henüz yay na geçmedi i dönemde insanlar görüntüyle çoktan tan flm fllard. Telefon da uzaklara sesi ileten bir araç olarak biliniyordu. Radyo yay nlar n n bafllamas ndan k sa bir süre sonra ses, telsiz radyo dalgalar yla iletilmiflti. Bu durumda yenilik peflinde koflan araflt rmac ve bilim insanlar n n teknik olarak televizyonu gerçeklefltirmeye çal flmalar ndan daha do al bir geliflim beklenemezdi. Gerçekte de böyle olmufltur. Televizyonun icad nda, radyoda oldu u gibi, pek çok bilim insan n n katk s vard r. Ancak; televizyon tekni iyle görüntü aktarmay tam anlam yla baflaran ilk kifli olarak, tarih kay tlar na düflülen isim, skoç bilim adam John Baird olmufltur (Rigel, 1991: 9). Baird in 1924 y l nda teknik olarak gerçeklefltirdi i televizyon yay nlar, 1936 y l nda Londra da Alexander Palace da, 1939 y l nda Amerika Birleflik Devletleri nde New York Dünya Fuar nda yap lan yay nlarla insanlar n hizmetine sunulmufltur (Aziz, 1981: 14). Almanlar ise 1936

12 Radyo ve Televizyon Yay nc l Berlin Olimpiyatlar s ras nda televizyon ile tan flm fllard r. Befl alt Alman kentinde, halka aç k alanlara konulan televizyon al c lar yla yaklafl k yüz altm fl bin Alman olimpiyat görüntülerini izlemifltir (Jeanneney, 1998: 262). Kurumlaflma aflamas na gelindi inde televizyonun önünde, radyo gibi bir örne in bulunmas iflleri oldukça kolaylaflt rm flt r. Deyim yerindeyse televizyon, radyo kurulufllar na giydirilen ikinci gömlek olmufltur. En belirgin fark görüntü oldu undan televizyon görüntülü radyo gibi alg lanm fl; Avrupa devletlerinde televizyon yay nlar n yapma görevi radyo kurulufllar na verilmifl, Amerika Birleflik Devletleri nde ise bu arac çabucak sahiplenen radyo kurulufllar televizyon yay nlar na da bafllam fllard r. Amerika Birleflik Devletleri nde özel giriflim, geliflmifl Avrupa ülkelerinde devlet tekeli elinde bafllayan televizyon yay nc l, k sa say labilecek bir süre, siyah beyaz olarak sürmüfltür. Baflar yla uygulamaya geçirilen her tekni in sorunlar karfl s nda iyilefltirilmesi ya da sorunsuz çal flt görüldükten sonra daha da gelifltirilmesi al fl lm fl bir durumdur. Televizyon yay nc l için de ayn durum söz konusu olmufltur. Siyah beyaz yay nc l n yerleflmesinin hemen ard ndan renkli yay n çal flmalar na giriflilmifltir. Çal flmalar k sa sürede sonuç vermifl, ABD de 1954 y l nda, ngiltere ve SSCB de 1967 y l nda televizyonda renkli yay na geçilmifltir. ABD nde radyolink hatlar yla yap lan karasal yay nlar n da l k alanlarda iyi al namamas yeni bir yay nc l k türünün gelifltirilmesine yol açm flt r. An lan sorundan dolay televizyon al c lar n satmakta sorun yaflayan bir televizyon sat c lar 1949 y l nda yüksek bir anten kurarak buradan kablo ile yay n da t m yapm fllard r (Tamer, 1983: 25). Daha sonralar frekans k s tl sorununu aflmak için de kullan lan bu yay n da t m merkezi uygulamas, kablolu televizyon türünün bafllang c olmufltur. 1965 y l ise yay nc l k tekni inde bir baflka dönüm noktas olmufltur. ABD taraf ndan uzaya f rlat lan Early Bird adl uydu, televizyon yay nc l n k talar aras hale getirmifltir (Rigel, 1991: 45). Önceleri uyduya ulafl m ve uydudan yans yan yay n n da- t m için merkezi istasyonlara gereksinim duyan sistem zamanla geliflmifl ve günümüzde küçük bir çanak antenle do rudan televizyon al c s ndan izlenebilir hale gelmifltir. Do rudan Uydu Yay nc l (Direct Broadcast Satellite) ad verilen bu sistemde yay n yapanlara ise yaln zca bir kamera ve uyduya yay n gönderecek mobil verici yeterli olabilmektedir. letim h z ve kalitesinin art r lmas yönünde çal flmalar sürerken bir yandan da kanal say lar artm fl, böylece farkl ilgi ve be enilere hitap eden yay nc l k uygulamas na geçilmifltir. Bu çabalar günümüzde de h z kesmeden sürdürülmektedir. Günümüzde elektronik dünyas n n merkezine oturan bilgisayar teknolojisi, televizyon yay nc l nda, önemli geliflmelerin itici gücünü oluflturmaktad r. Örne in; daha önce sözü edilen kablolu yay n sisteminin bak r ve benzeri telli kablolar çoklu iletiflim hizmetlerinin verilmesine elveriflli fiber optik kablolarla, de ifltirilmekte ve internet üzerinden, di er hizmetler yan nda, radyo televizyon yay nlar da yap lmaktad r. Baflka bir deyiflle daha önce farkl teknoloji ve kanallarla bireye ulaflt r lan hizmetler art k tek araçta birlefltirilmektedir. Örne in; bu giriflimlerin öncü ürünlerinden biri 1996 y l nda Philips flirketi ve Microsoft iflbirli iyle üretilen, online etkileflimli WEB TV dir. Web Tv, interneti geleneksel televizyon ile birlefltirmifltir. Bu teknoloji günümüzde GSM (global system for mobile communication) telefon hizmetine eklenmifl ve kullan ma sokulmufltur. T pk radyonun teknik özgürleflme döneminde oldu u gibi televizyon da harekete uyumlu bir kitle iletiflim arac na dönüflmektedir. Teknolojik geliflmelerin h z na ve hedeflerine bak l rsa izleyicilerin programlar özgürce seçip istedikleri zaman izleyebilecekleri; baflka deyiflle yay n ak fllar n n tamamen kifliselleflti i, yay nc kurulufllar n birer dijital kü-

1. Ünite - Radyo ve Televizyon Yay nc l n n Toplumsal Tarihi 13 tüphaneye dönüfltü ü televizyon hizmetinin kullan ma sokulmas na fazla zaman kalmam flt r (Walker, Ferguson, 1998: 191). RADYO VE TELEV ZYONUN YAYINCILI ININ KARAKTER ST K ÖZELL KLER Radyo yay nc l n n ilk dönemlerinde radyoyu cazip k lan önemli bir faktör okuma yazma bilmeyi gerektirmemesiydi. Özellikle geliflmekte olan veya azgeliflmifl olarak tan mlanan ülkelerde e itim düzeyinin düflüklü ü yüzünden do- an iletiflim sorunu, ses ve söze dayal radyo ile kolayca afl lm flt r. Dahas, radyo okuma yazma sorunu yüzünden yap lamayan e itimi mümkün k lan bir araç olmufltur. Bu anlamda etkin bir halk e itim arac görevini de baflar yla yerine getiren bir araç olmufltur. Geçmiflin müzmin sorunlar ndan biri olan k rsal bölgelere ulaflma sorunu da radyo ile ortadan kalkm flt r. Yol, da t m flebekesi gibi gereksinimleri olmayan radyo, bir al c cihaz edinen herkese, radyo dalgalar n n ulaflt her yerde, mesaj iletebilen bir araçt r. Bu özelli i, ulafl m, iletiflim altyap s eksik ülke ya da toplumlar n radyo yay nlar na duyduklar yüksek ilginin nedenlerinden biri olmufltur. Radyo, gazetede oldu u gibi, bask saati beklemeyen bir araçt r. Televizyonla karfl laflt r ld nda, uygun görüntülerin bulunmas, kurgulanarak yay na haz rlanmas gibi s k nt lar da yoktur. Hatta mobil telefon flebekesinin bulundu u ve kullan labildi i ortamlarda yay nc n n kullanaca mikrofona da ihtiyac yoktur. Telefon a n kullanabilen yay nc ya da yay na kat lmak isteyen bir dinleyici cep telefonuyla saniyeler içinde yay nda yer alabilmektedir. K saca, radyo kitlesel ulafl m aç s ndan di er kitle iletiflim araçlar ndan daha h zl oldu u gibi, etkileflimli yay n daha kolay gerçeklefltirebilmektedir. Bu özellikleri sayesinde kimi zaman ve yerlerde di er kitle iletiflim araçlar na mutlak üstünlük kurmaktad r. Örne in; mobil özelli i yüzünden radyo, motorlu kara tafl tlar n n tek kitle iletiflim arac d r. Öyle ki televizyonlar n en fazla izlendikleri zaman dilimini tan mlamak için kullan lan prime time a karfl l k olarak, çal flanlar n ifle gelifl gidifl zamanlar ndaki yo un araç kullan m s ras nda artan radyo dinleme eylemine vurgu yapmak için radyolar n drive time ndan söz edilmektedir. Radyo, hem yay nc hem dinleyici maliyetleri aç s ndan ucuz bir araçt r. Di er elektronik kitle iletiflim araçlar yla karfl laflt r ld nda, yay n için kullan lan donan - m n ucuzlu u yay nc lar için caziptir. Dinleyicilerse çok küçük bedellerle bir radyo al c s na sahip olabilmektedirler. Bu özelli i radyonun varl n sürdürebilmesinin önemli nedenlerinden birisidir. Televizyona kapt rd dinleyicileri yüzünden,çok ciddi reklam geliri kayb na u rayan radyo, düflük yay n maliyetleriyle ayakta durabilmektedir (Ery lmaz, 2003: 87). 1950 li y llarda ABD ve geliflmifl Avrupa ülkelerinde kurumlaflarak toplumsal yaflamda yer bulan televizyon ise bu dönemde ele geçirdi i üstünlü ü halen sürdürmektedir. Yerine getirdi i ifllevler aç s ndan di er kitle iletiflim araçlar ndan ayr de erlendirmeye tutulmasa da toplumsal yaflamdaki baflat rolü nedeniyle etki düzeyinin oldukça yüksek oldu u kabul edilmektedir. Örne in; ülkemizde televizyonun ekonomik, e itimsel ya da kültüre özgü k s tl l klar nedeniyle adeta hayat n kendisini ikame etti i ileri sürülmektedir (Çelenk, 2005; 16). Televizyona iliflkin bu yaklafl m yaln zca ülkemizdeki toplumsal konumuyla ilgili ve s n rl da de- ildir. Yay n özellikleri esas al narak yap lan benzer bir de erlendirmede, televizyonun en önemli karakteristi inin ayinsel bir özellik tafl mas oldu u ileri sürülmektedir. Pek çok izleyicinin televizyonu programa göre de il saate ba l olarak

14 Radyo ve Televizyon Yay nc l izledi i tespitine yer verilen bu çal flmada, televizyonun endüstriyel dönem öncesi sözlü kültüre dayal aktar m özellikleriyle adeta o dönemin dinsel söyleminin günümüzdeki aktar c s oldu u ileri sürülmektedir (Gerbner;1996). Elbette tüm çal flmalar televizyona bu kadar güçlü bir misyon yüklememektedir. nsanlar n kitle iletiflim araçlar n çeflitli amaçlar için kulland klar n ileri süren bir baflka çal flmada da televizyonun yerine göre bir arkadafl, bir ö retmen hatta bir bebek bak c s gibi farkl ifllevleri yerine getirebildi i savunulmakta; as l olan n izleyicinin kullan m ndan do an sonuç oldu u ileri sürülmektedir. zleyici ve dinleyicinin kullan m amaçlar yla yöntemleri farkl olsa da radyo ve televizyonu di er kitle iletiflim araçlar ndan ay ran baz karakteristik özellikler vard r. Bunlar ayn çal flmada flöyle s ralanm fllard r (Walker, Ferguson, 1998: 46); a) Sanall k: Radyo ve televizyonun sundu u içerik sanald r. Programlar n de- eri, onlar n içerdi i bilgi ya da e lence içeri inden gelir. zleyici aç s ndan bak ld nda da durum ayn d r. zleyicinin de eri, örne in reklamc lar için, onlar n fiziksel varl klar yla de il içeriklere yönelttikleri dikkatleri ile iliflkilidir. Öte yandan içeriklerin üretim biçiminden do an sanall k boyutundan da söz etmek gerekir. Söz konusu sanall k gerçeklikten türetilebilece i gibi, reel dünyada hiçbir karfl l bulunmayan, tümüyle sanal bir üretim de olabilir. Örneklersek; radyo veya televizyonda sunulan bir haber gündelik yaflamda gerçekleflmifl bir olay n izleyici veya dinleyicilere aktar m d r. Ancak, aktar m s ras nda sunulacak içeri in anlamland r lmas, kurgulanmas vb. gibi süreç ve içeri in ifllenmesinden do an yeniden üretim söz konusudur. Bu durum sonunda izleyici ya da dinleyiciye ulaflan içerik birebir gerçeklikten farkl bir içeriktir. Yap nt d r. Dolay s yla sanald r. Radyoda sunulan bir oyun veya televizyonda yay nlanan bir çizgi filminse reel dünyada hiçbir karfl l yoktur. Bu yüzden de sanald r. b) Yenilik: çeriklerin tüketimi bir defal k bir durumdur. zleyici ayn içeri i bir kez daha tüketse (yeniden izlese ya da dinlese) bile bu, yeni içeriklerle rekabete sokulmufl bir yeniden sunumdur. Her zaman ilk olma; yeniyi, farkl y sunabilme, bu yüzden çok önemlidir. Hem avantaj hem zorluk kayna olan bu durumu aç klayan bir benzetme bu özelli in daha iyi anlafl lmas na katk sa layacakt r. Besin ya da kimya sanayilerinin besinleri, s v lar ya da gazlar muhafaza etme olana bulmufl olmalar na karfl l k, bu güne kadar hiç kimse günlük bir haberi olanca tazeli iyle muhafaza etmeyi baflaramam flt r. (Desmoulins, 1993: 19). Ancak bu durum her tür içerik için geçerli de ildir. Örne in; müzik kliplerinin tekrar tekrar yay n, onlara ilgi ve be eni düzeyinin yükseltilmesi aç s ndan gereklidir. c) Tüketilememe: Radyo ile bafllay p televizyonla süren, günümüzde internet ortam nda da geçerli ini sürdüren bir özelliktir. K sa bir tan mlamayla radyo veya televizyonda sunulan bir program n tüketim olanaklar program izleyen kiflilerin say s ndan etkilenmez. Karfl laflt r l rsa bir gazetenin, okurlar na sundu u hizmetin miktar o günkü tiraj ile s n rl d r. Bas lan tüm nüshalar n sat lm fl olmas halinde, yeni bir okur aday n n sat n alaca bir nüsha daha yoktur. Bu yüzden sat n almak isteyen okur gazetenin o günkü nüshas n bulamayacak, böylece gazetenin hizmetinden o gün mahrum kalacakt r. Aksi durumda da sat lamayan nüshalar n bas m masraf gazeteye zarar olarak dönecektir. Oysa bu durum radyo ve televizyon için geçerli de ildir. Bir program n yay nlanabilmesi için sabit bir maliyet gerekir. Bunlar kabaca o program n üretimi ve yay nlanmas için yap lan harcamalar toplam d r. Yay n bir kifli de izlese, bir milyon kifli de izlese bu maliyet de iflmez. Ayr ca yay n izleyenler, gazete nüshas örne inde oldu u gibi, yay n materyalini tüketemezler. Program izlemek isteyenler için iletiflime kat lma olana her zaman vard r.