E C O N O M I C U S MAKRO İKTİSAT VE PARA-BANKA-KREDİ Konu Anlatımlı Örnekler Yorumlar Uyarılar Pratik Bilgiler Özgün Sorular ve Açıklamaları Çıkmış Sorular ve Açıklamaları KPSS ve kurum sınavları için özgün soru ve konu anlatımından oluşan TEK KİTAP Müfettişlik Uzmanlık Denetmenlik Banka Sınavları Kontrolörlük Kaymakamlık Hâkimlik DİLEK ERDOĞAN KURUMLU
Dilek ERDOĞAN KURUMLU KPSS MAKRO İKTİSAT ve PARA-BANKA-KREDİ ISBN 978-605-318-102-6 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğrafl arının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 8. Baskı: 2015, Ankara Yayın-Proje: Şafak Tangıç Dizgi-Grafi k Tasarım: Selda Tunç Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Korza Yay. Basım San. Tic. A.Ş. Yenice Mah. No: 3 Esenboğa - Ankara (0312 342 22 08) Yayıncı Sertifi ka No: 14749 Matbaa Sertifi ka No: 30233 İletişim Karanfi l 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
SUNU Değerli adaylar; Toplumda en değerli beşeri sermayemiz olan sizler, yıllarca girdiğiniz sınavlardan sonra yeni bir sınavla daha karşı karşıyasınız. Devlet kurumlarına atanmak, özellikle uzman ve müfettiş olabilmek için önce KPSS barajını geçmeli ve o sınavlara KPSS Alan Bilgisi'nden alacağınız puanlarla başvuru hakkı elde etmelisiniz. Zor bir süreçle karşı karşıyasınız fakat bu sürecin sonunda elde edeceğiniz mevkileri düşünürseniz bu güçlüklere çok daha rahat katlanabilirsiniz. Bu çok önemli olan süreçte, Alan Bilgisi'nde biliyoruz ki hepinizin en büyük korkularından biri "iktisat". Analizleri, formülleri, yorumları... İktisatta her gün yeni bir şey keşfeder; engin bir denizde istediğiniz kadar açılabilirsiniz! Fakat bizim amacımız bu denizde sizi kaybetmek değil güvenli bir yolla sonuca ulaştırmaktır. Bu amaçla hazırlanan kitabımızda size en pratik ve en kolay test yöntemleriyle iktisadı öğretmek ve her şeyden önemlisi korkulan değil sevilen bir iktisat dersi sunmak hedeflenmiştir. Ayrıca sadece KPSS soruları değil, kurumların müfettişlik ve uzmanlık sınav soruları da dikkate alınarak KPSS sonrası da kütüphanenizde bulunması gereken bir kitaba dönüştürülmüştür. KPSS Alan İktisat'ta soru dağılımı; 33Mikro İktisat 9 33Makro İktisat 8 33Para - Banka-Kredi 3 33Uluslararası iktisat 4 33Büyüme ve Kalkınma 2 33Türkiye Ekonomisi 3 33İktisadi Doktrinler Tarihi 1 2014'ten itibaren iktisatta gelen toplam soru sayısı 30 adettir. Her yıl gelen sorularla beraber KPSS 2015 İktisat sorularının benzerleri ve çözümleri de kitaplarımıza eklenmiştir. Yayında emeği geçen herkese sonsuz teşekkür eder, tüm sınavlarınızda başarılar dilerim. Dilek ERDOĞAN KURUMLU
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Makro İktisada Giriş KLASİK VE KEYNESYEN YAKLAŞIM...3 Makro Ekonominin Performans Göstergeleri...4 Makro Ekonomik Amaç ve Araçlar...5 MAKRO İKTİSATTA TEMEL KAVRAMLAR...5 Fiyat Endeksleri...5 Nominal ve Reel GSYİH...6 MİLLÎ GELİR HESAPLAMALARI...7 GSMH ve GSYİH...7 GSYİH Hesaplama Yöntemleri...7 Potansiyel GSMH...8 Önemli Özdeşlikler...10 Makro Ekonomik Kuramların Karşılaştırılması...11 TEST-1 KURUM SORULARI...12 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...16 TEST-2...20 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...23 2. BÖLÜM Basit Keynesyen Model ve Millî Geliri Belirleyen Faktörler TÜKETİM HARCAMALARI VE TÜKETİM FONKSİYONU...29 Tüketim Fonksiyonu...29 Tüketim ve Gelir Arasındaki İlişki...30 Tüketim Teorileri...31 TASARRUF VE TASARRUF FONKSİYONU...33 Tasarruf Fonksiyonu...33 Marjinal ve Ortalama Tasarruf Eğilimi...34 Marjinal ve Ortalama Tüketim Eğilimi...34 YATIRIM VE YATIRIM FONKSİYONLARI...37 Yatırım Fonksiyonu...37 Sermayenin Marjinal Verimliliği...38 Tobin'in q Teorisi...39 Kredi Tayınlaması...40 KAMU HARCAMALARI...42 NET İHRACAT...42 TEST-1 KURUM SORULARI...45 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...49 TEST-2...53 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...56
PEGEM AKADEMİ vi 3. BÖLÜM Denge Millî Gelir Düzeyinin Belirlenmesi ve Çarpan Analizi KEYNESYEN TOPLAM HARCAMALAR YAKLAŞIMI... 63 TASARRUF-YATIRIM EŞİTLİĞİ YÖNTEMİ... 66 Sızıntılar... 66 Enjeksiyonlar... 66 DENGE MİLLÎ GELİR DÜZEYİNİN DEĞİŞMESİ VE ÇARPAN ANALİZİ... 67 Çarpan Analizi... 67 Deflasyonist ve Enflasyonist Açık... 69 Otomatik Stabilizatörler... 70 Hızlandıran Prensibi... 70 Ricardo-Barro Hipotezi... 71 Çarpan Sürecinde Aşamalar... 72 TEST-1 KURUM SORULARI... 74 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ... 78 TEST-2... 82 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ... 85 4. BÖLÜM Paranın Makro Ekonomideki Rolü PARA... 91 Para Çeşitleri ve Benzerleri... 91 Paranın Evrimi... 91 Paranın İşlevleri ve Özellikleri... 91 KAYDİ PARA... 92 PARA ARZI... 93 Para Arzı Tanımları... 93 PARA TALEBİ... 94 Klasik Para Talebi... 94 Keynesci Para Talebi... 95 Modern Miktar Kuramı... 95 PARA PİYASASINDA DENGE... 96 Para Talebinin Faiz Esnekliği... 97 Para Talebinin Faiz Esnekliğinde Düşünceler... 97 TEST-1 KURUM SORULARI... 98 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ... 100 TEST-2... 102 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ... 104
vii PEGEM AKADEMİ 5. BÖLÜM Paranın Makro Ekonomideki Rolü ve Para Politikasının Etkinliği KLASİKLER...109 Miktar Kuramı...110 Cambridge Yaklaşımı... 111 KEYNES...112 MODERN MİKTAR KURAMI...114 PARA PİYASASINDA DENGE...116 FAİZ ORANLARININ BELİRLENMESİ...116 Klasik Faiz Kuramı...116 Ödünç Verilebilir Fonlar Kuramı...117 Keynesyen Faiz Kuramı...118 Neo - Keynesyen Sentez...119 Tobin'in Portföy Kuramı...119 NOMİNAL FAİZ VE REEL FAİZ ORANI...119 TEST-1 KURUM SORULARI...121 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...127 TEST-2...132 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...136 6. BÖLÜM Parasal Aktarım Mekanizmaları HARCAMA KANALLARI...141 Klasikler (Direkt Kanal)...142 Keynes (Dolaylı Kanal)...142 Monetaristler...143 Yeni Klasikler...144 Yeni Keynesyenler...145 Reel Konjonktür Yaklaşımı...146 KONJONKTÜR TEORİLERİ...147 PARA ARZININ FAİZ ORANI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ...147 Likidite Etkisi...147 Gelir Etkisi...147 Fiyat Etkisi...147 Fisher Etkisi...147 TEST-1 KURUM SORULARI...148 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...151 TEST-2...153 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...156
PEGEM AKADEMİ viii 7. BÖLÜM IS-LM Analizi MAL PİYASASINDA DENGE (IS EĞRİSİ)...163 IS Eğrisi...163 IS Eğrisinde Kaymalar...164 IS Eğrisinin Denklemi ve Eğimi...165 PARA PİYASASINDA DENGE (LM EĞRİSİ)...167 LM Eğrisi...167 LM Eğrisinde Kaymalar...168 LM Eğrisinin Eğimi...168 MAL VE PARA PİYASALARININ BİRLİKTE DENGESİ...169 Dengesizlikler ve Dengesizliklerin Giderilmesi...170 IS-LM Modelinde Dört Uç Durum...171 PARA VE MALİYE POLİTİKALARININ ETKİNLİĞİ...171 Keynesyen Bölge...171 Ara Bölge...172 Klasik Bölge...173 TEST-1 KURUM SORULARI...174 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...177 TEST-2 KURUM SORULARI VE DİĞERLERİ...182 TEST-2 KURUM SORULARI VE DİĞERLERİNİN ÇÖZÜMLERİ...185 8. BÖLÜM Toplam Talep-Toplam Arz Analizi TOPLAM TALEP EĞRİSİ (AD)... 191 Toplam Talep Eğrisinin Negatif Eğimli Olma Nedenleri... 192 Toplam Talep Eğrisinin Eğimi... 193 Toplam Talep Eğrisinin Kayması... 193 Talep Yönetimi Politikaları Olarak Maliye ve Para Politikaları... 194 TOPLAM ARZ EĞRİSİ (AS)... 196 Keynesyen Toplam Arz Modeli... 197 Klasik Toplam Arz Modeli... 197 Monetarist Toplam Arz Eğrisi... 197 Pozitif Eğimli Toplam Arz Eğrisi... 198 Yeni Klasik Toplam Arz Modeli... 199 Neo Keynesyen Toplam Arz Modeli... 200 Reel Konjonktür Toplam Arz Modeli... 200 PARA VE MALİYE POLİTİKALARI... 200 Keynesyen Bölge... 200 Ara Bölge... 201 Klasik Bölge... 201 TEST-1 KURUM SORULARI... 202 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ... 207 TEST-2... 213 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ... 216
ix PEGEM AKADEMİ 9. BÖLÜM Açık Ekonomi (IS-LM-BP Analizi) ÖDEMELER BİLANÇOSU...223 DÖVİZ KURU VE DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ...224 Sabit Döviz Kuru Sistemi...225 Esnek Döviz Kuru Sistemi...225 MARSHALL-LERNER KOŞULU VE J EĞRİSİ...226 ÖDEMELER BİLANÇOSU DENGESİ...228 BP Eğrisinin Kayması ve Eğimi...228 Açık Ekonomide IS ve LM Eğrisi...229 MUNDELL-FLEMING MODELİNDE POLİTİKALARIN ETKİNLİĞİ...230 Tam Sermaye Hareketliliğinde Para Politikaları...231 Tam Sermaye Hareketliliğinde Maliye Politikaları...232 Tam Sermaye Hareketsizliğinde Maliye Politikaları...233 Tam Sermaye Hareketsizliğinde Para Politikaları...234 Kısmî Sermaye Hareketliliğinde Maliye Politikaları...235 Kısmî Sermaye Hareketliliğinde Para Politikaları...237 Sonuç...238 TEST-1 KURUM SORULARI...239 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...241 TEST-2...244 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...246 10. BÖLÜM Enflasyon ve İşsizlik ENFLASYON...251 Enflasyon Türleri ve Maliyetleri...252 Para ve Enflasyon İlişkisi...253 Senyoraj ve Enflasyon Vergisi...254 Para İkamesi...254 Enflasyon ve Vergi...255 Laffer Eğrisi...255 İŞSİZLİKLE İLGİLİ BAZI GÖSTERGELER VE TAM İSTİHDAM...256 İşsizlik Oranı...256 İşsizlik Türleri...257 Doğal İşsizlik Oranı...259 Beveridge Eğrisi...260 ENFLASYON VE İŞSİZLİK ARASINDAKİ İLİŞKİ...261 Philips Eğrisi...261 Histerezis Hipotezi...264 Okun Yasası...265 PHILIPS EĞRİSİ ANALİZİNE İKTİSAT OKULLARININ BAKIŞI...265 YAŞAMDAN...266 TEST-1 KURUM SORULARI...267 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...271 TEST-2...276 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...278
PEGEM AKADEMİ x 11. BÖLÜM Bütçe Açıkları ve Bütçe Politikası BÜTÇE VE BÜTÇE AÇIĞI...285 Fiili Bütçe Açığı...285 Birincil Bütçe Dengesi...286 Birincil Açık...286 Operasyonel Açık...286 BÜTÇE AÇIĞININ FİNANSMANI İLE İLGİLİ YAKLAŞIMLAR...288 Klasikler...288 Neo-Klasikler...288 Ricardocu Eşdeğerlik Teoremi (İyimser Görüş)...288 İÇ BORÇLANMA KAYNAKLARI...288 Devletin İç Borçlanma Senetleri...289 Türkiye'de Bütçe Açığı Politikasından Kurtulmayı Engelleyen Sorunlar...289 YAŞAMDAN...290 TEST-1 KURUM SORULARI...291 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...293 TEST-2...295 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...296
xi PEGEM AKADEMİ PARA-BANKA-KREDİ 12. BÖLÜM Para Ekonomisine Giriş PARANIN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ...301 PARANIN FONKSİYONLARI...302 Paranın Sistemleri...303 T.C. MERKEZ BANKASI PARA ARZI TANIMLARI...304 PARA ARZINA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR...305 TEST-1 KURUM SORULARI...306 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...307 TEST-2...308 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...310 13. BÖLÜM Kaydi Para Yaratma Süreci ve Para Arzının Belirlenmesi KAYDİ PARA YARATMA SÜRECİ...313 TİCARİ BANKANIN BİLANÇOSU...313 Mevduat Yaratılma Sürecinde Sızıntılar...317 PARA ARZINI BELİRLEYEN FAKTÖRLER...319 PARA TABANI - PARA ARZI İLİŞKİSİ...322 Para Çarpanı...323 PARA ARZI EĞRİSİ...325 TEST-1 KURUM SORULARI...326 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...328 TEST-2...330 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...334 14. BÖLÜM Merkez Bankası MERKEZ BANKASI...339 Merkez Bankasının Tarihçesi...340 Merkez Bankasının Fonksiyonları...341 Merkez Bankasının Görev ve Yetkileri...341 Merkez Bankasının Örgütsel Yapısı...343 MERKEZ BANKASININ BAĞIMSIZLIĞI...343 T.C. Merkez Bankası Analitik Bilançosu...344 MERKEZ BANKASINDAKİ PARASAL BÜYÜKLÜKLER...346 Merkez Bankasındaki Gelişmeler...349 TEST-1 KURUM SORULARI...351 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...352 TEST-2...353 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...356
PEGEM AKADEMİ xii 15. BÖLÜM Para Politikası Amaçları ve Araçları PARA POLİTİKASININ AMAÇLARI...361 PARA POLİTİKASININ ARAÇLARI...362 Açık Piyasa İşlemleri...362 Zorunlu Rezerv Oranı...363 Reeskont Oranlarının Tespiti...363 Mevduat Faizi Kontrolü...364 Kredi Tavanı...364 Disponibilite Oranı...364 Asgari Ödeme Oranı...364 İthalat Teminatları...364 Zorunlu Döviz Devir Oranı...364 Selektif Kredi Denetimleri...364 REZERV PİYASASI VE FAİZ ORANLARI...365 TEST-1 KURUM SORULARI...366 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...368 TEST-2...370 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...372 16. BÖLÜM Döviz Kuru ve Döviz Kurunun Belirlenmesine Yönelik Modeller DÖVİZ KURU...377 Döviz Kuru Sistemleri...378 Döviz Piyasasında Denge...379 DÖVİZ KURUNUN BELİRLENMESİNE YÖNELİK YAKLAŞIMLAR...380 Satın Alma Gücü Paritesi...381 Faiz Paritesi Şartı...381 Ödemeler Bilançosu Yaklaşımı...382 Mali Varlıklar Yaklaşımı...382 Parasal Yaklaşım...382 Portföy Dengesi Yaklaşımı...383 TEST-1 KURUM SORULARI...384 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...386 TEST-2...388 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...389
xiii PEGEM AKADEMİ 17. BÖLÜM Para Politikasının Yürütülmesinde Hedeflerin Kullanımı HEDEF KULLANMA STRATEJİSİ...395 Ara Hedef...395 Faaliyet Hedefi...395 DENGESİZLİKLERDE UYGUN HEDEF SEÇİMİ...395 Parasal Büyüklüklerin Hedeflenmesi...397 Döviz Kuru Hedeflemesi...398 Enflasyon Hedeflemesi...402 ENFLASYON HEDEFLEMESİNDE TAYLOR KURALI...405 DEZENFLASYONLA İLGİLİ GÖRÜŞLER...406 TEST-1 KURUM SORULARI...407 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...409 TEST-2...411 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...414 18. BÖLÜM Finansal Piyasalar ve Finansal Araçlar Finansal Piyasaların Fonksiyonları...419 Finansal Piyasaların Yapılanması...419 PARANIN ZAMAN DEĞERİ...421 Portföy Tercihi...423 Faiz Oranının Belirlenmesi...424 TAHVİL PİYASASI VE DENGE FAİZ ORANININ DEĞİŞMESİ...425 FAİZ ORANLARININ YAPISI...428 HİSSE SENEDİ DEĞERLEMESİ VE FİYATLARININ BELİRLENMESİ...429 Markow Bekleyişler...431 Uyumcu Bekleyişler...431 Rasyonel Bekleyişler...431 Etkin Piyasalar Hipotezi...431 TÜREV ÜRÜNLER...432 TEST-1 KURUM SORULARI...433 TEST-1 KURUM SORULARI ÇÖZÜMLERİ...434 TEST-2...436 TEST-2 ÇÖZÜMLERİ...440
PEGEM AKADEMİ xiv Kurum Soruları İDARİ YARGI HAKİMLİĞİ 2006/2008/2010...447 KAYMAKAMLIK 2006/2007/2008/2009/2010/2011/2012...449 SAYIŞTAY 2006/2007/2008/2011/2012...458 ZİRAAT BANKASI 2007/2008...469 HALK BANKASI 2008/2009...472 MİLLÎ EMLAK UZMANLIK - DENETMENLİK 2008/2009/2011...475 MALİ HİZMETLER VE DEVLET MALLARI UZMANLIĞI 2008/2010/2011...477 KARMA KURUM SORULARI...480 CEVAP ANAHTARLARI...495 TABLOLAR VE GENEL KÜLTÜR OKUMA PARÇALARI...497 KAYNAKÇA...520
Yıllara Göre Çıkm Soru Analizleri 1 PEGEM AKADEMİ MAKRO İKTİSADA GİRİŞ ¾ MAKRO EKONOMİNİN ARAÇ VE AMAÇLARI ¾ MAKRO EKONOMİDE TEMEL KAVRAMLAR Yıllara Göre Çıkmış Soru Analizleri ¾ MİLLİ GELİR HESAPLAMALARI 2004 2 2005 2 2006 1 2007 1 2008 2 2009-2010 3 2011-2012 - 2015-2014 - 2013 2 Güçlük, yeni düşünceleri anlamakta değil, insan ruhunun her köşesine dal budak sarmış olan ve içimizden çoğunun aynı formasyonu almış bulunduğu eski düşüncelerden kurtulabilmektir. J. M. KEYNES
BÜYÜK BUNALIM (1929-1939) Okuma Parçası Amerika Birleşik Devletleri 27 Ekim 1929 tarihinden önce birçok depresyon atlatmış olsa da hiçbiri Wall Street i vuran Kara Perşembe kadar şiddetli ve uzun olmamıştı. Başlangıçta ekonomistler ve liderler bunu küçük bir kaza belki de piyasaların kendini ayarlaması olarak görüyorlardı. Ne olursa olsun bu durum, ulusun Birinci Dünya Savaşı ndan sonra yaşadığı durgunluktan daha kötü olamazdı. Ancak kısa bir süre içinde rakamlar iyimserleri haksız çıkarttı. Depresyon hızla kötüleşiyordu. 1933 baharında Roosevelt başkanlık yemini ederken işsizlerin sayısı 8 milyondan 15 milyona çıkmış (kabaca tarım dışı iş gücünün üçte biri) ve GSMH 103,8 milyar dolardan 55 milyar dolara düşmüştü. Roosevelt resmen göreve başladığı gün Missippi deki çiftliklerin yüzde kırkı açık arttırmadaydı. Ekonomik bunalım dünya çapında yaşanmasına karşın Almanya dışında hiçbir ülkede işsizlik oranları bu kadar yüksek düzeye ulaşmamıştı. Bütün bunlardan en çok etkilenen yoksullardı. 1932 yılında Harlem de işsizlik oranı yüzde 50 iken 1935 te siyahlar tarafından sahip olunan ya da yönetilen mülkiyetin oranı yüzde 5 e düşmüştü. ABD nin orta bölgelerindeki çiftçiler ekonomik dalgalanmaların yanı sıra bir de toz fırtınaları yüzünden çok daha zor durumdaydılar. Okullar azalan ödenekler yüzünden hem okul saatlerini hem de eğitim yılını azaltmak zorunda kaldılar. Krizin genişliği ve derinliği Büyük Bunalımı doğurdu. Kimse krize karşı en iyi çarenin ne olduğunu bilmiyordu. Başkan Roosevelt devlet yardımının iyilikten çok zarar getireceğine inanıyor, işsizlere ve evsizlere yapılacak yardımın yerel yönetimler ve hayır kuruluşları tarafından sağlanması gerektiğini düşünüyordu. 1931 yılına gelindiğinde, kimi eyaletler yerel topluluklara yardımda bulunmaya başlamışlardı. Roosevelt ve New York Valisi, Harry Hopkins ve Frances Perkins ile çalışarak doğrudan iş yardımı programı başlattılar. Bu program çok az kişiye yardımcı olabildi. 1932 yılına kadar işsiz ailelerin yalnızca dörtte biri herhangi bir yardım alabilmiştir. 1,5 i yardımlara ayrılmış ve kişi başına düşen ortalama yardım miktarı 1.67 dolar olmuştu. Yardım çabalarının asıl yükünü çeken vatandaşlarsa iflas tehlikesinin eşiğindeydiler. 1932 yılında Cook County (Chicago) itfaiyecileri, polisleri ve zaten sekiz aydır maaşlarını alamayan öğretmenleri işten çıkarttı. Evsiz kampları bütün ülkede görülmeye başlanmıştı. Bunalımın zarar verdiği kişilerde öfkeden çok şaşkınlık vardı. Çoğu işsiz kaldıktan sonra ümitsizliğe kapılıp utanç içinde yaşamaya başladılar. İntihar oranı 100.000 kişide 14 ten 17 ye yükselmişti. Yapılan protestolar yerel düzeydeydi: Çiftlik tatilleri : Çiftçiler birbirlerinin mallarını açık arttırmalarda satın almıyorlar, komşularının haczedilen mallarının geri dönmesini sağlıyorlar ve açlık yürüyüşleri yapıyorlardı. Protestolara karşı direniş de sıklıkla şiddete dönüşüyordu. Dearborn açlık yürüyüşünde tankların ve makinalı tüfeklerin eşliğinde 1000 asker bulunurken dört gösterici de vurularak öldürülmüştü. Roosevelt, sonunda sorunlara tepeden bakmayı bıraktı ve Amerikan ekonomisini düzeltmek, işsizlik yüzünden sıkıntı çekenlere yardımcı olmak ve sistemi bir daha böylesi büyük krizlerin yaşanmaması için yeniden yapılandırmak üzere, federal düzeyde fonlarla beslenen bir dizi programı uygulamaya koydu. Ancak, New Deal, GSMH nın 1929 yılı düzeyine geri dönmesini sağlamış, bankacılık ve refah alanlarında temel reformları beraberinde getirmişse de Roosevelt, bunalımın sonuna kadar, bütçe açıkları verilmesini kabul etmemiştir. Ne zaman ki federal devlet, İkinci Dünya Savaşı yüzünden halkı karneye bağladı, savunma sanayiinde altı milyon kişiye iş verdi, altı milyon kişiyi de askere aldı, büyük bütçe açıkları vermeye başladı Büyük Bunalım o zaman gerçekten sona erdi. Kaynaklar: Leuchtenburg, William E. Frannklin D. Roosevelt and the New Deal, 1932-1940. New York: Harper Torchbooks, 1963. McElvaine, Robert S. The Great Deppression: America, 1929-1941. New York: Times Books, 1993.
1. BÖLÜM MAKRO İKTİSADA GİRİŞ Makro İktisat: Ekonominin bir bütün olarak iniş ve çıkışları ile ilgilenen iktisat dalıdır. Klasik iktisatçılar iktisadı bilim haline getirenlerdir ve öncüsü A. Smith dir. 1776 Ulusların zenginliği. Mikro temelli analizler Laissez Faire Laissez Passe Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler (görünmez el) düşüncesi piyasaların müdahale olmadan kendi kendine dengeye geleceğini savunur. Fakat 1929 da başlayan ve yıllarca süren Büyük Buhran, Klasik Liberal görüşe büyük bir darbe vurmuş, Keynesyen devrimi ortaya çıkaran önemli bir olgu olmuştur. 1936 da yazılan Para, Faiz ve İstihdamın Genel Teorisi adlı J.M. Keynes e ait eser makro ekonomiyi bir bilim dalı haline getirir. İlk etkilerin II. Dünya Savaşı sonrası görüldüğü 1950 lerden 1970 li yıllara kadar süren bu dönem Keynes in Altın Çağı dır. Klasiklerde fiyat ve ikame etkisine dayalı mikro bakış yerini Keynes in gelir etkisine dayalı makro bakışa bırakır. KLASİK YAKLAŞIM KEYNESYEN YAKLAŞIM Tam istihdam, Tam Rekabet Eksik İstihdam, Eksik Rekabet Ücret ve fiyatlar tam esnektir. Esnek değil (yapışkan - rijittir.) İktisadi analizin temel zaman birimi, uzun dönemdir. İktisadi analizin temel zaman birikimi, kısa dönemdir. Devlet müdahalesi gereksizdir. Devlet müdahalesi şarttır. İstihdam düzeyini ücret ve fiyatlar belirler. Her arz kendi talebini yaratır. (Say kanunu) Üretim ve istihdamı belirleyen toplam talep tir. Say kanunu geçersizdir, aksine talep arzı belirler. Klasikler arz yanlıdır. Keynesyenler talep yanlıdır. Para Politikası geçerlidir. Tarafsız Maliye savunulur. Maliye Politikası etkilidir. Genişletici maliye politikası savunulur. Para nötr (yansız-peçe-tül) dür. Para bir servet biçimi değildir. Spekülatif amaçlı para talep edilmez. Miktar kuramı geçerlidir. Para sadece fiyatlar genel düzeyini etkiler. Reel ve parasal büyüme arasında ilişki söz konusu değildir. (Dikotomi Para nötr değildir. (Yansız değildir.)parasal büyüklüklerdeki artışlar faizleri düşürür; yatırımlar, üretim ve gelir artar. Para arzındaki artışlar faiz aracılığıyla reel üretimi etkiler. varsayımı) Yatırımlar her zaman tasararruflara eşittir. (I = S) Denge faiz oranı burada belirlenir. (Reel faiz oranı geçerlidir.) Emek Değer Teorisine dayanır. Emek talebi ve arzı reel ücrete bağlıdır. (I S) Tüketim ve tasarruf harcanabilir gelir tarafından belirlenir yatırımlar ise faiz veya sermayenin marjinal verimliliğinden etkilenir. Ms=Md olan yerde nominal faiz oranı geçerlidir. Marjinal Yaklaşım esastır. Emek talebi reel ücrete, emek arzı nominal ücrete bağlıdır. J. MAYNARD KEYNES (1883-1946) Ekonomi derslerinde Alfred Marshall ve Edgeworth gibi meşhur iktisatçıların öğrencisi olmuştur. Başlangıçta Keynes, hocası Alfred Marshall ın etkisi altında kalan neo-klasik bir ekonomist idi. Ona göre Marshall, yüz seneden beri gelen en büyük iktisatçıdır. Ekonomiye denge ilkesini getirmiştir. Zaman öğesini teoriye sokmuştur. Bu iki husus Keynes in de düşüncelerine esas olmuştur. 1930 Dünya Ekonomik Krizi, Keynes i krizle mücadele için birçok teklifte bulunmaya sevk etmiş, 1933 te «The Means to Prosperity», 1935 te «A Self- Adjusting Economic System» isimli makalelerini ve nihayet 1936 da kendisine ekonomi doktrinleri tarihindeki ününü sağlayan «General Theory of Employment, Interest and Money» adlı yapıtını yayımlamıştır.
PEGEM AKADEMİ 4 TALEP VE ARZ YANLI İKTİSADİ GELENEKLER TALEP YANLI OLANLAR ARZ YANLI OLANLAR Ortodoks Keynescilik (Neo Klasik, Keynesci Sentez) Post Keynesyenler Yeni Keynesyenler Alman Tarihçi Okulu Marksist İktisat Klasikler Yeni Klasikler Reel Konjoktür Yaklaşımı Avusturya Okulu Neo Klasikler Monetaristler M. FRİEDMAN ( -) (1912-2006) Nobel ödüllü ABD vatandaşı olan iktisatçının ünlü eseri Paranın Miktar Teorisi Üzerine Çalışmalar dır. Bu eseri 1976 yılında yayımlanmıştır. Neo-Liberal düşüncenin günümüzdeki temsilcisi olan Friedman, ABD de Ulusal Ekonomi Araştırmaları Bürosu (NBER) e girmiş ve burada ünlü iktisatçı Simon Kuznets ile birlikte çalışmıştır. Önceleri Keynezyen görüş çizgisinde olan iktisatçı, sonradan Chicago Üniversitesindeki çalışmasıyla bu düşünceden ayrılmıştır. M. Friedman ın ekonomik liberalizmi, ABD de R. Reagon a, İngiltere de M.Thatcher a ve ülkemizde T. Özal a model olmuştur. Monetarist (Parasalcı) Yaklaşım 1960 lı yıllarda dikkat çeken parasalcı yaklaşımın öncüsü M. Friedman dır. Para arzının önemine dikkat çeken bir yaklaşımdır. Ekonomideki istikrarsızlıkların nedeni para arzındaki düzensiz dalgalanmalardır. Bunlara göre Keynesyen politikalar kısa dönemde gelirde artış sağlayabilir fakat uzun dönemde mutlaka fiyatları arttırır (enflasyon). Sürekli Gelir hipotezi geçerlidir. Doğal işsizlik oranı vurgulanır. Borçlanma özel sektörden olursa faizler artar, dışlama etkisi oluşur. Enflasyon her zaman her yerde parasal bir olgudur. Sıkı para politikası enflasyonla mücadelede esastır. Para arzı artışı büyüme ve enflasyona göre sağlanmalıdır. (Sabit parasal artış). Monetaristlere göre büyük buhranın nedeni de yanlış daraltıcı para politikalarıdır. Ekonomide sabit parasal artış kuralını vurgulayan Monetaristler, kâr beklentisiyle yatırımlarını artıran firmaların yarattığı gelir artışı durumunda herhangi bir müdahalede bulunulmaması gerektiğini düşünürler. Emek arzı beklenen reel ücretin artan fonksiyonudur. Makro Ekonominin Performans Göstergeleri Enflasyon oranı (P 2 P 1 / P 1 x 100) İşsizlik oranı (İş gücü çalışan / iş gücü x 100) Büyüme oranı (Y 2 Y 1 / Y 1 x 100) 1776 dan 2016 a MAKRO İKTİSADIN GELİŞİM SÜRECİ 2016 1776 Ulusların 1929 Büyük Buhran 1960 1970 1980 KLASİK İKTİSAT NEO-KLASİK İKTİSAT KEYNESYEN İKTİSAT MONETARİST İKTİSAT YENİ KLASİK İKTİSAT YENİ KEYNESYEN İKTİSAT ARZ YANLI İKTİSAT
5 PEGEM AKADEMİ MAKRO EKONOMİK AMAÇ VE HEDEFLER Fiyat istikrarı Tam istihdam Dengeli büyüme (Uzun dönem) Gelir dağılımında adalet Ekonomik istikrar (Kısa dönem) Ödemeler bilançosunda denge MAKRO EKONOMİK POLİTİKALAR (ARAÇLAR) Para Politikası (Para arzı, Merkez Bankası, faiz oranı...) Maliye Politikası (Kamu harcamaları, vergiler...) Gelirler Politikası (Ücret ve fiyatlar) MAKRO İKTİSATTA TEMEL KAVRAMLAR İstihdam oranı = Çalışan / İş gücü İşgücüne Katılma oranı = İş gücü / Aktif Nüfus (15-64 yaş arası) Bağımlılık oranı = Nüfus Çalışan / Çalışan İşsizlik oranı = İş gücü Çalışan / İş gücü x 100 Enflasyon: Hane halkının en fazla tükettiği mal ve hizmet sepetinin fiyatının yükselmesidir. Fiyatlar genel düzeyindeki sürekli artıştır. Deflasyon: Fiyatlar genel düzeyindeki sürekli azalışlardır. Dezenflasyon: Fiyatlar genel düzeyindeki artış hızının azalmasıdır. Fiyat Endeksleri: Enflasyon oranını ölçmek için kullanılır. Fiyat Endeksi: Belli bir yıldaki fiyat düzeyinin, baz alınan yılın fiyat düzeyine göre ölçümüdür. Baz alınan yılın fiyat endeksi 100 birim olarak ele alınır. Laspeyres Fiyat Endeksi: Temel yıl ağırlıklı, sabit sepete dayalı fiyat endeksidir. Baz alınan yılın üretim miktarının cari yılda da sabit kaldığı varsayıldığı için statiktir. Ekonomideki reel büyümeyi gerçekçi bir şekilde yansıtmaz. Paasche Fiyat Endeksi: Cari yıl ağırlıklı, değişken sepete dayalı fiyat endeksidir. Cari yıldaki üretimde meydana gelen değişimi gösterdiği için ekonomideki reel büyümeyi daha gerçekci şekilde yansıtır. Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE): Belirli bir dönemde, ithal mallar dahil tüketicilerin satın aldıkları belli mal ve hizmetlerin fiyatları göz önüne alınarak bulunan değerdir. TÜFE de ağırlıklar her bir mal için baz yılında yapılan harcama miktarına göre belirlenir. TÜİK tarafından TÜFE ve ÜFE nin hesaplanmasında kullanılan son temel yıl 2003 tür. Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE): Belli bir sepete dayandığından temel yıl ağırlıklı fiyat endeksidir. Bu sepet, genelde üreticilerin almış oldukları ham maddelerden ve üretimde kullanılan belli başlı girdilerden oluşturulur. GSYİH deflatörü: Bir ülkede yıllık enflasyon oranının gerçeğe en yakın olarak saptanmasını sağlayan endekstir. GSYİH deflatörünün hesaplanmasında Paasche endeksi kullanılır. Nominal GSYİH Zımnî deflatör = 100 Reel GSYİH Fiyat Endeksleri Laspeyres Sabit mal sepetine dayanır. 2003 TÜFE 2008 2003 2008 2003 Px Qx + Py Qy = 100 2003 2003 2003 2003 Px Qx + Py Qy Yukarıdaki fotografta yer alan insanlar, ABD de yaşanan büyük bunalım yıllarında işsizlere verilen yemek yardımından yararlanan insanlardır. Fotoğraftaki kişilerin içinde bulundukları güç şartlar ve daha da önemlisi çaresizlik ve umutsuzluk yüzlerinden okunabiliyor. 1929 yılında başlayan Büyük Bunalım ın nedenleri ise hâlâ tartışılmaktadır. 1929 da ABD de ortaya çıkan krizin başlangıcı Kara Çarşamba adıyla bilinen borsadaki çöküş olarak kabul edilir. 1929 krizinin nedenleri: Keynes te efektif talep yetersizliğidir. Klasikler de reel ücretlerin yüksek olmasıdır. Say Yasasında potansiyel GSMH deki azalmadır. Monetaristler de para arzının zamanında ve yeterince arttırılamamasıdır. Paasche Değişken mal sepetine dayanır. 2008 2008 2008 2008 Px Qx + Py Qy GSMH Deflatörü = 100 2003 2008 2003 2008 Px Qx + Py Qy
PEGEM AKADEMİ 6 Deflatör ve TÜFE arasındaki farklar: Tüfe tüketim mallarını; deflatör tüketim, yatırım ve kamu mallarını kapsar. Tüfe ithal malları kapsar; deflatör ülkede üretilen malların değerini ölçer, ithal malları kapsamaz. Yıllık enflasyon oranının gerçeğe en yakın saptanmasını sağlayan endeks zımnî deflatördür. Çünkü Tüfe de sepet yıllık değişmezken (Laspeyres), deflatörde sepet yıllık olarak değişir (Paasche). GSYİH Nominal GSYİH F.E = Reel GSYİH 100 Nominal GSYİH Reel GSYİH Çıktının üretildiği dönemde geçerli fiyatlarla hesaplanandır. Herhangi bir dönemde üretilen toplam çıktıyı temel alan bir yılın fiyatlarıyla ölçülendir. Temel gıda maddeleri ve dolaylı vergilerdeki değişiklikler gibi fiyat değişikliklerine yol açan birtakım unsurlar TÜFE kapsamında izlenen sepetten çıkarılırsa, ulaşılan enflasyon daha dar kapsamlı olan çekirdek enflasyon olur. Amaç, fiyatlardaki değişimleri sürekli kılan unsurları tespit etmek ve daha gerçekçi enflasyon hedeflemesi yapabilmektedir. Ülkemizde Özel İmalat Sanayî Fiyat Endeksi, çekirdek enflasyon olarak adlandırılır. Yıl Nominal GSMH Fiyat Endeksi 1 550 140 2 560 135 3 576 120 4 586 117 Yukarıdaki verilerin elde edildiği bir ekonomide, 3. yılın Reel GSMH sı kaçtır? A) 428 B) 480 C) 512 D) 576 E) 69 Nominal ve Reel GSYİH den hareket edilerek elde edilen yılık enflasyon oranı GSYİH deflatörü ile ifade edilir. Bununla TÜFE nin hesaplanması arasında fark yoktur. Sadece fiyat artışının hesaplanmasında baz alınan mal ve hizmet sepetleri yönünden farklılıklar vardır. Fiyat endeksi 3yıl Nominal GSYİH 3yıl = Reel GSYİH 3yıl. 100 576 120 = Reel GSYİH 3yıl. 100 Reel GSYİH 3yıl = Cevap B 576 120. 100 = 480 dir.