ASİ NEHRİNDE Capoeta barroisi (LORTET, 1894) TÜRÜ BİREYLERİNİN BÜYÜME ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE ÖN ÇALIŞMA ÖZET Sevil DEMİRCİ 1, Şükran YALÇIN-ÖZDİLEK 2 1 MUSTAFA KEMAL ÜNİVERSİTESİ SU ÜRÜNLERİ FAKÜLTESİ, 2 ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ, EĞİTİM FAKÜLTESİ, sbaran@mku.edu.tr Bu çalışmada Şubat 22 ve Ocak 23 tarihleri arasında Asi nehrinden elektrikli şoker, uzatma ağları ve pinter yardımıyla yakalanan, 22 Capoeta barroisi (Lortet, 1894) örneğinin pullarından yaş tayini yapılmış ve büyüme parametreleri belirlenmiştir. Örneklerden eşeysel dağılım erkekler lehine 1,34 bulunmuştur. Populasyonun yaş kompozisyonu - IV arasında değişmektedir. Boy-ağırlık ilişkisi W=,78 L 3,74 (R 2 =,98) olarak belirlenmiştir. Anahtar Sözcükler: Capoeta barroisi, Asi Nehri, büyüme parametreleri GROWTH CHARACTERISTICS OF Capoeta barroisi (LORTET, 1894) IN THE RIVER ASI ABSTRACT: In this study, the age determination were made from scales of 22 Capoeta barroisi (Lortet, 1894) samples, caught by electric fishing, set net and fyke net in the Asi River between February 22 and January 23 and their growth characters were defined. Sexual ratio was obtained 1.34 in favour of males. Length-weight relationship was found to be as W=.78 L 3.74 (R 2 =.98). Keywords: Capoeta barroisi, The River Asi, growth characters GİRİŞ Capoeta cinsine ait dünyada 2 ülkemizde ise 6 tür bulunmaktadır (Geldiay ve Balık, 1996). Bu türler, Capoeta capoeta, C. trutta, C. tinca, C. pestai, C. damascina ve C. barroisi dir. Asi Nehri ülkemiz havzasında ise Capoeta cinsine ait C. capoeta, C. trutta C. damascina ve C. barroisi türleri bulunmaktadır (Yalçın, 1999). Bu türler, akarsuların hızlı akan, zemini taşlı ve çakıllı zonlarını tercih etmektedirler (Geldiay ve Balık, 1996). Capoeta cinsine ait farklı türlerin büyüme, beslenme ve üremesi ile ilgili olarak (Şen ve ark., 1987; Yılmaz, 1993; Yıldırım ve Aras, 1998; Yılmaz ve Solak, 1999) araştırmalar bulunmakla birlikte C. barroisi türü hakkında yapılmış çalışmalar oldukça azdır (Sağat ve ark., 1991; Başusta ve Erdem, 199). Geldiay ve Balık (1996) tarafından Siraz, Hatay bölgesinde zerzuri olarak adlandırılan bu tür, Fırat, Dicle ve Asi Nehir sistemlerini de içeren palearktik bölgede yayılış gösteren, ekonomik değere sahip, sevilerek tüketilen bir balık türüdür. Bu çalışmada Asi Nehri nde yaşayan C. barroisi bireylerine ait yaş-boy ve boy-ağırlık ilişkileri, büyüme oranları, gibi temel biyolojik parametrelerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu çalışmanın sonuçları ile elde edilen yeni biyolojik bilgiler, doğal balık populasyonlarının kültüre alınması çalışmalarında da kullanılabilecektir. 364
MATERYAL VE YÖNTEM Asi Nehri (Orontes), Lübnan da doğar, sonra kuzeye yönelerek Suriye den geçerek Türkiye ye girer, Karasu yu aldıktan sonra Antakya dan geçerek güneybatıya yönelir ve Samandağ ın güneyinde Akdeniz e dökülür. Bu araştırmada örneklerin toplandığı Güzelburç istasyonu, Murat, Comba, Karasu, ve Afrin derelerinin birleşerek Asi Nehri ne bağlandığı bölgeden hemen sonra Asi Nehri üzerinde bulunan bir yerleşim birimidir. Asi Nehri Lübnan, Suriye ve Türkiye için sulama amaçlı kullanılmaktadır. Toplam uzunluğu 38 km olan Asi Nehri nin il sınırları içindeki uzunluğu 94 km dolayındadır (Yalçın, 1999). Asi Nehri yukarıda söz edilenlerden başka birçok küçük derelerle beslenmektedir. 37. o N 36. o N Kuzey 36. o E Şekil 1. Türkiye Sınırlarında Asi Nehri ve Kolları Figure 1. The River Asi and Its Branches in Turkey Balık örneklemeleri Şubat 22 ile Ocak 23 tarihleri arasında Asi Nehri nin Güzelburç beldesi içinde kalan bölgesinden elektrikli şoker, pinter ve uzatma ağları ile yapılmıştır. Tam boy ölçümü 1 mm aralıklı ölçüm tahtası ile tartımlar ise.1 g duyarlı hassas terazi yardımıyla yapılmıştır. Yaş tayininde, dorsal yüzgecin ön ve altındaki kısım ile yanal çizginin üst bölümü arasında kalan bölgeden alınan pullar kullanılmıştır (Bagenal, 1978). Pul örnekleri yaygın olarak kullanılan metotla preparat haline getirilmiştir (Erkoyuncu, 199; Bingel, 22). Balıkların eşey tayini, karın bölgesi açılarak gonadların makroskopik ve mikroskobik incelenmesi ile yapılmıştır. Yaşları tespit edilen bireyler yaş gruplarına göre ayrılarak yaş-boy ve boy-ağırlık ilişkileri tahmin edilmiştir. Boy olarak büyüme, mutlak ve oransal büyüme parametreleri ile değerlendirilmiştir. Büyüme ilişkileri, ayrıca büyüme denklemleri kullanılarak da incelenmiştir. Yaş-boy için Von- Bertalanffy büyüme denklemi, Lt = L [1-e -k(t-to) ] (Beverton and Holt, 197) ve boy-ağırlık ilişkisi için; W=aL b büyüme denklemi kullanılmıştır (Le Cren, 191). Dişi ve erkek eşey kompozisyonları Khi-Kare testi ile kontrol edilmiştir (Sümbüloğlu ve Sümbüloğlu 2). 36
BULGULAR Eşey kompozisyonu Avlanan 19 C. barroisi bireyinin gonadları incelenerek % 42,7 sinin dişi, % 7,22 sinin erkek olduğu saptanmıştır. Erkek-dişi oranı 1,34:1 dir. Dişi ve erkeklerin eşit olarak dağılımları Khi-Kare testi ile kontrol edilmiştir. Eşey oranı, beklenen oran 1:1 den erkekler lehine önemli derecede farklı bulunmuştur (P<.). Yaş Dağılımı Asi nehrinde avlanan 22 adet C. barroisi bireylerinin yaş dağılımı Şekil 2 de verilmiştir. Örneklenen bireylerin ve IV yaslar arasında dağılım gösterdikleri belirlenmiştir. En fazla birey erkeklerde II., dişilerde III. yaşta belirlenmiştir. % 4 4 3 3 2 2 1 (N= 81) (N= 114) (N=22) 1 2 3 4 Yaş Şekil 2. C. barroisi bireylerininyaş Dağılımı Figure 2. The Age Range of C.barroisi members Boy ve Ağırlık Dağılımları Avlanan bireylerin yüzde tam boy ve ağırlık frekansları Şekil 3. ve Şekil 4. de sırasıyla sunulmaktadır. Dişilerin ve erkeklerin tam boyları ortalama ve standart hataları ile birlikte sırasıyla 19,32 cm ±, cm ve 16,11 cm ±,4 cm, ağırlıkları ise 7,98 g ±,41 g ve 44,84 g ±,28 g arasında değişmektedir. Cinsiyeti belirlenemeyen olgun olmayan bireylerin boy ve ağırlıkları ise sırasıyla,3 cm ±,1 cm ve 1,2 g ±,1 g olarak bulunmuştur. 366
% 4 4 3 3 2 2 1 (N= 81) (N= 114) (N=22) 3 6 9 12 18 21 24 27 3 Tam Total Boy Boy (cm) (cm) Şekil 3. C. barroisi Bireylerinin Boy Dağılımı Figure 3. The Total Length Range of C.barroisi members % 3 3 2 2 (N= 81) (N= 114) % 8 6 4 2 Ergin Olmayan Bireyler (N=3), 1 1, 2 2, 3 3, 4 Ağırlık (gr) 1 3 4 6 7 9 12 13 16 18 19 21 Ağırlık (gr) Şekil 4. C. barroisi Bireylerinin Ağırlık Dağılımı Figure 4. The Weight Range of C.barroisi members Büyüme Örneklerin ölçümle elde edilen tam boy değerleri yaş ve eşey gruplarına göre değerlendirilerek her yaş grubu için minimum, maksimum ve ortalama değerler tespit edilmiştir (Çizelge 1). 367
Çizelge 1. C. barroisi Bireylerinin Yaş Gruplarına Göre Standart Hataları ile Birlikte Ortalama Tam Boy Değerleri (cm) Table 1. The Mean Total Length (cm) with Standard Errors in Each Age Groups of C. barroisi members Dişi (min.-mak.) Erkek (min-mak) Tüm bireyler (min.-mak.) Yaş Grupları 1 2 3 4,7±,7 19, 22 ±,17 21,18 ±,16 21, ±,9 (11,8 16,3) (,2 2,7) (14,3 27,3) (18,9 26,2) 13,76 ±,1,77 ±, 18,28 ±,11 2,3 ± 3,23 (6,4 19) (9,9 19,8) (13,4 22,) (17, 2), ±,1 14,3 ±,4 16,91 ±,4 19,61 ±,6 2,86 ±,14 (4,2 12,1) (6,4 19) (9,9 2,7) (13,4 27,2) (17, 26,2) Yaş gruplarına göre boyca mutlak büyümenin elde edilmesiyle, yaş-boy ilişkisinin matematiksel ifadesi ve yaşa bağlı boy büyüme eğrisi Şekil 3 de gösterilmektedir. L : 28,73 cm, K:,31-1 yıl ve t : -,89 olarak tahmin edilmiştir. 2 Total Boy (cm) 2 1 L t =28,73(1-e -,31(t+,89) ) -1 1 2 3 4 Yaş Boy Ağırlık İlişkisi Şekil 3. C. barroisi Bireylerinin Yaş-Boy Denklemi ve Eğrisi Figure 3. The Age-Length Relationship of members of C. barroisi with Curve Asi Nehri nden avlanan 22 adet bireyin boy ve ağırlık değerlerinden elde edilen boyağırlık ilişkisi denklemi matematiksel ifadesi ve eğrisi Şekil 4 de sunulmaktadır. Bu denklemde a değeri,78 ve b: 3,74 lük bir değerle izometrik bir büyüme tespit edilmiştir. 368
2 2 W =.78 x L 3.74 R 2 =.91 Ağırlık (gr) 1 1 2 2 3 Tam Total Boy (cm) Şekil 4. C. barroisi Bireylerinin Boy-Ağırlık Denklemi ve Eğrisi Figure 4. The Length Weight Relationship of C. barroisi members with Curve TARTIŞMA Palearktik bölgede yayılış gösteren C. barroisi türünün biyolojisi ile ilgili detaylı bir çalışma bulunmadığından büyüme parametreleri diğer bölgede yaşayan populasyonlarla detaylı bir şekilde karşılaştırılamamıştır. Ancak, Sağat ve ark. (1991) nın Menzelet baraj gölünde yapmış oldukları çalışmada, bireyler O-V yaş arasında değişirken, Başusta ve Erdem, (199) in Aslantaş ve Mehmetli baraj göllerinden (Osmaniye) aldıkları örneklerde yaş gruplarını -VI ve I-V olarak belirtmişlerdir. Bu araştırmada en fazla IV. yaş grubuna ait bireyler yakalanmıştır. Çalışma sahasında daha büyük yaşta bireylerin avcılıktan dolayı olmadığı düşünülmektedir. Ayrıca önceki çalışmalardan farklı olarak bu araştırma akarsuda yapılmış olup akarsuyun derinliği, büyük balıkların bulunmasını sınırlamış olabilir. Yaşlara göre tam boy grupları her iki çalışmaya göre daha düşük bulunmuştur. Bu durum farklı yaş gruplarındaki boy değerlerinin çevresel şartlara bağlı olarak, populasyonlarda farklılık gösterebileceği (Nikolskii, 1963) fikriyle açıklanabilmektedir. Von-Bertalanffy büyüme parametreleri Sağat ve ark. (1991) nın yapmış olduğu çalışmayla benzerlik içindedir. Fakat Asi Nehrindeki bu araştırmada büyüme katsayısı Sağat ve ark. (1991) nın Menzelet baraj gölünde yapmış olduğu çalışmadan (K Menzelet =,4) daha düşük bulunmuştur (K Asi =,31). Avcılık olmasına rağmen K değerinin düşük olması nehir ortamında balığın daha yavaş büyüdüğünü düşündürmektedir. Türün boy ve ağırlık dağılımları incelendiğinde yaklaşık 1 gr ağırlık ve 2 cm boy grubundan sonra azalma olmaktadır. Çünkü bireyler belirtilen büyüklükten sonra ekonomik olarak değerlendirilebilmektedir. Ticari avcılıkta da bu noktadan sonraki bireylerin hedeflendiği düşünülmektedir. Araştırmada çok sayıda sıfır yaşında bireyin bulunması canlının Asi Nehri içinde ürediğinin bir göstergesi olabilir. Bu küçük bireylerin çoğunlukla nehrin daha sığ ve temiz olan kollarını tercih ettiği gözlemlenmiştir. Bu durum, canlının üreme göçü gerçekleştirdiğini düşündürmektedir ve bu konuyu daha net açıklayacak detaylı bir çalışmanın yapılması gerekmektedir. Bilindiği üzere nehir yapısı durgun sulara kıyasla daha dinamik çevresel koşullara sahiptir ve bu da içinde yaşayan balıkların biyolojisini etkileyecektir. Bu çalışmayla, Asi Nehri üzerinde sadece bir istasyondan alınan 369
örneklere ait bazı biyolojik parametreler belirlenerek C.barroisi türünün nehir ortamındaki biyolojisi hakkında ön bir bilgi sunulmaktadır. Bu türün biyolojisi hakkında yapılacak detaylı çalışmalarla sonuçlar daha etkili kullanılabilecektir. KAYNAKLAR Bagenal, T., 1978. Methods for Assessment Fish Production in Freshwaters.London. Başusta, N. ve Erdem, Ü., 199. Aslantaş ve Mehmetli Baraj Göllerinde Yaşayan Capoeta barroisi Türünün Büyüme Performanslarının İncelenmesi. Doğu Anadolu Bölgesi Su ürünleri Sempozyumu, Erzurum. Beverton, R.J.H., and Holt, S.J., 197. On the Dynamics of Exploited Fish Populations. Fish.Inv. Ser. II, Vol. XIX. H.M.S.O., London. Bingel, F., 22. Balık Populasyonlarının İncelenmesi.Baki Kitap ve Yayınevi, 44s, Adana. Erkoyuncu, İ. 199. Balıkçılık Biyolojisi ve Populasyon Dinamiği. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sinop Su Ürünleri Fakültesi Ders Kitabı, 26s, Sinop. Geldiay, R., ve Balık, S., 1996. Türkiye Tatlısu Balıkları. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi, 32s. İzmir. King, M., 199. Fisheries Biology, Assessment and Management Fishing News Books, Blackwell Scientific Publications Ltd., Oxford. Le Cren, E.D., 191. The length-weight relationship and seasonal cycle in gonad weight and condition in the perch (Perca fluviatilis). J. Anim. Ecol. 2, 21-218. Nikolskii, G.S., 1963. The Ecology Of Fishes, Academic Pres, London, 32s Sağat, Y., Erdem. Ü. ve Başusta, N., 1991. Menzelet baraj Gölünde Yaşayan Barbus rajanorum ve Capoeta barroisi Türlerinin Bazı Biyolojik Özeliklerinin İncelenmesi. Eğitimin 1. Yılında Su Ürünleri Sempozyumu Ege Üniv. Su Ür. Fak. 12-14 Kasım İZMİR. Sümbüloğlu, K. ve Sümbüloğlu, V., 2. Biyoistatistik, Hatiboğlu Yayınları, Ankara, 263s Şen, D., Polat, N. ve Ayvaz, T., 1987. Keban Baraj Gölü nde Yaşayan Capoeta trutta nın Sindirim Sistemi Muhteviyatı. Elazığ Yöresi Veteriner Hekimler Dergisi, 2 (2-3): 3-8. Yalçın, 1999. Asi Nehri Havzasında Bulunan Clarias Gariepinus un Bazı Biyolojik Özellikleri. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Eğitimi Doktora Tezi, 179s. Yıldırım, A. and Aras, M.S., 1998. Some Reproduction Characteristics of Capoeta tinca (Heckel, 1843) Living in the Oltu Stream of Çoruh Basin. Turk J Zool. 24 9 11. Yılmaz, F., 1993. Dicle Nehrinde Yaşayan Capoeta Trutta (Heckel, 1843) nın Besin Tipleri ve Beslenmesinde Aylara ve Yaşlara Göre Değişmeler. Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış),Gazi Üniversitesi, 8s, Ankara Yılmaz, F., ve Solak, K., Dicle Nehrinde Yaşayan Capoeta trutta (Heckel, 1843) nın Beslenme organizmaları Aylara ve Yaşlara Göre Değişimleri. Tr. J. of Zoology, 3: 973-978 37