Para Arzı 1
Para Arzı Bir ekonomide dolaşımda mevcut olan para miktarına para arzı (money supply) denir. Kağıt para sisteminin günümüzde tüm ülkelerde geçerli olan itibari para uygulamasında, paranın hangi mali varlıkları kapsayacağı ve dolayısıyla da para arzını nasıl ölçüleceği, paranın değişim aracı olmak ve değer biriktirme aracı olmak fonksiyonları çerçevesinde belirlenir. Merkez bankası tarafından basılan kağıt para (banknot) ile darphane tarafından basılan ufak madeni paranın toplamına, kısaca nakit (currency) dendiği hesaba katılırsa, itibari paranın her şeyden önce nakdi (kişilerin cüzdanlarındaki-kasalarındaki kağıt ve madeni parayı, dolaşımdaki parayı) kapsadığı söylenebilir. Serveti oluşturan mali varlıklardan bir tanesi, nakit gibi bir faiz getirisi olmayan vadesiz mevduattır (demand deposits). Vadesiz mevduat sahibinin bankaya ihbarda bulunmaksızın hesabına çek yazarak ödeme yapması mümkündür. Dolayısıyla nakit gibi vadesiz mevduat da aslında bir mübadele aracıdır. 2
Para Arzı Tanımları M1 = Nakit + Vadesiz Mevduat + Diğer Çek Yazılabilir Mevduat M1 harcamalarda derhal kullanılabilen bir mali varlıktır. Modern ekonomilerde harcamaların büyük bir kısmı M1 ile yapılır. Bir mali varlığın mübadele aracına dönüşme kolaylığına ve hızına likidite denir. Bu açıdan bakıldığında M1 kapsamında yer alan ve kendi başlarına zaten mübadele aracı olan mali varlıklar (nakit, vadesiz mevduat ve diğer çek yazılabilir mevduat), en likit veya tam likit varlıklardır. Vadeli mevduat; nakit veya vadesiz mevduat gibi istenilen anda mübadele aracı olarak kullanılamaz. Bununla beraber vadeli mevduatı, belirli bir maliyet (faiz kaybı) karşılığında vadesiz mevduata veya nakde dönüştürmek mümkündür. 3
Para Arzı Tanımları: M2, M3 İktisatçılar, vadesiz mevduata dönüştürülebilen vadeli mevduat ve benzeri daha az likit varlıklara, para benzerleri derler ve M1 (işlemler parası) ile para benzerleri toplamına kısaca M2 diye nitelendirirler. M2 = Nakit + Vadesiz Mevduat + Diğer Çek Yazılabilir Mevduat + Vadeli Mevduat ve Benzeri (Daha Az Likit) Varlıklar M2 = M1 + Para Benzerleri Türkiye de Merkez Bankası 2005 ten beri M1 ve M2 yanında M3 diye nitelendirilen bir parasal büyüklük tanımlamaktadır. M3 = M2 + Repo + Para piyasası fonları + (Bankalarca) ihraç edilen menkul (2 yıldan az vadeli) kıymetler 4
Para ile ilgili bazı kavramlar Nakit: Merkez bankası tarafından basılan kağıt para + darphane tarafından basılan bozuk para Vadesiz mevduat: İstediğimiz zaman geri çekmek ve üzerine çek yazarak kullanmak üzere, bankaya açtırdığımız yerli veya yabancı para cinsinden mevduat hesabıdır. Vadeli mevduat: Belirli bir vade sonunda çekmek üzere bankada açtırdığımız yerli ve yabancı para cinsinden bir mevduat hesabıdır. Rezervler: Bankaların merkez bankasında-kasalarında muhafaza ettikleri paraya fiili rezervler (actual reserves) veya kısaca rezervler (reserves, R) denir. 5
Para Arzı Nasıl Belirlenir? Ekonomide para arzı, parasal taban çarpanı mekanizması ve kaydi para çarpanı mekanizması aracılığıyla belirlenir. Aşağıda para arzını belirleyen bu iki mekanizma açıklanmaktadır. A- Parasal Taban Çarpanı Mekanizması Parasal Taban (M0), dolaşımdaki nakit para (kağıt ve bozuk para toplamı) ile bankaların merkez bankası kasasında tuttukları kanuni karşılıkların toplarımdan meydana gelir. Parasal Taban (M0) = Nakit + Kanuni Karşılıklar Kanuni Karşılık: Her banka kendisine yatırılan mevduatın belirli bir oranını merkez bankasına yatırmak zorundadır. Mevduatın ne kadarının merkez bankasına yatırılacağını gösteren orana denir. 6
1- Parasal Taban A Bankasına 100 TL lik bir vadesiz mevduat açtığımızı varsayalım. Kanuni karşılık oranı %10 olsun. Bu durumda, A Bankası kendisine yatırdığımız bu vadesiz mevduatın (100 TL x %10 = 10TL) sini kanuni olarak merkez bankasına yatıracaktır. Merkez bankasında biriken bu meblağların toplamına kanuni karşılık denir. Parasal taban = nakit para + kanuni karşılık Parasal tabana, Merkez Bankası Parası da denir. 7
2- Para Çarpanı (mm) mm = 1 + c / r + c mm = para çarpanı, r = kanuni karşılıklar / banka mevduatı c = nakit para / banka mevduatı Para çarpanının büyüklüğü, mevduatın büyüklüğü ile doğru orantılıdır. Eğer para vadeli veya vadesiz mevduat şeklinde banka sisteminde yer alıyor ve krediye dönüşebiliyorsa, para çarpanının değeri büyük olacaktır. Banka mevduatına uygulanan kanuni karşılık oranının yüksek olması, paranın kredi olarak banka sisteminde dolaşımını engellediği için, kanuni karşılık oranının büyük olması, para çarpanının değerini düşürür. Paranın nakit olarak elde tutulması da, paranın kredi olarak banka sistemi içinde dolaşımını engellemekte ve para çarpanının değerini düşürmektedir 8
Para Çarpanı (mm): Örnek r = 0.06 ve c= 0.08 iken bankaya yatırılan paranın %6 sı kanuni karşılık (r) olarak merkez bankası kasalarında, bankaya yatırılan paranın %8 i büyüklüğünde bir meblağ da elde nakit (c) olarak tutulmaktadır. Para ister kanuni karşılık oranı olarak merkez bankası kasasında, gerekse nakit olarak elde tutulsun her iki halde de banka sistemi dışında kalmakta ve krediye dönüşememektedir. Çarpanın büyüklüğü (mm) = 1 + c / r + c = 1 + 0.08 / 0.06 + 0.08 = 1.08 / 0.14 = 7.7 9
Para Çarpanı (mm): Örnek Kanuni karşılıkların banka mevduatına oranı yükselirse; r = 0.06 dan r = 0.08 e yükselirse, banka sisteminde kredi olarak dolaşacak para azalacağı için para çarpanının değeri azalır ve (mm) = 1 + c / r + c = 1 + 0.08 / 0.08 + 0.08 = 1.08 / 0.16 = 6.8 e düşer. Nakit paranın banka mevduatına oranı yükselirse; c = 0.08 den c = 0.10 a yükselirse, yine banka sisteminde kredi olarak dolaşacak olan para miktarı azalacağı için para çarpanının değeri azalır. (mm) = 1 + c / r + c = 1 + 0.10 / 0.06 + 0.10 = 1.10 / 0.16 = 6.9 a düşer. Kanuni karşılıkların banka mevduatına oranı ve nakit paranın banka mevduatına oranı yükselirse; r = 0.06 dan r = 0.08 e ve c = 0.08 den c = 0.10 a yükselirse; (mm) = 1 + c / r + c = 1 + 0.10 / 0.08 + 0.10 = 1.10 / 0.18 = 6.1 e düşer. Sonuç: Banka sisteminde kredi olarak dolaşan para miktarı ne kadar fazla ise, para çarpanının değeri o kadar fazla olur. r ve c, banka sistemindeki kredi hacmi ve para çarpanının değeri 10
3- Parasal Taban Çarpanı Mekanizması Parasal taban çarpanı mekanizması, ekonomide para arzının nasıl belirlendiğini gösteren bir düzenektir ve şu şekilde formüle edilir. MS = mm x M0 MS = para arzını, mm = para çarpanını, M0 = parasal tabanı gösterir.. 11
Para arzı nasıl belirlenir: Örnek Dolaşımdaki nakit para miktarı : 32 milyar TL Toplam mevduat miktarı: 400 milyar TL Kanuni karşılıkların banka mevduatına oranı (r) : 0.06 Nakit paranın banka mevduatına oranı (c) : 0.08 ise kanuni karşılık oranı ve parasal taban ve para arzı nedir? Cevap: Kanuni karşılık miktarı (toplam mevduat x kanuni karşılık oranı (r)) = 400 milyar TL x 0.06 = 24 milyar TL olarak hesaplanacaktır. Parasal taban : nakit + kanuni karşılıklar = 32 milyar TL + 24 milyar TL = 56 milyar TL. Bu bilgileri parasal taban çarpanı mekanizmasındaki yerlerine koyalım: Bu durumda para arzı; MS = mm x M0 MS = (1 + c / r + c) x M0 MS = (1 + 0.08 / 0,06 + 0.08) x (56 milyar TL) MS = (1.08 / 0,14) x 156 milyar TL MS = 7.7 x 156 milyar TL= 431.8 milyar TL olarak hesaplanacaktır. 12
C- Parasal Taban Çarpanı Mekanizması Ekonomideki para arzının büyüklüğü, parasal taban ile para çarpanı tarafından belirlenmektedir. Parasal taban ile para çarpanının bileşenlerini ayrıştırsak, para arzını belirleyen faktörlerin bir listesini elde etmiş oluruz. Para arzını belirleyen faktörler şunlardır: Piyasadaki nakit miktarı, Merkez Bankasında bulunan bankalara ait kanuni karşılık miktarı, Kanuni karşılık oranı (r), Halkın parasını nakit olarak ekle tutma alışkanlığı [halkın nakit olarak elde tuttuğu paranın banka mevduatına oranı (c). Merkez bankası, önemli bir para politikası aracı olan kanuni karşılık oranı yardımıyla, hem parasal tabanın (merkez bankası parasının) hem de para çarpanının büyüklüğünü, etkileyerek, para arzını belirlemede aktif bir rol oynar. 13
3- Parasal Taban Çarpanı Mekanizması Ekonomideki para arzının büyüklüğü, parasal taban ile para çarpanı tarafından belirlenmektedir. Parasal taban ile para çarpanının bileşenlerini ayrıştırsak, para arzını belirleyen faktörlerin bir listesini elde etmiş oluruz. Para arzını belirleyen faktörler şunlardır: Piyasadaki nakit miktarı, Merkez Bankasında bulunan bankalara ait kanuni karşılık miktarı, Kanuni karşılık oranı (r), Halkın parasını nakit olarak ekle tutma alışkanlığı [halkın nakit olarak elde tuttuğu paranın banka mevduatına oranı (c). Merkez bankası, önemli bir para politikası aracı olan kanuni karşılık oranı yardımıyla, hem parasal tabanın (merkez bankası parasının) hem de para çarpanının büyüklüğünü, etkileyerek, para arzını belirlemede aktif bir rol oynar. 14
B- Kaydi Para Çarpanı Mekanizması Bankalar da kaydi para çarpanı mekanizması ile para yaratır ve para arzına katkı yapar. Bankaların yarattığı paraya kaydi para adı verilir. Kaydi para; vadesiz mevduat sahiplerinin bütün ödemelerini çek ile yaptığı, kredi alanların paralarını bankadan çekmedikleri ve çek aracılığı ile kullandıkları, kısaca vadesiz mevduatın bankalar sistemi içinde çek ile dolaştığı ve bankalar sisteminin dışına çıkmadığı modern bir ekonomide, banka sisteminin yarattığı sanal bir paradır. Çekle kullanılan vadesiz mevduat hesabı, bir tür para fonksiyonu görmekte olduğu için, bu sanal paraya banka parası veya mevduat parası da denmektedir. 15
Kaydi Para Çarpanı Mekanizması: Örnek Başlangıç olarak, Vakıflar Bankası nda 100 TL lik bir vadesiz mevduat hesabı açtırdığımızı varsayalım. Vakıflar Bankası kabul ettiği bu bu 100 TL lik vadesiz mevduatın belli bir oranını merkez bankasına yatırmak zorundadır. Vakıflar Bankası nın kabul ettiği vadesiz mevduatın Merkez Bankası na yatırmak zorunda olduğu paya kanuni karşılık oranı denir. Eğer kanuni karşılık oranı % 6 ise (0.06), Vakıflar Bankası kabul ettiği 100 TL lik mevduatın %6 sını (100 TL x 0.06 = 6 TL) merkez bankası na yatırmak zorundadır. Banka geriye kalan (100 6 = 94) lük kısmı kredi olarak satabilir. Vakıflar Bankası nın 94 TL yi bir müşterisine kredi olarak verdiğini ve müşterinin de krediyi nakde çevirmeyip çek yardımı ile harcamak üzere Vakıflar Bankasındaki vadesiz hesabında tuttuğunu varsayalım. Vakıflar Bankası, kredi verdiği müşterisi tarafından vadesiz mevduat hesabına yatırılan 94 TL nin %6 sını (94 TL x 0,06 = 5.7 TL) Merkez Bankası na yatırmak zorundadır. Banka geriye kalan (94 5.7 = 88.3 TL yi) bir başka müşterisine kredi olarak verebilecektir. Vadesiz mevduatın bu şekilde banka sisteminin dışına çıkmadan, çekle bir vadesiz mevduat hesabından diğer vadesiz mevduat hesabına aktarıldığı sürece banka kaydi para yaratmaya devam edecektir. 16
Kaydi Para Çarpanı Mekanizması: Örnek K = A. (1 r / r) K = Vakıflar Bankası nın yarattığı kaydi para, A = Vakıflar Bankası na açtığımız 100 TL lik vadesiz mevduat, r = Merkez Bankası nın belirlediği kanuni karşılık oranı, (1 r / r) = Kaydi para çarpanı Örnek : Kanuni karşılık oranı % 6 iken, Vakıflar Bankası na açtığımız 100 TL lik vadesiz mevduat aracılığıyla bankanın yarattığı para arzını, yani kaydi parayı bu formül yardımı ile hesaplayabiliriz. K = 100 x (1 0.06 / 0.06) K = 100 x (0.94 / 0.06) K = 100 x (15.7) K = 1570 bulunur. Vadesiz mevduatın çekle işlem gördüğü ve paranın banka sistemi dışına çıkmadığı durumda,vakıflar Bankasına yatırılan 100 TL lik vadesiz mevduat, 1570 kaydi para yaratılmasına yol açmakta ve para arzını arttırmaktadır. Yaratılan bu para gözle görülemediği için, kayıt üzerinde görülen para anlamında kaydi para adını almaktadır. 17