T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI TÜRKİYE KAMU HASTANELERİ KURUMU Çankırı İli Kamu Hastaneleri Birliği Genel Sekreterliği Çerkeş Devlet Hastanesi BİYOKİMYA LABORATUVARI TEST REHBERİ KODU: BL.RH.01 YAYIN TARİHİ: 01.01.2016 REVİZYON NO: 00 REVİZYON TARİHİ: 00 SAYFA NO: 1 ÇERKEŞ DEVLET HASTANESİ BİYOKİMYA LABORATUVARI TEST REHBERİ LABORATUVAR İŞLEYİŞİ, PANİK DEĞERLER, TESTLERİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER, TEST İSTEMLERİ ve BU İSTEMLERİN UYGULAMADA İŞLEYİŞ DÜZENİ Hazırlayan Kontrol Eden Onaylayan Kalite Birim Sorumlusu Kalite Yönetim Direktörü Hastane Yöneticisi/Başhekim Lab.Tek. Firdes TAŞ Hem. Hasan YILDIZ Op. Dr.Berk GÖKTEPE 1
İÇİNDEKİLER S.No Açıklama Sayfa No 1 GİRİŞ 3 2 LABORATUVAR İŞLEYİŞİ 2.1. Test Girişlerinin yapılması ve numunelerin laboratuara gönderilmesi 4 2.2. Örneklerin laboratuvara kabulu ve ayrıştırılması 5 2.3. Analiz 6 2.4. Sonuç Gönderme (Raporlama) 6 3 LABORATUVAR TESTLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 3.1. Kan alımından önceki etkiler 7 3.2. Kan alımı ile ilgili etkiler 8 4 BİYOKİMYA LABORATUVARI NUMUNE ALMA, NAKİL VE KABUL-RED KRİTERLERİ 4.1. Biyokimya Tetkikleri 8 4.2. Şeker Yükleme Testi (OGTT) 9 4.3. Hormon Tetkikleri 9 4.4. Koagulasyon Tetkikleri 9 4.5. Tam İdrar Tahlili (TİT) 10 4.6. Hemogram Tetkikleri 10 4.7. Gaita Testleri 11 5 NUMUNELERİN ALINMASI VE GÜVENLİ BİR ŞEKİLDE TRANSFER 5.1. Örneğin alınması ve Hazırlanması 11 5.2. Kan Örneklerinin korunması 12 5.3. Numunenin Taşınması 14 6 REFERANS ARALIĞI 14 7 KALİTE GÜVENLİĞİ 14 8 TESTLERİN MİNİMUM TEKRARLAMA ARALIKLARI 15 9 LABORATUVAR NUMUNE TRANSFERİ / KABUL VE RED KRİTERLERİ 15 10 LABORATUVAR NUMUNE RED KRİTERLERİ 17 11 TESTLER 11.1. Biyokimya Testleri 18 11.2. Hormon Testleri 34 11.3. İdrar Testleri 40 11.4. Hematoloji Testleri 41 11.5. Koagulasyon Testleri 43 11.6. Gaita Testleri 44 12 KAYNAKLAR 45 2
1.GİRİŞ Çerkeş Devlet Hastanesi nde tüm dahili ve cerrahi birimlerde muayene ve tedavi olan hastalara acil ve rutin laboratuar hizmeti vermektedir. Poliklinik, acil ve servislerden alınan klinik örnekler (kan, idrar, vs) hastanenin laboratuarında çalışılmaktadır. Laboratuvar çalısmalarında hedefimiz, test isteklerinin yapılmasından sonuçların ilgili yerlere veya hastalara ulaşmasına kadar geçen süreyi kısaltmaktır. Bu sürenin önemli bir bölümünü (%55-60) preanalitik evre oluşturmaktadır. Laboratuvar informasyon sistemi (LİS) ve Hastane Otomasyon Sistemlerinin (HOS) geliştirilmesiyle bu süreler ideal zamanlara yaklaşmıştır. Laboratuvar hizmetlerimizde yaşanan sorunların önemli bir kısmı laboratuvar işleyişinin diğer birimler ve hekimler tarafından yeterince bilinmemesi ve iletişim eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Test sonuçlarının nadirde olsa eksik çıkması, kaybolması, test öncesi uyulması gereken kurallara uyulmaması, yanlış örnek kabı seçimi, red gerektiren numune gönderilmesi, yetersiz örnek alınması, eksik test girişi yapılması, tüp barkodlarından kaynaklanan hatalar vb en çok karşılaşılan sorunlardır. Hem bu tür sorunları azaltabilmek hem de laboratuvar işleyişini başta klinisyen ve cerrahlar olmak üzere diğer hastane çalışanlarıyla paylaşabilmek amacıyla Laboratuar Test Rehberi hazırlanmıştır. Bu kitapta Çerkeş Devlet Hastanesi Laboratuvarı nın İşleyişi, Test profili, Tetkik girişinden sonuçların gönderilmesine kadar olan süreç, Teste göre örnek türü / örnek kabı seçimi, Örneklerin kabul / red kriterleri, Sonuçların raporlanma zamanları, Analiz sonucunu etkileyen faktörler, Testlerin minimum tekrarlama aralıkları, Laboratuvarın iç ve dış kalite kontrol çalışmaları, Laboratuarımızda çalışılan testler, Testlerin çalışılma yöntemleri, Çalışılma zamanları, Normal referans değerleri, varsa panik değerleri ve kısaca testlerin klinik yararları hakkında bilgilere yer verilmiştir. 3
2.LABORATUVAR İŞLEYİŞİ A) PREANALİTİK EVRE 2.1.Test Girişlerinin yapılması ve numunelerin laboratuara gönderilmesi a)yatan Hasta Numunelerinin Test Girişleri ve Numunelerinin Alınması Hekim tarafından yapılan laboratuar istemi hemşire tarafından sisteme kaydedilir ve numune barkodu çıkartılır.numune alınır alınmaz barkodu üzerine yapıştırılır. İdrar ve gaita testleri için hastalara barkod etiketi yapıştırılmış idrar kabı verilip tuvalete yönlendirilir, daha sonra hastalar örneklerini servis numune toplama alanına bırakırlar. Numuneler ilgili personelle, ilgili laboratuara gönderilir. b) Poliklinik Hasta Numunelerinin Test Girişleri ve Numunelerinin Alınması ve Etiketlenmesi Poliklinik Test girişleri için hastane otomasyon sisteminde hasta kart sayfasında yer alan genel tetkik istemler menüsü seçilerek tetkik giriş sayfası açılır. Burada hangi test/testler istenmişse adı, kısaltması veya kodu girilerek istek yapılabilir. Tüm testler açılarak tek tek işaretleme de yapılabilir. Kısa sürede çoklu test isteği yapabilmek için hazır test panelleri de seçilebilir. Test seçimi tamamlandıktan sonra onaylanır ve hastalar poliklinikten laboratuar kayıt ve kan alma birimine yönlendirilir. Tetkik girişleri onaylandıktan sonra test eklenmemelidir. Çünkü onay sonrası işaretlenen testler laboratuar informasyon sistemi tarafından görülmeyecektir. Onay sonrası her yeni test isteği için yeni bir HOS girişi ve LİS kaydı yapılması gerekir. Polikliniklerde test girişi yapıldıktan sonra hasta numune vermek üzere kan alma ünitesine yönlendirilir. Kan alma ünitesine gelen hastanın hasta kayıt kabul biriminden alınan barkod yardımıyla sisteme kaydedilen tahliller görülür. Hasta kan alma koltuğunda dinlendirilirken istenilen testler kontrol edilip hastadan kısa anamnez alınır. Uygunsuz bir durum yoksa kan alma işlemi gerçekleştirilir. Uygun numune alındığı anda barkod çıkartılır ve hemen alınan numunenin üzerine yapıştılır. Kan alma işlemi tamamlanan hastalara sonuçların ne zaman çıkacağı ve sonuçlarını nereden alabileceği bilgileri verilir. c) Acil Poliklinik Hasta Numunelerinin Test Girişleri ve Numunelerinin Alınması Hekim tarafından yapılan laboratuar istemi hemşire tarafından sisteme kaydedilir ve numune barkodu çıkartılır.numuneler Acil poliklinikte hemşire veya Acil Tıp Teknisyenleri tarafından alınır. İdrar testleri için hastalara barkod etiketi yapıştırılmış idrar kabı verilip tuvalete yönlendirilir, daha sonra hastalar veya hasta yakınları örneklerini acil örnek kabul birimine getirirler. 4
Mor kapaklı vakumlu EDTAlı tüp Mavi kapaklı vakumlu sitratlı tüp Non steril kapaklı idrar kabı Kırmızı Kapaklı Vakumlu Jelli Plastik Tüp Sarı kapaklı vakumlu jelli plastik tüp Siyah kapaklı sitratlı sedimentasyon tüp 2.2 Örneklerin laboratuvara kabulu ve ayrıştırılması Örnekler laboratuar örnek kabul bölümüne gelince, LIS den yapılan test isteklerine bakılarak örnek kabının uygunluğu, örnek miktarı, pıhtılaşma, kontaminasyon, tüp barkodu vb numunenin kabul kriterlerine uygun olup olmadığı kontrol edilir. Uygun numuneyi kabul eden laboratuar teknikeri tarafından numunenin laboratuara giriş kabul işlemi otomasyonda yapılır. İlgili laboratuarda red nedenini tespit eden laboratuar teknisyeni tarafından ilgili birim sorumlusuna haber verilir. Numuneyi alması ve yeni numune getirmesi istenir. 5
Kabul edilen örneklerden serum veya plazmada çalışılacak testleri olanlar santrifüj edilir. Santrifüj süresi ve hızı testlere göre değişiklik gösterebilir. Genel olarak biyokimyasal analizler, hormon analizleri için serum, koagülasyon testleri için plazma eldesinde santrifüjü 3000 rpm 5 dakika döndürmek yeterlidir.santrifüj sonrası hemoliz görülen serumlar çalışılmaz. Hastadan tekrar kan alınması için kan alma birimi, acil veya servisler bilgilendirilir. B) ANALİTİK EVRE 2.3. Analiz Cihazları kullanarak yapılan analizlerden önce cihazların günlük yıkama ve 2 seviyeli iç kalite kontrol çalışmaları yapılır. Sonuçlar kabul edilebilir değerlerde ise hasta örnekleri çalışılmaya başlanır. Sonuçlar geçersiz olarak değerlendirilirse çalışma başlatılmaz ve hata kaynağı araştırılarak çözülmeye çalışılır. Gerekirse ilgili testin kalibrasyonu yeniden yapılır. Tekrar internal kontrol okutulur. Sonuç normal ise çalışılmaya başlanır. Aksi takdirde Sorumlu Laboratuar Teknisyeni ile gerekirse firma ile iletişime geçilir ve duruma uygun yöntem belirlenir. Cihazlar tamamladığı analizlerin sonuçlarını otomatik olarak LIS e gönderir. LIS de hastaların tüm sonuçları toplanır, bu sonuçlar değerlendirilir, sonuçlar uygunsa sorumlu labotaruvar teknisyeni tarafından teknik onay ve uzman onayı yapılır. Uygun olmayan sonuçlar tekrar çalışılır. LIS bağlantısı olmayan cihazlarla çalışılan testler ve cihazlarla çalışılmayan testlerin analiz sonuçları manuel olarak LIS e girilip onaylanır. Acil örnekler rutinden ayrı olarak hemen çalışılır ve analiz sonuçları bekletilmeden onaylanır. Panik Değer Listesi ne ait bir test sonucu bulunursa, önce analiz tekrarlanır. Tekrar sonuçları da panik değer listesinde ise testi isteyen klinisyenle görüşülüp hastanın kliniği hakkında daha fazla bilgi alınır, test sonucu hastanın kliniği ile örtüşüyorsa sonuç onaylanır. Hastanın kliniği ile örtüşmüyorsa analiz süreci gözden geçirilir hata kaynağı aranır, hastadan yeni örnek alınarak analiz tekrarlanır. Üyesi olduğumuz dış kalite kontrol programının belirlediği takvim günlerinde program dahilinde olan testler için dış kalite kontrol serumları hasta testleriyle birlikte çalışılır.. C) POSTANALİTİK EVRE 2.4. Sonuç Gönderme ( Raporlama) Test sonuçları LIS de onaylandığı zaman otomatik olarak HOS a geçer ve poliklinik, acil ve servislerdeki bilgisayarlarda hasta sayfasında görülebilir. Test sonuçlarının yazıcı çıktıları da ilgili poliklinik tarafından hastaya verilir. Hastalar ayrıca http://78.186.25.62:8080/aklisweb/gen/login.htm sitesinde online laboratuvar sonuçları menüsüne girip hastanın T.C kimlik numarası yazarak internet üzerindende sonuçlarını alabilirler. Acil poliklinik müşahede de yatan hastaların sonuçları müşahede 6
de görevli personel tarafından takip edilerek çıktıları alınır. Servislerde yatan hasta sonuçları servis hemşiresi tarafından biriminde sistemden çıktıları alınır. 3. LABORATUVAR TESTLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 3.1. Kan alımından önceki etkiler: Postürün etkisi: Ayakta duran bir kişide kan hacmi yatan bir kişiye göre 600-700 ml daha azdır. Bu durum kan hacminde %10 civarında azalma ile sonuçlanır. Gerçek neden kanın proteinsiz sıvısının doku arasına geçmesi olup plazma hacminde önemli farka neden olur. Buna paralel olarak enzimler ve protein hormonlar dahil tüm proteinler, proteinlere kısmen bağlı kalsiyum, bilirubin ve proteine bağlı ilaçların konsantrasyonu etkilenir. Egzersizin etkisi: Egzersizin vücut sıvılarının yapılarına etkisi aktivitenin süresi ve yoğunluğu ile ilgilidir. Egzersiz sonunda alınan kan örneklerinde aspartat aminotransferaz (AST), laktat dehidrogenaz (LDH), kreatin kinaz (CK), üre ve kreatinin sonuçlarında yükselmelerin olduğu, kan glukozunun değişimler gösterdiği göz önünde bulundurulmalıdır. Açlık durumu: Laboratuvar işleminin standardizasyonu ve teknikleri açısından numune alımında 10-12 saatlik açlık istenir. Açlığın 16 saatten uzun olmaması gerekir. Besinlerin etkisi: Bazı plazma yapıtaşlarının derişimi yakın zamanda yenilip içilen besinlerden etkilenir. Bunların içinde kan glukozu, trigliserid, alkalen fosfataz sayılabilir. Ayrıca serumun lipemik olması ölçümler için kullanılan yöntemleri etkileyebilir. Kahve, çay, kola gibi kafein bulunan içecekler yapıtaşlarının konsantrasyonu üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Sigara içme: İçerdiği nikotinden dolayı sigara birçok testi etkiler. Bunların içinde lipidler, hormonlar, CEA gibi parametreler sayılabilir. Sirkadiyen değişim: Beden sıvılarının çoğu yapıtaşı gün boyu döngüsel değişim gösterir. Bu değişimlere katkıda bulunan başlıca faktörler postür, aktivite, beslenme, stres, gün ışığı, karanlık, uyku ve uyanıklıktır. Bu döngüsel değişimler oldukça büyük değerlere varabildiğinden numune alma standardizasyonunun iyi denetlenmesi gerekir. Büyüme hormonu uykuya daldıktan kısa süre sonra yükselir. Oysa bazal plazma insülini, sabah ve akşam daha yüksek düzeydedir. ACTH ve kortizol gece saatlerinde minimal düzeydedir. İdrar hacmi ve kreatinin atılımı gece azalır. İlaçların etkisi: İlaçlar analiz yöntemlerini in vitro etkilediği için in vivo değişimlere de yol açabilirler. Bu durum ileride her test için ayrı ayrı belirtilmiştir. Yüksek ateş: Serum hormon düzeyleri yanı sıra lipidler, kalsiyum, ürik asit gibi birçok parametreyi etkiler. Cinsiyet ve yaşın etkisi: Hastanın yeni doğan, puberte, yetişkin olmasına ve cinsiyete göre çeşitli hormon, enzim, lipidler, elementler gibi birçok parametre değişim gösterir. Örneğin: alkalen fosfataz, kemik büyümesine paralel olarak pubertede en yüksek değerlere ulaşır. Puberteden sonra aktivite 7
azalır. Menstrüel döngü sırasında da kadınların hormon değerleri çok değiştiğinden LH, FSH gibi testler için kan gönderilirken döngü gününün de belirtilmesi unutulmamalıdır. CA-125 menstrüel periyotta normalin 2 katına çıkabilir. 3.2. Kan alımı ile ilgili etkiler Turnike etkisi:kan numunesi alınan kola takılan turnikenin bir dakikadan fazla kalmaması gerekir. Turnike ile yapılan birkaç dakikalık staz venöz kanda birçok parametreyi etkiler. Örneğin, ALT, CK, LDH, albumin, bilirubin, kalsiyum, %5 10 civarında artarken; glukoz, fosfat %2-5 civarında azalır. Mayi etkisi: Sıvı veya kan vermede kullanılan bir damar ve setten örnek alınmamalıdır. Mecbur kalınırsa infüzyona 10 20 dakika ara verildikten sonra numune alınabilir. Bu durumlarda diğer kol tercih nedeni olmalıdır. Hemoliz: Alınan kanın hemolize olmaması için azami gayret gereklidir. Hemoliz, serumda potasyum, fosfor, enzimler gibi parametrelerin yüksek çıkmasının yanı sıra diğer ölçüm yöntemlerinde de hataya neden olur. Antikoagulan:Kan örneğine eklenen antikoagülan da önemlidir. Kanın ölçülecek parametreye uygun antikoagülanla alınması gereklidir. Listemizde bu durum testlere göre ayrı ayrı belirtilmiştir. Beklemiş örnek:hemen çalışılmayacak örneklerin de bekleme süresi ve derecesine dikkat edilmemesi durumunda istenmeyen hatalı sonuçlar çıkabilir. 4.BİYOKİMYA LABORATUVARI NUMUNE ALMA, NAKİL VE KABUL-RED KRİTERLERİ 4.1-Biyokimya Tetkikleri Materyal Alınması: 8-12 saatlik açlık kanı alınmalıdır. En ideal olanı 12 saatlik açlıktan sonra alınan kandır. Sarı kapaklı jelli tüplere kan alınır. Bunun için hasta ortalama akşam 21.00 dan sonra su hariç hiç bir şey yiyip içmemelidir. Zorunlu olmadıkça ilaç almamalıdır. Sabah yine hiçbir şey yiyip içmeden hastaneye gelip kanını vermelidir. Hasta kan alımı öncesinde mümkünse 15 dk. rahat bir pozisyonda dinlenmelidir. Biyokimya tetkikleri için venöz kan tercih edilir. Kan alma bölgesi alkolle silindikten sonra alkolün kuruması beklenmelidir, çünkü alkol kalıntıları hemolize neden olarak test sonuçlarının geçersiz olmasına yol açabilir. Turnike en fazla 1 dk. uygulanmalıdır. 3 dk dan sonra belirgin değişiklikler oluşmaya başlar. Vene girilmeden önce yumruk açılıp kapatılmamalıdır çünkü bu hareket plazmada bazı parametrelerin konsantrasyonlarının geçici artışına sebep olur (Potasyum, fosfat, Ca gibi). Nakil: Kanlar en geç 1 saat içinde laboratuvara ulaştırılmalıdır. Nakil esnasında tüplerin çalkalanmadan ve dik olarak taşınmasına dikkat edilmelidir. Değerlendirme ve Red Kriterleri: 1 saatten uzun süre bekletilmiş numuneler biyokimya tetkiklerinde yanlış sonuçlara sebep olduğundan (düşük glukoz başta olmak üzere) kabul edilemez. Laboratuvar girişi yapılmamış, etiketsiz materyaller işleme alınmaz. Gross hemolizli örnekler, 8
otomasyona numune ve test seçimi yanlış girilen örnekler, çalışılan saatlerde laboratuvara ulaşmayan örnekler reddedilir. 4.2-Şeker Yükleme Testi (OGTT) Materyal Alınması: Hekim istemi ile gelen hastaya yapılacak olan işlemler kan alma birim görevlisi tarafından anlatılır ve uygulaması gerekli materyal temini tarif edilir (Hastanın hamile olup olmadığı, hamile ise kaç gram glukozla testin yapılacağı hastanın işlem kağıdına klinisyen doktor tarafından not düşülmelidir.hastaların hiçbir fiziksel aktivitesi kısıtlanmaz.fiziksel aktivite pankreastan insülin salınımını uyarır.test sadece ayaktan hastalara uygulanır.yatak istirahatı OGTT yi bozar.test 8-12 saat açlıktan sonra yapılır.testte sabah başlanır.bazal plazma insülini sabah, günün ilerleyen saatlerinden daha yüksek ve insülinin glukoza cevabı sabah daha yüksek,gece yarısı ise en düşüktür.glukoz tolerans testi öğleden sonra yapılırsa yüksek glukoz değerleri elde edelir.test süresince hasta oturur durumda bulunur.test süresince hasta herhangi bir şey yiyip içmez test süresince hasta sadece su içebilir. ) Belirtilen zamanda gelen hasta için Yetişkinlerde 75 gr glukoz ile OGTT veya Gebelerde seker yukleme testleri 24-28. gebelik haftaları arasında gebelik diyabeti icin 50 gram seker yukleme testi yapılmaktadır. 50 gram seker yukleme testi anormal olan hastalar için hastalarda 100 gram seker yukleme testi yapılır (klinisyen tarafından istenen yükleme ağırlığı teste baz alınmalıdır). Nakil: Numunenin bekleme süresinin uzamasıyla kan glukoz düzeyleri düşebildiğinden kan alındıktan sonra en geç 1 saat içinde barkodlu numunelerin biyokimya laboratuvarına ulaştırılması gerekir. Değerlendirme ve Red Kriterleri: Barkodsuz ve girişi yapılmadan gelen hastaların işlemi yapılmaz. Laboratuvara 1 saat içinde getirilmeyen numuneler kabul edilmez. 4.3-Hormon Tetkikleri Materyal Alınması: Biyokimya tetkikleri için materyal alınmasındaki kurallara aynen uyularak sarı-kırmızı kapaklı vakumlu jelli tüplere kan alınır Nakil: Numunenin 1 saat içinde laboratuvara ulaştırılması gerekir. Değerlendirme ve Red Kriterleri: Bahsedilen şekilde alınmayan ve uygunsuz şartlarda laboratuvara ulaştırılan numuneler kabul edilmez. Laboratuvar girişi yapılmamış ve etiketsiz materyaller işleme alınmaz 4.4-Koagulasyon Tetkikleri (Pt, Aptt,Fibrinojen,Protein S-C) Materyal Alınması: Numuneler venöz kandan, genel kan alım tekniklerine uyularak ve mutlaka mavi kapaklı (%3,2 lik Sodyum sitratlı) tüplere alınır.tüplerin seviye çizgisine dikkat edilmeli, eksik veya fazla kan alınmamalıdır. Numune alındıktan sonra çalkalanmadan nazikçe 9
birkaç kez altüst edilmelidir. Nakil: Numuneler mutlaka kapağı kapalı olarak ve çalkalanmadan 1 saat içinde laboratuvara ulaştırılmalıdır, kesinlikle buzdolabına konmamalıdır. Değerlendirme ve Red Kriterleri: Bahsedilen şekilde alınmayan, yanlış tüpe alınan, eksik ya da fazla alınan pıhtılı olan numuneler kabul edilmez. Laboratuvara gelmeden önce buzdolabında bekletilen numuneler kabul edilmez. Laboratuvar girişi yapılmamış, etiketsiz materyaller işleme alınmaz. 4.5-Tam İdrar Tahlili (TİT) Materyal Alınması: Sabah ilk idrarı veya spot idrar (günün herhangi bir saatinde alınan idrar) verilmesi uygundur. Mümkün olduğu kadar sabah ilk idrarı tercih edilmelidir. Çünkü bu idrar mikroskobik analiz ve protein gibi maddeler bakımından daha konsantredir. TİT girişi yapılan hasta kan alma odasına başvurur. Barkod veren görevli tarafından idrar kabına hastanın barkodu yapıştırılır. Hasta numune toplaması için gönderilir. Hasta ilgili bölgeyi iyice yıkar, kurular. Bir miktar idrarı tuvalete yapar, sonra orta idrarını kaba yapar ve son idrarını yine tuvalete yaparak kabı temiz bir şekilde örnek kabul birimine getirir. 24 saatlik idrar tahlili diurnal varyasyon gösteren ve spot idrarda atılım miktarları değişiklik gösteren hastalıklarda kullanılır. Bu numuneyi almak için önce yatan hasta ise hemşiresi tarafından, ayaktan başvurmuş poliklinik hastası ise hastaya idrar biriktirme anlatılır. İdrarın toplanacağı gün sabah saat 08:00 da ilk idrar dışarı atılır. Daha sonra gün içerisinde ve gece yapılan tüm idrarlar temiz bir kapta biriktirilir. Ertesi gün sabah 08:00 daki idrarda kaba eklendikten sonra en geç bir saat içerisinde labaratuara teslim edilir. Nakil: Numunenin 1 saat içinde laboratuvara ulaştırılması gerekir. Değerlendirme ve Red Kriterleri: Barkodsuz ve girişi yapılmadan gelen hastanın işlemi yapılmaz. Bahsedilen şekilde alınmayan ve herhangi bir şekilde uzun süre bekletilmiş idrar kabul edilmez. Menstrüasyon halindeyken gelen bayanların idrarı kabul edilmez. Ancak bu durum geçince aynı barkodla işlem yapılabir. 4.6-Hemogram (CBS) Materyal Alınması: Numuneler venöz kandan, genel kan alım tekniklerine uyularak ve mutlaka mor kapaklı antikoagülan içeren vakumlu tüplere alınır.tüplerin seviye çizgisine dikkat edilmeli, eksik veya fazla kan alınmamalıdır. Numune alındıktan sonra çalkalanmadan nazikçe birkaç kez altüst edilmelidir. Nakil: Numuneler mutlaka kapağı kapalı olarak ve çalkalanmadan 1 saat içinde laboratuvara ulaştırılmalıdır. Değerlendirme ve Red Kriterleri: Bahsedilen şekilde alınmayan, yanlış tüpe alınan, eksik ya da fazla alınan pıhtılı olan numuneler kabul edilmez. Laboratuvara gelmeden önce buzdolabında 10
bekletilen numuneler kabul edilmez. Laboratuvar girişi yapılmamış, etiketsiz materyaller işleme alınmaz. 4.7. Gaita Testleri Materyal Alınması: Örneklerin alınacağı kabın temiz olması, deterjan, dezenfektan veya idrarla kontamine olmaması gereklidir. Gaita örnekleri sürgülerden alınmamalıdır. Ancak çocuklardan bezleri ters bağlanarak örnek alınabilir. Ağzı sızdırmaz kapaklı gaita kaplarına bakteriyolojik inceleme için 20 ml veya 20 g veya 2 ceviz büyüklüğünde, virolojik inceleme için ise 20 ml veya 20gr (en az 10 ml veya 10 gr olmak üzere) taze gaita örneği alınır. Gaita kabı veya tüp etiketlenir. Nakil:Hastadan örnek alındıktan sonra en kısa sürede laboratuara nakledilir. Laboratuarda en geç 1 saat içerisinde test edilir. Değerlendirme ve Red Kriterleri: Barkodsuz ve girişi yapılmadan gelen hastanın işlemi yapılmaz. Bahsedilen şekilde alınmayan ve herhangi bir şekilde uzun süre bekletilmiş gaita kabul edilmez. 5.NUMUNELERİN ALINMASI VE GÜVENLİ BİR ŞEKİLDE TRANSFER SÜRECİ 5.1-Örneğin Alınması Ve Hazırlanması A) Kan Örnekleri Venöz Kan Alımı a) Açlık gerektiren testler için 8-12 saat açlık gerekir. b) İlaç tedavisinin sürdüğü durumlarda örneğin alınması sabah ilaç alımından önce yapılmalıdır. c) Kan alımı esnasında hasta yatar veya oturur pozisyonda olmalıdır. d) Prognoz izlenmesi için istenen testlerle ilgili kan örnekleri hastadan her zaman aynı pozisyonda alınmalıdır. e) İğne ucu mümkün olduğu kadar geniş seçilmelidir. f) Turnike kolda 30 saniyeden fazla sıkılı kalmamalıdır. g) Turnike iğnenin başarılı bir şekilde damara yerleştirilmesinden sonra çözülmelidir. h) Enjektör ile kan alımı esnasında kanın tüpe kuvvetli aspirasyonundan kaçınılmalıdır. ı) Kan alımı şu sıra ile yapılmalıdır: -Kan kültürü - Antikoagülansız düz kan - Koagülasyon testleri için antikoagülanlı tam kan - Hematoloji testleri için antikoagülanlıtam kan i) Antikoagülan içeren vakumlu tüplere kan alımı sırasında kanın işaretli çizgiye kadar dolmasına özellikle dikkat edilmelidir. j) Antikoagülan içeren tüplere kan alındıktan sonra tüp yavaşça alt üst edilerek özenle 11
karıştırılmalıdır. Kesinlikle çalkalama yapılmamalıdır. Serum Tüp: Sarı-kırmızı kapaklı vakumlu plastik jelli tüp bir engel oluşturmakta, tüp çeperinde bulunan silika partikülleri sayesinde serum pıhtılaşmasını hızlandırmaktadır. -5 ml serum yeterlidir. Bu miktar yaklasık 10 ml kan örneginden sağlanabilir. Jelli tüpler 5 ml kan örnegi ile tamamen doldurulmalıdır. Daha az kan örneği ile yeterli serum elde edilemez. 5-6 kez yavasça alt üst edilmelidir; tüp kesinlikle çalkalanmamalıdır! ok tetkik için uygun değildir. Yeniden örnek alınmalıdır! EDTA'lı tam kan Tüp: Mor kapaklı plastik tüp oluşmaması için kan alınır alınmaz tüp 5-6 kez yavaşca alt üst edilerek karıstırılır. Çalkalama işleminden kesinlikle kaçınılmalıdır. edilmelidir. pıhtı oluşmuş ise yeniden örnek alınmalıdır! Sitratli tam kan Tüp: Mavi kapaklı sitratlı tüp Kan örneği 9:1 oraninda sodyum sitrat içeren mavi kapaklı tüplere alınır.n Venöz kan alımı esnasında damara ilk seferde zorlamadan girilmeli, turnike çok sıkı olmamalıdır. Eğer kan yavaş ve zorlama ile geliyor ise diğer koldan tekrar doğru kan örneği alınmalıdır. Kan örneğinin sodyum sitrat ile karişabilmesi için tüpler işaretli çizgiye kadar tam olarak doldurulmalı ve 5-6 kez çok yavasça altüst edilerek kanın antikoagülan ile tam teması sağlanmalıdır. Alınan kan örneği 1500 RPM'de 15 dakika oda ısısında santrifüj edilerek trombositten fakir plazma elde edilmelidir. Daha düşük santrifüj hızı ve zamanında trombositler plazmada kalarak F- IV'ü plazmaya verirler ve pıhtılaşma analizinin yanlış çıkmasına yol açabilirler. Hemolizli örnek kesinlikle kabul edilmez. Koagülasyon testleri için alınan sitrat plazma örneği en geç 2 saat içerisinde test edilmelidir. Bu nedenle etiket üzerine örnek alınış saati not edilmelidir. 5.2-Kan Örneklerinin korunması 12
Kan alımı sonrasında numune direk olarak güneş ışığı almayacak şekilde pıhtılaşma süreci bitene dek oda ısısında bekletilir. Bu süre genellikle 20-25 dakika kadardır. Bu süre sonrası serumun santrifüj ile pıhtıdan ayrılması gerekir. Örneğin tam kan, sitratlı tam kan, EDTA lı tam kan olarak uzun süre bekletilmesi, örnekteki elektrolit konsantrasyonlarında, enzimlerin aktivitesinde, hematoloji ve pıhtılaşma parametrelerinde çesitli değişikliklere yol açar. 5.3. Numunenin Taşınması: Laboratuvardan çıkan her analiz sonucunun niteliği tam bir işbirliğinin eseri olup duyarlı bir çalışma ister. Laboratuvarlarla ilgili hata kaynakları araştırıldığında hatanın %70 inin analiz öncesi aşamada olduğu görülmüştür. Yetersiz örnek, yanlış örnek, yanlış etiket ve etiket bilgileri, yanlış örnek nakli bu evredeki hata kaynaklarından bazılarıdır. Hataların % 10 unun analiz aşamasında yapılmaktadır. Analiz sonrası aşamada ise hataların % 20 si oluşmaktadır. Açıkça görüldüğü gibi yanlış bir test sonucunun oluşmasında analiz öncesi aşama en önemli hata kaynağıdır. Numune taşınması test kalitesi ile doğrudan alakalıdır. Örneğin Çok (hızlı, sert) sallanmalar kırmızı hücrelerin parçalanmasına ve hemoglobinin seruma karışmasına neden olur. Bu da bütün testlerin sonuç kalitesini bozmaktadır. Numunelerin laboratuvara taşınmasında önemli olan diğer etken numunenin bekleme süresidir. Numunenin beklemesi ile kandaki maddeler bozulur, ölçülmesi gereken değerden daha düşük ölçülmesine neden olur. 5.4-Numune Nakil Şartları: Örnek alındığı anda, laboratuvara taşınırken ve analiz edileceği noktaya kadar, her aşamada uygun biçimde ve koşullarda korunmalıdır. Analizde kullanılacak serumun değişmeden kalacağı süre maruz kalınan sıcaklık ve bu sıcaklıkta bekleme süresine bağlıdır. Tam kan, plazma veya serum türü analiz numunelerinin analize kadar farklı sıcaklıkta ortamlarda saklanması materyalde ciddi kayıplara yol açar. Bu nedenle alınan numunede bekleme süresinin en aza indirilmesi gerekir. Örneğin içinde tutulduğu kap veya tüp aşırı sıcağa, soğuğa veya güneş ışığına maruz kalsa dahi içindekiler bozulmayacak şekilde yapılandırılmalıdır. Kan gazları analizi gibi testler için, örnekler kanın alındığı andan analiz edilinceye veya serum veya plazmanın hücrelerden ayrılmasına kadar yaklaşık 4 C de saklanmalıdır. 37 C gibi sıcaklıklar enzimlerle yapılan analizler için önerilemez. Bilirubin ve karoten örneklerinde parçalanmayı önlemek için gün ışığından ve floresan ışıktan korunmalıdır. 5.5-Numune Nakil Süreleri: Bir örneğin alınmasından laboratuvara götürülmesine kadar geçen zaman birkaç dakika ile 72 saat arasında değişebilmektedir. Kan kullanılan biyokimyasal analizlerin olabildiğince erken yapılması gerekir. Zira kan hücreleri bekleme süresi içinde ortamdaki bazı maddeleri metabolize ederek tüketirken bazılarını da üretir. Örneğin kan glukozu hücreler tarafından metabolize edilerek yıkılır yani kan değeri düşer; hücrelerdeki elektrolitler plazmaya geçerek plazma değerlerinin yükselmesine neden olur. 13
5.6-Numunenin Kırılması: Bir veya birden fazla örnek tüpü veya şişesinin taşınma sırasında kırılmaması için önlem alınmalıdır. Tek örnek tüpünü alacak şekilde koymak için kalın oluklu karton, fiber tahta veya strofordan yapılmış kutular kullanılabilir. Örneklerin tek tek taşınması için yastıklı bir taşıma zarfı yeterli koruma sağlayacaktır. 5.7-Acil Testler: Test sonucunun doğruluğundan ödün vermemek için materyal ivedilikle laboratuvara ulaştırılmalı; laboratuarda analiz edilmeli ve test sonucu laboratuvar tarafından ivedilikle klinisyene iletilmelidir. 5.8-Taşıyıcı Personelin Güvenliği: Numune taşınırken taşıyıcı olabilecek bütün tehlikelere karşı kendini korumalıdır. Bütün laboratuvar numuneleri potansiyel olarak enfekte kabul edilmelidir. Birçok hastalık etkeni vücut sıvıları ile bulaşır. Bu nedenle koruyucu eldiven kullanılmalıdır. Enfeksiyon ajanlarının yayılmasının önlenmesinde bir diğer kural el yıkamadır. Numune taşıma kapları belli aralıkalarla uygun bir dezenfektan ile temizlenmelidir. NUMUNE TAŞIMA İŞLEMİ AŞAMALARI 1 - İşle ilgili eldiven, maske kıyafet giyiniz 2 - Numunenin size bulaşmasına izin vermeyiniz 3 - Alınan örnekleri ağzı kapalı olarak muhafaza ediniz ve taşıyınız 4 - Numuneleri düşürme çarpma gibi sert muameleden kaçınınız 5 - Numuneleri açıkta taşımayınız, numune taşıma çantası içinde taşıyınız 6 - Numuneleri taşınırken ışıktan koruyunuz 7 - Numuneleri sıcak ve soğuktan koruyunuz, serin ortamda taşıyınız 8 - Etiket ve etiket bilgileri eksik numuneleri taşımayınız 9 - Numuneye hiçbir şeyin karışmasına izin vermeyiniz 10 - Numunenin içinde tutulduğu kap veya tüpün dışına çıkmasına izin vermeyiniz 11 - Numuneleri zamanında ilgili laboratuvara ulaştırınız 6.REFERANS ARALIĞI Testler için belirtilen referans aralığı sağlıklı bireylerden elde edilen değerlerin %95 ini içeren grubu temsil eder ve test sonucunu değerlendirmek için genel bir baz olusturur. Çesitli faktörlere baglı olarak bu değerler hastadan hastaya varyasyonlar gösterebilir. Analiz yönteminin değiştiği durumlarda metoda bağlı olarak referans aralığı da değişebilir. 7.KALİTE GÜVENLİĞİ Laboratuvarımız kalite güvenligi için, RIQAS, ECAT, Bio Groupe gibi uluslar arası düzeyde çok sayıda laboratuarın katıldığı dış kalite kontrol programlarına katılmaktadır. İç kalite kontrol programı uygulaması ile her gün iki seviyeli kontrol örnekleri çalışılarak günlük ve günler arası performans denetlenmektedir. 14
Dış kalite kontrol programı uygulamasında ise, analizi yapılan dış kalite kontrol örnekleri dünyanın her yerinden bu programa katılmış çok sayıda laboratuvarın sonuçları ile karşılaştırılır ve gerçek değere uygunluk denetlenir. Sonuçların Klinik Uyumluluğu Test istem formuna veya LIS in ilgili bölümüne hasta ile ilgili bilgilerin yazılması bulguların değerlendirilmesi açısından çok değerlidir. 8.TESTLERİN MİNİMUM TEKRARLAMA ARALIKLARI Biyokimyasal testlerin belirli bir yarı ömürleri vardır. Bu süreden önce testin tekrarlanması hastalığın takibi açısından bir fayda sağlamayacağı gibi ekonomik açıdan da ülkemize ek yük getirecektir. Bu yüzden hekimler tarafından her testin minimum tekrarlanma sürelerinin bilinmesi önemlidir. 9.LABORATUVAR NUMUNE TRANSFERİ 1- Laboratuvara tahlil göndermeden önce mutlaka bilgisayara tahlillerin girişini doğru yapınız. Bilgisayarda girişi olmayan kanlar kabul edilmeyecek, geri gönderilecektir. Cihazlar barkot okuyucu ile çalıştığından yalnızca girdiğiniz tahliller çalışılmaktadır. Eksik yada fazla giriş olup olmadığını mutlaka kontrol edilmelidir. Biyokimya ve Hormon tahlillerinin girişleri tek kerede yapılmalıdır. Her giriş için ayrı barkod döküldüğünden sonradan girilen testler çalışılmayabilir. Otomasyona giriş zamanı, kan alma zamanıyla aynı olmalıdır. Bekletilen kanlar reddedilecektir. 2- Gönderilen tahlilleri uygun Tüp ve Kaplara Uygun şekilde alıp gönderiniz. Tüm Biyokimya tahlilleri için Kırmızı- Sarı kapaklı vakumlu plastik jelli tüp yeterlidir. En az 3 ml en fazla 5 ml kan alıp üzerine hasta ismi ve kan alma saati yazınız ya da barkot yapıştırın. 15
Tüm Hormon tahlilleri için Kırmızı- Sarı kapaklı vakumlu plastik jelli tüp yeterlidir (BNP ise Mor kapaklı tüpe) En az 3 ml en fazla 5 ml kan alıp üzerine hasta ismi ve kan alma saati yazınız ya da barkot yapıştırın. Hemogram, Sedim ve Koagülasyon için alınan kanlar mutlaka çizgisine kadar alınmalıdır. Kanı alınır almaz hemen 5-6 kez çalkalamadan alt-üst edilmelidir. Gaita ve İdrar tetkikleri için hastaya uygun kaplar verilmeli ve numune toplama şekli tarif edilmelidir. 3- Tahlil için hastalardan uygun şekilde kan alınmalı ve hemen gönderilmelidir. Açlık gerektiren tahlillerde hastanın açlık ve tokluğuna dikkat ediniz Kan alırken serum giden yada gitmiş olan koldan almamaya dikkat ediniz. Turnikeyi çok fazla sıkmak hemoliz olma ihtimalini arttırır. Damardan kan gelmiyorsa enjektöre fazla basınç uygulamayınız. Hemolize neden olur. Kanı Enjektörden tüpe basınçla boşaltmayınız. İğne ucunu çıkarıp enjektörü tüpün kenarına değdirerek yavaşça boşaltınız. Alınan kanları çalkalamayınız, çırpmayınız, çarpma ve düşmesine engel olunuz. Kan aldıktan sonra güneş ışığı altında bekletmeyiniz. Aşırı sıcak-soğuk ve nemli ortama maruz bırakmayınız. Tüplerin ağzını kesinlikle açık bırakmayınız. Mümkün olduğunca bekletmeden laboratuara ulaştırınız. 4- Yatan Hastalardan alınan numuneler görevli ve eğitim almış kişiler tarafından transfer edilmelidir. Alınan numuneleri pnömatik sistem veya sağlık personeli yada bu konuda eğitim almış kişilerle gönderiniz. Hasta, Hasta yakını ve Refakatçi tarafından getirilen kanlar teslim alınmayacaktır Servis hastaları için bir (portör) personel tahsis edilip bu konuda eğitim verilmelidir. 5- Laboratuvara ulaşan numuneler kontrol edilip teslim alınacaktır. Gelen numunelerin önce girişleriyle uygun olup olmadığı kontrol edilir. Gelen numunelerin üzerindeki Hasta adı kontrol edilir Gelen numunelerin alınış saatleri ve geliş saatleri kontrol edilir Gelen numunelerin uygun tüplere uygun şekil ve miktarda alınıp alınmadığı kontrol edilir. Gelen numunelerin uygun şekilde transfer edilip edilmediği kontrol edilir Tüm bu kriterler uygun ise numune kabul edilir ve işleme alınır. 16
10.LABORATUVAR NUMUNE RED KRİTERLERİ 1. Hasta adı ve soyadının bulunmadığı, örnek tanımının yapılmadığı, hatalı yapıldığı ve örnek kabındaki bilgilerin uyumsuz olduğu durumlarda numune kabulü yapılmaz. Ayrıca barkodu olmayan numuneler laboratuvara kabul edilmez. Sistem arızası olduğunda, servis sorumlusunun laboratuvarı bilgilendirmesi dahilinde acil testler çalışılır. 2.Uygun tüplere veya kaplara alınmayan numuneler laboratuvara kabul edilmez; servis ve polikliniklerden yeni numune istenir. 3. Hemolizli numuneler laboratuara kabul edilmez. 4. Lipemik numuneler geldiğinde LIS ın açıklama kısmında belirtilir. 5. Barkod tüp üzerine uygun şekilde yapıştırılmamışsa, tüpün üstünde isim olup olmadığı kontrol edilir,varsa ilgili birimden yeni barkod istenerek kabul yapılır. 6. Tüp içindeki numune miktarı yeterli değilse numune kabul edilmez. 7. Pıhtılı numuneler kabul edilmez. 8. Laboratuvara uygun transfer koşullarında gelmeyen örnekler kabul edilmez. 9..Özellikle ilaç düzeyi ve diurnal varyasyonu olan hormon analizlerinde, gereken bekleme süresine uyulmamışsa, numune kabul edilmez. 10. Önerilen sürelerin dışında bekletilmiş örnekler laboratuvara kabul edilmez. 11. Kırık veya steril olmayan kaplar ile gönderilen örnekler kabul edilmez. 12. Bir başka materyalle kontamine örnekler (idrarin dışkı ile karışmış olması gibi) kabul edilmez. 13. Formalin içindeki örnekler laboratuvara kabul edilmez. 14. Soluk barkotlu veya barkotu okunamayacak durumda olan numuneler kabul edilmez. 15. Bilirübin çalışılacak numunelerin güneş ışığına maruz kalmasıışsa kabul edilmez. 16.Hemoliz: Hemoglobinin 20 mg/dl üzerinde olması halinde tüm analitler kabul edilmez. 17.İkter: Bilirübinin 40 mg/dl üzeri olması biyokimya ve hormon analizleri kabul edilmez. 18.Lipemi: 1000 mg/dl üzeri biyokimya ve hormon analizleri kabul edilmez. 19. Hacim olarak yetersiz numuneler kabul edilmez. 20. İdrar Numune Red Kriterleri: 20.1.İki saati geçmiş idrar 17
20.2.Örnek kabı üzerinde veya beraberindeki belgede hastayı tanımlayan bilgi yoksa (barkot, isim)kabul edilmez. Tablo 6: Laboratuvarimizda çalisilan testlerin hemoliz, lipemi ve bilirubinemiden etkilenme Dereceleri 11.TESTLER 11.1 BİYOKİMYA TESTLERİ 1. AÇLIK KAN ŞEKERİ(AKŞ): Çalışma Yöntemi: Glukoz Oksidaz (Kolorimetrik) Rapor Tarihi: Aynı gün Klinik Yararı: Diabetes Mellitus (DM) tanı ve takibinde, hipoglisemi tanısında yararlıdır. Örnek red kriteri: 12 saatlik açlık olması gerekir.glukoz ölçülecek plazma ve serum örneğinin beklemesi sırasında glukoz eritrositler tarafından glikozile edilir ve gerçekte olduğundan daha düşük değerlerle karşılaşılır. Bu nedenle alınan örnekler uzun süre bekletilmemeli ve laboratuara ulaşıncaya kadar serin ortamda (mümkünse buzdolabının rafında veya kapağında) tutulmalıdır Panik değer: Birim Alt Limit Üst Limit Yetişkin mg/dl 40 450 Yenidoğan mg/dl 30 325 < 1 yaş mg/dl 46 445 2.TOKLUK KAN ŞEKERİ(TKŞ) 18
Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 2. saat değeri < 140 mg/dl Klinik Yararı Şüpheli DM tanısında, DM'li hastaların takibinde yararlıdır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Uygun saatte alınmamış numune, Serumu ayrılmadan 30 dakikadan uzun beklemiş numune, hemoliz. PANİK DEĞER: Birim Alt limit Üst Limit mg/dl 40 450 3.AMİLAZ Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 30-130 U/L Klinik Yararı Akut pankreatitte, kronik pankreatitte, her hangi bir karın içi inflamatuar olayda, parotitte, intestinal obstrüksiyon ve infarktta, ektopik gebelikte, safra yolu hastalıklarında, diyabetik ketoasidozda, pankreatik kist ve pseudokist durumlarında, peritonitte, makroamilazemide, renal yetmezlikte, ERCP sonrası, abdominal travma ve postoperatif durumlarda serum amilaz düzeyleri yüksek çıkar. Akut pankreatitte klinik semptomlardan 2-12 saat sonra yükselmeye başlar, 12-72 saatte pik yapar ve 3-5 günde normale döner ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli Numune PANİK DEĞER: Birim Alt limit Üst Limit U/L - 500 4.LİPAZ Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 0-60 mg/dl 19
Klinik Yararı: Pankreas fonksiyon testlerindendir. Pankreatitler, safra kesesi hastalıkları, strangüle ve enfarkte barsak, pankreas kistleri, peritonitlerde artar. Pankreatitlerde serum lipaz amilaza göre daha uzun süre yüksek kalır. Ayrıca akut pankretit için amilaza göre sensitivitesi ve spesifitesi daha yüksektir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli Numune Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi: Aynı gün 5.DEMİR(Fe) Normal Değer Aralığı: Çocuk 50-120 µg/dl Erişkin kadın 50-170 µg/dl Erişkin erkek 65-175 µg/dl Klinik Yararı: Hepatit, aşırı demir alımı, oral kontraseptif kullanımı, pernisiyöz, aplastik ve hemolitik anemi, hemokromatozis, talasemi, akut lösemi gibi durumlarda serum demir seviyesi artar. Demir eksikliğinin en sık nedeni demir eksikliği anemisidir. Enfeksiyonlar, mensturasyon, gebelik, enflamasyon, miyokard enfarktüsü ve malignite de diğer demir eksikliği sebepleridir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli Numune Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi: Aynı gün 6.UNSATURE DEMİR BAĞLAMA KAPASİTESİ (UIBC) Normal Değer Aralığı: 80-310 µg/d Klinik Yararı: Transferrin'in demir bağlama kapasite rezervini gösterir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli Numune 7.TOTAL DEMİR BAĞLAMA KAPASİTESİ (TIBC) Cihaz Otomatik Olarak Hesaplamaktadır. 8.ORAL GLUKOZ TOLERANS TESTİ (OGTT) Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik 20
Rapor Tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 75g yükleme: Açlık, 2. saat (reaktif hipoglisemi tanısı için yüklemelerde 1, 2, 3, 4, 5. saatlerde numune alınır.) 100g yükleme: Açlık, 1. saat, 2. saat, 3. saat kan numuneleri alınır. Çocuklarda yükleme: 1.75 g/kg (maksimum 50 g) olarak ayarlanır. Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün 14:30 da Referans Aralık: Açlık : <95mg/dl 1. saat :<180mg/dl 2. saat:<155mg/dl 3. saat:<140mg/dl Klinik Yararı: OGTT diyabetin tanısı için kullanılan en duyarlı testtir. Sonuçların güvenilir olması için test öncesinde önerilen hazırlığın yapılmış olması gerekir. OGTT testinden önce hastanın tokluk kan glukozunda olduğu gibi en az üç gün karbonhidrat kısıtlaması olmaksızın beslenmesi (en az 150 gr/gün) gerekmektedir. Test 8 saat açlıktan sonra uygulanır. Açlık kan şekeri ölçümünden sonra 300 ml su içinde eritilmiş 75 gr glukoz 3-5 dakikada içirilir. Tanı için glukoz alımından 2 saat sonra ölçülen kan şekeri sonucunun değerlendirmesi önerilir. Sonuç 200 mg/dl ve üstü ise diyabet tanısı kesinleşir. OGTT sırasında bir çok faktör glukoz toleransına etki ederek hiperglisemik bir eğrinin ortaya çıkmasına yol açabilir. Test sırasında kahve sigara içilmesine izin verilmemeli ve glukoz toleransını bozabilecek ilaçlar ( oral hipoglisemikler, dilantin, beta blokerler, tiazid grubu diüretkler, nikotinik asit türevleri) kullanılıyorsa en az bir hafta önce kesilmiş olmalıdır. Açlık plazma glukoz değerleri en az iki kez 126 mg/dl nin üzerinde ise diyabetin tanısı için OGTT gerekmez. Oral Glukoz Tolerans Testinin yapıldığı durumlar: 1-Taramalar sırasında açlık kan glukozunun 110-126 mg/dl arasında bulunması 2-Gestasyonel diyabet tanısı koymak 3-Şişmanlığa eşlik eden diyabet veya glukoz tolerans bozukluğunun gösterilmesi. Özellikle Tip 2 diyabet aile öyküsü olan ve zayıflamak üzere başvuran hastalarda karbonhidrat metabolizması bozukluğu veya diyabetin ortaya çıkarılması zayıflama konusunda kararlılığı arttıracaktır. 4- Otozomal dominant geçişli bir diyabet şekli olan MODY tipi (gençlerde görülen Tip 2 diyabet) diyabetli ailelerin bireyleri. 21
5- Genç yaşta açıklanamayan nöropati, retinopati, ateroskleroz, koroner damar hastalığı veya periferik damar hastalığı olanlar 6-Travma, cerrahi girişim, miyokard infarktusu gibi stresli durumlarda hiperglisemi veya glukozuri saptanan kişilerde akut durum geçtikten sonra glukoz metabolizmasını değerlendirmek için.. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hastalara teste başlamadan 3 gün öncesinden en az 150 g/gün karbonhidrat içeren normal bir beslenme uygulanır. Hastanın yüklemeyi uygun şekilde yapamaması, kan alma saatlerine uyulmaması, kusma, yükleme süresince su haricinde sıvı alımı, gıda alımı, sigara içilmesi, 30 dakikadan uzun beklemiş numune, hemoliz 9. ALBUMİN : Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 3,5 5.0 g/dl Klinik Yararı: Dehidratasyonda artar, karaciğer hastalıkları, glomerulonefrit, malabsorbsiyon, yanık durumlarında azalır. Albumin negatif akut faz reaktanıdır ve akut ve kronik inflamatuar durumlarda azalır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi PANİK DEĞER: Birim Alt limit Üst Limit g/dl 2.5 6.8 10.ALKALEN FOSFATAZ (ALP) Çalışma Yöntemi: MPR Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: 38-126 U/L ( İnfant, çocuk ve adolesan dönemde hızlı kemik büyümesine bağlı olarak ALP değerleri yüksek çıkabilir.) Klinik Yararı: Esas olarak kemik ve karaciğerde bulunur. Beklenen değer; gelişim gösterenlerde (çocuk, gebe kadınlarda) veya kemik ve karaciğer hastalıklarında veya safra taşları varlında yüksek olarak gözlenir.primer ve metastatik kemik tümörleri, rickets, osteomalazi, primer hiperparatrodizm, akromegali, paget hastalığı, kronik böbrek yetmezliği, akciğer infarktı, ince barsak hastalıkları, siroz, akut kronik pankreatit, akciğer, meme, kolon ve over tümörlerinde, kalp yetmezliğine bağlı hepatik 22
konjesyonda, gebeliğin 3. trimesterinde artar. Hipotroidi, hipofosfatemi, vitamin C eksikliği, şiddetli anemi ve kwashiorkorda azalır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi Çalışma Yöntemi: MPR Rapor Tarihi:Aynı gün 11.ALANİN AMİNO TRANSFERAZ (ALT, SGPT) : Örnek türü / Örnek Kabı: : Serum / Sarı Kapaklı vakumlu plastik jelli Tüp Normal Değer Aralığı: K-9-52 U/L E-21-72 U/L Klinik Yararı: Viral, toksik hepatit, enfeksiyoz mononükleoz, Reye sendromu, kolanjit, tıkanma sarılığı, siroz, muskuler distrofi, kalp yetmezliğine bağlı hepatik konjesyonda artar. Vitamin B6 eksikliğinde azalabilir. ÖRNEK RED KRİTERİ Hemoliz, lipemi Çalışma Yöntemi: MPR Rapor Tarihi:Aynı gün 12.ASPARTAT AMİNO TRANSFERAZ (AST, SGOT) : Normal Değer Aralığı: B-14-36 U/L E-17-59 U/L Klinik Yararı: Miyokard Infarktüsü, konjestif kalp yetmezliği, perikardit, miyokardit, hepatik konjesyon, viral-toksik hepatit, enfeksiyoz mononükleoz, Reye sendromu, kolanjit, tıkanma sarılığı, siroz da artar. Vitamin B6 eksikliğinde ve üremide azalabilir ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi Tablo I: Tranferaz yüksekliğin nedenleri A- Karaciğere bağlı olan nedenler 1. Alkol ve narkotik madde kullanma alışkanlığı 2. İlaç kullanımı 3. Kronik viral hepatitler 23
a- HBV b- HCV c- HGV 4. Karaciğer steatozu, alkole bağlı olmayan steatohepatitis 5. Otoimmün hepatit 6. Genetik hastalıklar a- Hemokromatozis b- Wilson Hastalığı (< 40 yaş) B- Karaciğere bağlı olmayan nedenler 1. Çöliak hastalığı 2. Adale hastalıkları a- Konjenital b- Akkiz 3. Çeşitli ameliyatlardan sonra 4. Aşırı ve ağır egzersiz (maraton vb.) 5. Endokrin hastalıklar (tiroid hastalıkları, morbid obesite) Tablo II: Karaciğere toksik olan ilaçlar A. Akut hepatosellüler zedelenme yapanlar: Geleneksel ilaçlar: Hipersensitivite olmaksızın; Parasetamol, izoniazid, pirazinamid, ketakonazol, valpoik asit. Hipersensitivite ile birlikte; Non-steroid antiinflamatuvar ilaçlar (hemen hemen hepsi), sulfonamidler, hemen tüm anti-depresanlar, halotan ve türevleri. Yeni kullanıma giren ilaçlar: Psikotropik ve nörotropikler (tacrine, sertalin vs.), anti-hiv ilaçları (zidovudine, ritonavir vs.), antimikotikler (terbinafine), sitokin ve büyüme faktörleri (IL- 2,IL-12,G-CSF vs.). Bitkisel ilaçlar: Pyrrolizidine alkaloidleri, Çin tıppında kullanılan ilaçlar vs. Keyif vericiler: Ectasy, kokain, morfin. Katkı maddeleri: Sodyum sakkarin, polisorbate vs. Kimyasal ajanlar: Karbon-tetraklorür, vinil klorür vs. B. Akut kolestaz yapanlar: Sadece kolestaz yapanlar: Oral kontraseptifler, östrojen, eritromisin, tamoksifen, azothioprin, androjenler. Akut kolestatik hepatit yapanlar: Geleneksel ilaçlar, NSAİD, fenotiazinler, makrolidler, sulfonamidler, beta-laktam antibiyotikler, trisiklik antidepresanlar, amoksisilin / klavulanik asit, karbamezapin, altın tuzları, anti-hiv ilaçları ve interlökinler. makrolidler. Akut kolanjitis yapanlar: Fenotiazinler, ajmalin, karbamezapin, amoksisilin/klavunat, 24
Kronik kolanjitis yapanlar: Fenotiazinler, trisiklik antidepresanlar, makrolid, tetrasiklin, thiabentazole, fenofibrat. C. Değişik tipte karaciğer hasarı yapanlar: Kronik hepatit veya siroz yapanlar: Valproik asit, amiodoran, aspirin, halotan, izoniazid, methotraxate, nitrofrontain, vitamin A vs. Granülomatöz hepatit: Allopurinol, karbamazepin, kinidin, sulfonamidler, altın tuzları, penisinamin vs. Makroveziküler yağlanma: Kortikosteroidler, metotreksat. Mikroveziküler yağlanma: NSAİİ, valpoik asit, tetrasiklin, aspirin. Steatohepatitis: Amiodoran, perkheksilin, nifedipin diltiazem. Vasküler lezyon yapanlar: Azotiopİrin, vit- A, oral kontraseptifler, androjenler, antineoplastikler vs. Tümörler 13. KLORÜR (Cl - ) : Çalışma Yöntemi: Potantiometric Çalısma Zamanı: Her gün Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: Serum: 98 109 meq/l Klinik Yararı: Uzamış kusma, nazogastrik uygulamaları, yanık, diüretikler, metabolik alkalozda azalır. Dehidratasyon, renal tubuler asidoz, metabolik asidoz, salisilat intoksikasyonu, uzamış diarede artar. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli örnek PANİK DEĞER: Birim Alt limit Üst Limit meq/l 80 120 14. C- REAKTİF PROTEİN (CRP) Çalışma Yöntemi: Fixed-point immüno-rate Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: 0 10 mg/l Klinik Yararı: İnfeksiyon, doku hasarı ve hücresel nekrozda artar. En duyarlı akut faz reaktanıdır ancak özgüllüğü zayıftır. Tekrarlanan ölçümleri Romatoid Artrit gibi inflamatuar 25
hastalıkların takibinde yararlıdır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli örnek 15. DİREK BİLİRUBiN : Çalışma Yöntemi: EPC Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: Yetişkin: 0.0-0,3 mg/dl, Neonatal :0.0-0.6 mg/ dl Klinik Yararı: Safra yolları patolojilerinde artar. ÖRNEK RED KRİTERİ: Oda ısısında ve ışıkta 30 dakika beklemiş örnek İndirek Bilirubin = Total Bilirubin Direk Bilirubin (~Total Bilirubinin %10 u) 16. FOSFOR (P): Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı:2.5-4.5 mg/dl Klinik Yararı: Hipoparatroidi, kronik böbrek yetmezliğinde artar. Primer hiperparatrodizm, vitamin D eksikliği, malabsorbsiyon, diabetik ketoasidozda azalır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli örnek. PANİK DEĞER: Birim Alt limit Üst Limit mg/dl 1,0 8,9 17.GAMA GLUTAMİL TRANSFERAZ ( GGT) : Çalışma Yöntemi MPR Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: K: 12-43 U/L E: 15-73 U/L Klinik Yararı: Kronik alkol alımına bağlı karaciğer hasarında erken artış gösterir. Karaciğer 26
tümörlerinde çok yükselir. Alkalen Fosfatazın da yükseldiği karaciğer/kemik patolojilerinin ayırıcı tanısında yararlıdır (özellikle çocukluk çağında). Obstruktif safra ve safra yolları hastalıklarında da artar. ALP den farklı olarak kemik büyümesi veya hastalıklarında artış göstermez. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli örnek. 18.HDL KOLESTROL : Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: 40 60 mg/dl Klinik Yararı: Koroner Arter Hastalığı, lipid metabolizması bozuklukları, DM, obesite, hipertansiyon gibi hastalıkların takibinde önemlidir. İyi kolesterol olarak bilinmekte, çünkü arterlerdeki kolesterol depolarının fazlasını uzaklaştırdığı için kalp hastalıklarına karşı koruyucu bir etkiye sahiptir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi 19.LDL KOLESTEROL: Cihaz Otomatik Olarak Hesaplamaktadır. 20. KALSİYUM (Ca ++ ) : Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: 8.6-10 mg/ dl Klinik Yararı: Memelilerde kalsiyum (Ca 2+ ), önemli intrasellüler ve ekstrasellüler fonksiyonları olan esansiyel bir elementtir. Ekstrasellüler kalsiyum üç formda bulunur; yaklaşık % 50 proteine bağlı noniyonize formda, %5 kalsiyum iyon bileşikleri olarak ve yaklaşık %45 oranda da iki değerli iyonize katyon olarak serbest formda ([ Ca 2+ ] ekst. ). Proteine bağlı kalsiyumun %80 i albumine bağlıdır. Bu nedenle albumin konsantrasyonu değişiklikleri total kalsiyum miktarını anlamlı etkiler. Ekstrasellüler ortamda total miktarın referans aralığı, albumin konsantrasyonu 4.5 g/dl kabul edilirse, 8.8 10.8 mg/dl olarak belirlenmiştir. 27
Albumin konsantrasyonundaki 1g/dL değişime karşılık, kalsiyum konsantrasyonu 0,8mg/dL değişir. Düzeltilmiş total kalsiyum konsantrasyonu şu formülle hesaplanabilir: Düzeltilmiş Ca 2+ = Ölçülen total Ca 2+ + 0.8 x (4.5 albumin düzeyi) Fizyolojik tüm fonksiyonları etkileyen serbest, iyonize ekstrasellüler kalsiyumdur. Ekstrasellüler iyonize kalsiyum kemikler, böbrek ve intestinal epitel hücreler arasındaki değişim ile 1.0-1.3 mm gibi dar bir aralıkta tutulur. Örneğin, böbreklerden günde 10 gr kalsiyum filtre olur fakat 9.8 gr reabsorbsiyona uğrar. İdrarla atılmış olan kalsiyum büyük oranda intestinal emilen kalsiyum miktarını yansıtır. Hipoparatroidi, rickets, osteomalazi, kronik böbrek yetmezliği durumlarında azalır. Primer hiperparatroidi, malignensi, vitamin D intoksikasyonu, sarkoidozda artar. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli örnek PANİK DEĞER: Birim Alt Limit Üst Limit Yetişkin mg/dl 6 13 Çocuk mg/dl 6,5 12 21.KAN ÜRE AZOTU (BUN) Çalışma Yöntemi : Kolorimetrik Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: Serum: Yetiskin : 7 20 mg/dl Çocuk : 6-23 mg/dl Klinik Yararı: Karaciğerde oluşturulan bir atık üründür, böbrekle atılmaktadır. Yüksek değerler böbreklerin gerektiği gibi çalışmadığı anlamına gelebilir. Aşırı kusma, ishal, düşük protein alımı ve şiddetli karaciğer hastalıklarında azalır. BUN ayrıca yüksek proteinli diyetle ve/veya aşırı egzersizle de artmaktadır. Gebelikte BUN düzeyi düşebilir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi PANiK DEĞER: Birim Alt Limit Üst Limit Yetiksin mg/dl 100 28
22.KREATİNİN CRE: Çalısma Yöntemi: TPR Çalısma Zamanı: Her gün Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı:Serum K: 0.7-1.2 mg/dl E: 0.8-1.5 mg/dl Klinik Yararı: Büyük ölçüde kasın yıkılmasından üretilen bir atıktır. Yüksek değerler özellikle BUN değerleri ile birlikte olması böbrek problemlerine işaret eder Kas nekrozları, muskuler distrofiler, travma, polimiyelit durumlarında artar, İdrar kreatinin düzeyi ile birlikte glomerüler filtrasyon hızının hesaplanmasında kullanılır. Akut böbrek yetmezliğinin sınıflandırılmasında üre/kreatinin oranı yararlıdır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi PANİK DEĞER: Birim Alt Limit Üst Limit Yetişkin mg/dl - 7.5 23.LAKTAT DEHİDROGENAZ ( LDH) : Çalışma Yöntemi: MPR Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: 316-618 U/L LD Infant ve çocuklarda, erişkin normal değerlerinin 4 katına kadar yüksek çıkabilir. Klinik Yararı: LDH tüm hücrelerde bulunduğundan pek çok doku ve organ patolojisinde yükselebilir. Diğer laboratuvar bulguları ile birlikte LDH artışı miyokardial infarktüs, renal infarkt, hepatit, megaloblastik anemi, hemolitik anemi, disgerminom, testis tümörü, tıkanma sarılığı, muskuler distrofi, metastatik tümörlerde tanıyı destekler LDH dışındaki diğer test sonuçları normal ise, bu büyük bir ihtimalle örnek alım hatasıdır ve ek bir değerlendirmeyi gerektirmez. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli örnek 24. POTASYUM (K + ) : Çalışma Yöntemi: Potantiometrik 29
Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: Serum: 3.5 5.5 mmol/l Klinik Yararı: Referans değer dışındaki(yüksek veya düşük) bir değer tıbbi bir değerlendirmeyi gerektirir. Bu da özellikle diuretik(su hapları) veya kalp hapları(dijitalis, lanoxin) kullanılması durumunda özellikle önemlidir. Yüksek doz insülin kullanılması, alkaloz, hiperaldosteronizm, renal tubuler asidoz, diüretikler, kusma, daire, aşırı laksatif kullanımında azalır. Hücresel yıkım, travma, hemoliz, asidoz, insülin eksikliği, renal yetmezlik, hipoaldosteronizmde artar. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli örnek PANİK DEĞER: Birim Alt Limit Üst Limit Yetiskin-çocuk meq/l 2,8 6,2 Yenidoğan meq/l 2,8 7,8 25. SODYUM ( Na+) : Çalışma Yöntemi: Potantiometrik Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: Serum: 135-145 mmol/l Klinik Yararı: Diyare, kusma, diüretik kullanımı, hipoaldosteronizm, uygunsuz ADH salınımı, konjestif kalp yetmezliği, siroz, nefrotik sendrom, yanık, travma durumlarında azalır. Ateş, egzersiz, Diabetes İnsipitus, akut böbrek yetmezliği, hiperaldosteronizm, diare, kusma durumlarında artar. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli örnek PANİK DEĞER: Birim Alt limit Üst Limit meq/l 120 160 26. TOTAL BİLİRUBiN T.BIL : Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik, Fotometrik Rapor Tarihi:Aynı gün, Hematokrit Pipeti Normal Değer Aralığı: Yetişkin: 0,3 1,2 mg/dl, ( < 1 ay): 4,0-8,0 mg/dl 30
Klinik Yararı: Karaciğer ve safra yolu hastalıklarında, hemolitik anemilerde, fizyolojik sarılıkta artar. Yenidoğan Sarılığı Teşhisinde ve kontrolünde (hematokrit pipeti ile) bakılır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Oda ısısında ve ışıkta 30 dakika beklemiş örnek PANİK DEĞER: Birim Alt limit Üst Limit Yenidoğan mg/dl 15 27.TOTAL KOLESTEROL (COL) : Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Çalışma Zamanı: Hergün Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: < 200 mg/dl Klinik Yararı: Koroner Arter Hastalığı, lipid metabolizması bozuklukları, DM, obesite, hipertansiyon gibi hastalıkların takibinde kullanılabilir. Kolesterolün kendisi her zaman zararlı değildir. Gerçektende vücudumuza bazı önemli maddeleri(steroid hormonlar, D vitamini, safra asitleri) yapımı için gereklidir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi 28.TOTAL PROTEİN T.PRO: Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: 6.3 8.2 g/dl Klinik Yararı: Dehidratasyon, addison hastalığı, diabetik ketoasidoz, multipl myelomda artar, nefrotik sendrom, malabsorbsiyon, tarvma, geniş yanık ve karaciğer yetmezliğinde azalır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi PANİK DEĞER: Birim Alt limit Üst Limit 31
Çocuk g/dl 3,4 9,5 29.TRİGLİSERİD TRG: Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: 50 200 mg/dl Klinik Yararı: Kanda bulunan bir yağdır, yüksek olduğunda kalp hastalıkları ile ilişkilendirilmekte, özellikle 500 üzerinde olması pankreatit ile ilişkilendirilmektedir. 150 mg üzerindeki TG düzeyleri kalp hastalıkları dışındaki problemlerle ilişkili olabilir. Koroner Arter Hastalığı, lipid metabolizması bozuklukları, DM, obesite, hipertansiyon gibi hastalıkların takibinde önemlidir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli örnek. 12 Saatlik sabah açlığı gereklidir 30.ÜRİK ASİT : Çalışma Yöntemi: Kolorimetrik Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: Serum: Erkek: 3.7-9.2 mg/dl Kadın: 3.1-7.8 mg/dl 24 saatlik idrar: 250-750 mg/gün Klinik Yararı: Normalde idrar ile atılır, yüksek değerler gut, artrit(eklem romatizması) böbrek hastalıkları ve bazı diüretiklerin kullanılması ile ilgilidir. Gut, Lesh-Nyhan sendromu, kemoterapi alan lösemi-lenfoma hastaları, akut ve kronik böbrek yetmezliği, diüretik, salisilat kullanımı, ketoasidoz, laktik asidoz, gebelik toksemisinde artar. 6 merkaptopurin, allopürinol kullanımı, renal tübüler absorbsiyon bozuklukları, Wilson hastalığı ve fanconi sendromunda azalır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi PANİK DEĞER: Birim Alt Limit Üst Limit Yetiskin mg/dl 13 Çocuk mg/dl 12 31. ANTİ STREPTOLİZİN O (ASO) 32
Çalışma Yöntemi: İmmunoturbidimetrik Rapor Tarihi: Aynı Gün Örnek Türü/Örnek Kabı: Serum / Sarı Kapaklı vakumlu plastik jelli Tüp Normal Değer Aralığı: 0-200 lu/ ml Klinik Yararı: A grubu B hemolitik streptekoklara bağlı gelişen hastalıklarda 1. haftadan sonra artmaya başlar. 3 6 hafta sonra en yüksek düzeye ulaşır ve 6 8 hafta sonra düşmeye başlar. Kronik karaciğer hastalarında, multipl miyelomlu, hipergammaglobulinemili hastalarda ASO titreleri yanlış yüksek bulunur. C ve G grubu streptokoklar da streptolizin O antijenine sahiptir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemolizli numune Çalışma Yöntemi: İmmunoturbidimetrik Numune Rapor Tarihi: Aynı gün 32. ROMATOİD FAKTÖR (RF): Normal Değer: 0 30 IU/mL Klinik Fayda: Romatoid artrit ve bazı inflamatuvar durumlarda artabilir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi 33. HBA1C ( GLİKOLİZE HEMOGLOBİN) Çalışma Yöntemi: İmmunoturbidimetrik Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her gün Rapor Tarihi: Aynı gün Örnek türü / Örnek Kabı: EDTA lı kan / Mor Kapaklı Tüp Normal Değer: %3.5-6.5 Klinik Fayda: Diabetes mellitusun uzun dönem takibinde kullanılır. Son 4-8 hafta içindeki ortalama kan glukoz konsantrasyonu dalgalanmasını gösterir.yetişkinlerde Hemoglobinin %98 i Hemoglobin A dır. HbA nın yaklaşık %7 si HbA1 tipidir ve bu tip süratle glikolizasyona uğramaya eğilimlidir. HbA1 üç kompenentten oluşur; HbA1a, HbA1b,HbA1c dir. Total HbA1 ölçümlerinin %2-4 ü HbA1c yi yansıtır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi Çalışma Yöntemi: Çöktürme Yöntemi 34.BRUCELLA ROSE BENGAL TESTİ: 33
Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her gün Rapor Tarihi: Aynı gün Normal Değer: Çökme Yoksa Negatif Klinik Fayda: Brucella hastalığı için bir tarama testidir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi Çalışma Yöntemi: Tüp Aglütünasyonu Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her gün Rapor Tarihi: 24 Saat sonra 35. BRUCELLA TÜP AGLÜTİNASYONU : Normal Değer: Çökme yoksa Negatif Klinik Fayda: Brucella hastalığı için bir tarama testidir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi 11.2-HORMON TESTLERİ Çalışma Yöntemi: Elektrokemilüminesan Çalışma Zamanı Resmi Tatiller Dışında Her gün Rapor Tarihi:Aynı gün 36.FERRİTİN: Normal Değer Aralığı: Erkek: 24-335 ng/ml Kadın: 11-306 ng/ml 0-1 ay: 25-200 ng/ml 1 aylık: 200-600 ng/ml 2-5 aylık: 50-200 ng/ml 6 ay-15 yıl: 7-142 ng/ml Klinik Yararı: Kullanımı: Demir eksikliği anemisi, kronik hastalık anemisi, talasemi, hemokromatozis ve demir yükleme tedavisinin takibinde kullanılır. Karaciğer hastalıklarının varlığında demir eksikliği olmasına rağmen ferritin normal düzeylerde bulunabilir. Ayrıca akut faz reaktanlarından biridir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter 34
37. BETA HCG Çalışma Yöntemi:Kemilüminesans Çalışma Zamanı Her gün Rapor Tarihi:Aynı gün Normal Değer Aralığı: < 5 miu/ml Gebelik Birim Değer 1-10 hafta mlu/ml 202->225000 11-15 hafta mlu/ml 22536->225000 16-22 Hafta mlu/ml 8006-50238 23-40 Hafta mlu/ml 1599-49412 Klinik Yararı: Gebelik, ektopik gebelik durumlarında, mol hidatiform, koryokarsinom ve germ hücreli tümörlerde artar. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter 38. SERBEST T3 (FT3) Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Rapor tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 1.71-3.71 pg/ml Klinik Yararı: Troid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde yararlıdır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Yok 39. SERBEST T4 (FT4) Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Rapor tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 0,70 1,48 ng/dl Klinik Yararı: Tiroid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde TSH ile birlikte kullanılır. Hipertroidide artar ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter 35
PANİK DEĞERİ: Yok 40. TİROİD STİMULAN HORMON (TSH) Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Rapor tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 0.35 4.94 miu/ml Klinik Yararı: Tiroid fonksiyonlarının değerlendirilmesinde, konjenital hipotroidi taramasında kullanılır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Yok 41. VİTAMİN B12 (VİT-B12) Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her Gün Rapor tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 208-953 pg/m Klinik Yararı: Kronik renal yetmezlik, konjestif kalp yetmezliği, diyabet, transkobalamin yüksekliği, myeloid lösemi, monositik lösemi, lokositoz, polisitemia vera, karaciğere metaztaz yapan bazı kanserler, hepatit, siroz, eritrolösemi, malnutrisyon serum B12 vitamini düzeyini artırır. B12 vitamin eksikliği tedavi edilmezse megaloblastik anemiye neden olur. En sık nedeni intrensek faktör eksikliğidir. Intrensek faktör eksikliğine total veya parsiyel gastrektomi, atrofik gastrit ve intrensek faktör antikorları neden olabilir. Malabsorbsiyon, vejeteryanizm, orotik asidüri, transkobalamin eksikliği de diğer B12 vitamini eksikliği nedenleridir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Yok 42.FOLİK ASİT (FOLAT) Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her Gün Rapor tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 7,2 15,4 g/l 36
Klinik Yararı: Folat eksikliğinin tanı ve tedavinin takibi ile megaloblastik anemilerin değerlendirilmesinde kullanılır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Yok Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans 43. PSA TOTAL Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her Gün Rapor tarihi: Aynı gün Örnek türü / Örnek Kabı: Testten önce rektal muayene yapılmamalıdır. Serum / Sarı Kapaklı vakumlu plastik jelli Tüp Normal Değer Aralığı: PSA total <4.1 ng/ml PSA serbest < 1 ng/ ml Klinik Yararı: PSA, prostat ve bulboüretral bez tarafından salgılanan glikoprotein yapıda bir antijendir. Normalde PSA nın çok az bir kısmı kana salınır. Benign prostat hipertrofisi, prostatit, prostat kanseri bezin büyümesi ve doku zedelenmesine yol açarak PSA düzeyinin artışına neden olur. Prostat kanseri tanısı alan hastaların takibi -Bu test prostat kanserinin erken tanısında ve tedaviye yanıtın değerlendirilmesinde iyi bir indikatördür. -Yüksek risk grubundaki erkeklerde her yıl bu test tekrarlanmalıdır. Referans aralığı, benign prostat hiperplazisini de kapsar. PSA sı yaşına göre düşük olan hastalar düzenli PSA ve dijital rektal muayene ile takip edilir. PSA miktarı hastanın yaşına göre yüksek ise ve DRE negatif ise, transrektal ultrasound yapılmalı ve biyopsi alınmalıdır. DRE si pozitif olan hastalar, transrektal ultrason ile değerlendirilmeli ve biyopsi alınmalıdır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Yok Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans 44.PARATHORMON (PTH) Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her Gün Rapor tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: 12-88 pg/ml Klinik Yararı: PTH,84 aminoasit içerir,tek zincirli polipeptit yapıda bir hormondur.major fonksiyonu,serum total kalsiyum konsantrasyonunu,8,9-10,1mg/ dl aralığında sürdürmektir.pth kalsiyumun renal absorbsiyonunu arttırırken,fosfat absorbsiyonunu azaltır. -düşük renal P konsantrasyonunda 1,25 dihidroksivitamin D sentezi artar,aktifleşen hormon kalsiyumun intestinal absorbsiyonunu stimüle eder. -PTH nın net etkisi serum kalsiyum konsantrasyonunu arttırmak,fosfat konsantrasyonunu azaltmaktır. -PTH nın kısa bir yarılanma ömrü vardır.(2-5 dak) -C terminal fragmantasyon,n terminal fragmantasyondan 10 kat daha fazla bulunur. primer hiperparatroidizm - sekonder hiperparatroidizm tanısı -hiperkalsemi teşhisi Primer hiperparatroidililerin %90 ında PTH seviyesi yükselir.-%40 ında fosfor seviyesi <2,5 mg/dl dir. malignensisi olan hiperkalsemik hastaların %95 inde PTH baskılanmıştır. 37
ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Yok 45.ANTİ-HBS( HBS-AB): Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her Gün Rapor tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: <10 miu/ml NONREACTİVE Klinik Yararı: HBV aşılanmasından sonra immünitenin tespitinde ve Hepatit B aşısına gereksinim araştırılmasında kullanılır. Hepatit B antikoru; HBV ile temastan yaklaşık 5 ay sonra gelişir. Az sayıda hastada hem HBsAg, hemde Anti-HBs birlikte bulunur. Bu tipte ki kişilerin Anti-HBs nin non- protektif bir formuna sahip olan kronik taşıyıcılar olduğu düşünülmektedir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Yok 46. HBSAG (HEPATİT-B SURFACE ANTİGEN): Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her Gün Rapor tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: <1 miu/ml NONREACTİVE Klinik Yararı: HbsAg; Hepatit B virüsünün yüzey antijenidir. HBV ile temastan sonra 1-4 ay içinde tespit edilebilir. HBsAg 6 aydan uzun süre tespit edilirse hasta kronik hepatittir. HBsAg akut enfeksiyonunun en erken belirteci olup HBV taşıyıcılığını ve hastalığın ilerleyişinin takibinde kullanılır. Kan donörlerinin taranması amacıyla kullanılır. HbsAg, hepatitin belirtisi ve kronik karaciğer hastalığı hikayesi bulunmayan bazı hastalardada pozitif olabilir. Bunlara asemptomatik taşıyıcı denir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Pozitif 47. ANTİ-HCV: Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her Gün Rapor tarihi: Aynı gün 38
Normal Değer Aralığı: <1 miu/ml NONREACTİVE Klinik Yararı: Akut Hepatit C infeksiyonlarında antikor gelişme süresi 4-24 hafta arasında olup, genellikle 8-10. haftada izlenir. Akut Hepatit C de transaminazlarda artış ile Anti-HCV pozitifleşmesi arasında seronegatif pencere dönemi bulunmakla birlikte, Anti-HCV tanıda önemlidir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Pozitif 48. ANTİ-HIV (HUMAN IMMUNODEFİCİENCY VİRÜS ANTİKORU): Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Çalışma Zamanı: Resmi Tatiller Dışında Her Gün Rapor tarihi: Aynı gün Normal Değer Aralığı: <1 miu/ml NONREACTİVE Klinik Yararı: HIV virusunun vucuda alımından yaklaşık 2 hafta sonra, p24 antijenemi dönemi başlar ve birkaç hafta sürer. 1-3 ay içinde zarf gp4, gp120 ve çekirdek p24 antijenine karşı IgM ve IgG antikorları sentezlenmeye başlar. Antikorların oluşması için geçen pencere döneminde p24 antijeninin saptanması önemlidir. Negatif ve Pozitif sonuçlar dikkatlice değerlendirilmelidir. Pozitif sonuçlar Western Blot ve PCR ile doğrulanmalıdır ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Pozitif Çalışma Yöntemi: Kemilüminesans Çalışma Zamanı: Her Gün Rapor tarihi: Aynı gün 49.TROPONIN Normal Değer Aralığı: < 0.03 ng/ml Klinik Yararı: Tn I, CK-MB den daha kardiak spesifiktir. Anstabil anjinalı hastalarda olan major kardiak olaylarda CK-MB den daha iyi bir prediktördür. Tn I ve CK-MB birlikte akut MI hakkında daha iyi bilgi verir. Her iki belirtecin düşük değerlerde olması çok yüksek negatif prediktif değere sahiptir. Farklı olarak renal yetmezlikli olgularda Tn I yükselmez. Akut MI dan 2-6 saat sonra Tn I yükselir ve 15-24 saat sonra pik yapar. Diğer kardiak markerlerin aksine uzun süre yüksek seviyelerde kalır (Yaklaşık 7 gün kadar). Akut MI tanısı için tek ölçüm yetmez seri ölçümler yapılmalıdır. Troponinlerin kullanıldığı başlıca klinik kardiyak semptomlar: Unstabil anjinalı hastaların değerlendirilmesinde, Koroner rekanalizasyon veya koroner angioplasti sonrası reperfüzyonun saptanmasında, Myokardiyal infarktüs alanının saptanmasında, Perioperatif myokardiyal infarktüsün saptanması. 39
Yükseldiği durumlar Myokardiyal hasar, Myokardiyal infarkt, Konjestif kalp yetmezliği, Kardiak travma, Anstabil anjina, Kardiak cerrahi. Kullanımı: Myokard Enfarktüsü tanısında kullanılır. Akut MI'dan 2-6 saat sonra yükselir ve 24 saat civaarında pik yapar. Yükselme 6gün sürebilir ve yaklaşık 20 gün boyunca yüksek kalabilir. AMI, unstabil angina, PTCA ve myokardit troponin T düzeyinde yükselmeye neden olabilir. ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, lipemi, ikter PANİK DEĞERİ: Alt Sınır: 0 Üst Sınır: 2 ng/ml 11.3. İDRARIN STRİP OKUYUCU CİHAZ İLE BİYOKİMYASAL-MİKROSKOBİK ANALİZİ 50. TAM İDRAR TETKİKİ (TİT) Çalışma Yöntemi: Otomatik strip okuyucu Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün Örnek türü: İdrar (orta idrar tercih edilir) Örnek Kabı: Non-steril kapaklı idrar bardağı, bebekler için pediatrik idrar torbası ÖRNEK RED KRİTERİ: Yetersiz numune, uzun süre beklemiş numune, kirli kapta gelmiş numune, numunenin menstruasyon zamanında verilmesi. 40
ph; İdrarın asiditesini ölçer, sağlıklı kişilerde ortalama 6 civarındadır. Dansite (Spesifik gravite (SG)); İdrarın ne kadar dilue olduğunu ölçer. Su 1.000 SG değerine sahiptir. Birçok idrar dansitesi 1.010 dolayındadır, ancak içilen sıvı veya susuzluktan önemli derece etkilenmektedir. Glukoz; Normalde idrarda glukoz bulunmaz, pozitif glukoz diabette görülür. Bazı kişilerde normal kan glukozu rağmen idrarda az miktarda glukoz görülebilir bununla birlikte idrara glukoz varlığı diyabet veya glukoz intoleransını gösterir. Protein: Normalde idrar stripleri ile idrarda ölçülebilecek kadar protein bulunmaz. Protein böbrek hasarını idrarda kan veya enfeksiyonu gösterir. Çocukların %10nunda idrarda protein görülür. Bazı hastalıklar protein için daha spesifik, duyarlı bir test olan mikro albümin testini kullanılmasını gerektirir. Mikro albümin testi diyabette erken böbrek hasarının ortaya konmasında yararlı bir tarama testidir. Eritrosit: Normalde idrarda eritrosit bulunmaz. İdrarda eritrosit bulunması enfeksiyon, böbrek taşları, travma veya mesane böbrek tümörlerinden kaynaklanan kanamaya işaret eder. Teknisyen kanın hemolize olup olmadığına dikkat etmeli, nadiren kas zedelenmesi yanlış kan sonucuna neden olabilecek miyoglobin salınmasına neden olur. Nitrit: Normalde negatiftir, bu genelde idrar yolu enfeksiyonuna işaret eder. Bilirubin: Normalde idrarda bilirubün veya ürobilinojen görülmez bu pigment karaciğer tarafından temizlenmektedir. Karaciğer veya safra kesesi hastalıklarında İdrarda görülür. Lökosit esteraz: Normalde negatiftir. lökosit bir enzim ile reaksiyona girerek varlığını gösterebilir. Lökositler idrar yolu enfeksiyonuna işaret eder. Sediment: İdrarın santrifüj edilmesinden sonra tüpün dibinde kalan tortu yapılan mikroskobik incelme. Normal mukus veya sqamaz hücreler görülebilir. Anormal bulgular; 0-2 eritrosit, lökositten fazla kristaller, silidirler renal tübül hücreler ve bakteriler görülebilir. PANİK DEĞER: (+++) Glukoz, (+++) Keton, Sistein, Lösin, Tirozin kristalleri görülmesi 11.4. HEMATOLOJİ TESTLERİ 51. TAM KAN SAYIMI (HEMOGRAM): Çalışma Yöntemi: Lazer ve empedans Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün Örnek türü / Örnek Kabı: EDTA lı kan / Mor Kapaklı Tüp Klinik Yararı: Anemi ve diğer hematolojik hastalıklar, enfeksiyon, kanama bozuklukları, 41
alerjik durumların değerlendirilmesinde yararlıdır. ÖRNEK RED KRİTERİ: Numunenin pıhtılı olması, yetersiz/fazla numune,aşırı köpüklü numune. 52. SEDİMANTASYON (ESR) Çalışma Yöntemi: Westergren metodu Sonuç Verme Zamanı: Aynı gün saat 14:00, acil 60 dak Örnek türü / Örnek Kabı: Sitratlı kan / Siyah Kapaklı Tüp Normal Değer Aralığı: < 25 mm/saat Klinik Yararı: Enfeksiyon ve diğer inflamatuvar durumlarda artar ÖRNEK RED KRİTERİ: Hemoliz, aşırı lipemi, pıhtılı olması, yetersiz/fazla numune 42