NTERNET ÇA I D NAM KLER

Mustafa Emre C VELEK NTERNET ÇA I D NAM KLER STANBUL-2009

Yay n No : Biliflim Dizisi : III 1. Bas m - May s 2009 ÖNSÖZ ISBN 978-605 - 377 - Copyright Bu kitab n bu bas s için Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Bask - Cilt : Beta Bas m A.fi. : NetCopy Özel Bask Çözümleri Gümüflsuyu Cad. Beytül Malc Sok. No: 23 (0-212) 249 40 60 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Redaksiyon : lknur Civelek Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com Bilgisayarlar icat edildi inde insanl n gelece inin tamamen bu makinelerin elinde olaca anlafl lamam flt belki. Fakat bugün web 3.0 gibi internet uygulamalar n n ve robot teknolojilerinin bize kaç n lmaz olarak düflündürdü ü fley gelece imizin makinelerin verece i kararlara ba l oldu udur. Özellikle robotlar n ve internet tabanl ifl otomasyon sistemlerinin hayat m za girmesiyle günümüz insan eme ine dayal ekonomik, sosyal ve politik sistemlerimiz kökten de iflmeye bafllayacakt r. Toplum kesimleri aras nda teknolojinin nimetlerinden faydalanma oran ndaki farkl l ktan kaynaklanan dijital bölünmenin oluflturaca- tehlike, insan iflgücüne ihtiyac n giderek azalmas sonucunda meydana gelecek iflsizlik tehlikesi ile birleflince zaman içerisinde makine karfl t siyasal ak mlar n ortaya ç kmas na sebep olacakt r. Günümüzde yaflanan kriz ve çeflitli ülkelerdeki toplumsal olaylar makinelerin bize sa lad verimlilik art fl n n ayn zamanda iflsizlik anlam na geldi ini iyice hat rlatm flt r. Web 2.0 ile birlikte statik yay nc l ktan kat l m mimarisine geçildi ve web kollektif bir beyne dönüfltü. Web 3.0 ise interneti insanlar n beyinleri ve makinelerin devrelerinden oluflan kollektif bir beyne dönüfltürecektir. Günümüzde bilgisayarlar n insan beyin dalgalar n yorumlamas ve insan beyni ile bilgisayarlar aras nda direk ba lant kurulmas yönünde çal flmalar yap lmaktad r. Bu çal flmalar bilgisayarlar n ileride sezgisel güce sahip olaca na dair iflaret olarak görülmelidir. Geliflmeler bu h zla sürerse makineler insanlardan daha zeki olacakt r. Bu durum insanl n gelece inin makinelerin merhameti-

IV MUSTAFA EMRE C VELEK V ne kald n ileri süren makine düflman (Luddite) ak mlar tetikleyecektir. Mevcut ekonomik sistemleri kullanmaya devam edersek büyük kitlesel sosyal hareketlere haz r olmam z gerekmektedir. Ya da iflsizli inde bir ifl olarak kabul edildi i ve insan nüfus art fl n n kontrol alt nda tutuldu u makineler ça ekonomik sistemlerini olufltururuz... Günümüzde özellikle ifl hayat nda giderek ivme kazanan büyük bir de iflimden geçiyoruz. Daha önce benzeri görülmemifl ölçüde etkin ve verimli ifl sistemlerini gelifltiriyoruz. Fakat bu durum h zlanan nüfus art fl yla birlikte ifl bulmam z gereken milyonlarca genç için ciddi bir handikap teflkil etmektedir. Çünkü önemli problem fludur ki makinelerin bize sa lad verimlilik ayn zamanda iflsizlik anlam na gelmektedir. 1990 l y llarda bafllayan ve ifl hayat nda önemli de iflimlere sebep olan internet devrimi ad n verdi imiz sürecin günümüzde ekonomik ve hatta siyasal aflamaya geldi ine dair iflaretler bulunmaktad r. Bu kitap gelecekte makinelerle birlikte yaflayaca m z dünyaya ait konular düflündürmeyi amaçlamaktad r. Önsöz III Ç NDEK LER Bölüm 1: MAK NELER N YÜKSEL fi / ARPANET TEN WEB 3.0 A...1 Bölüm 2: D J TAL BÖLÜNME VE D J TAL GEL fi M SÜREC...17 Bölüm 3: NTERNET EKONOM S /YEN EKOSOSYAL S STEM MODELLER...31 Bölüm 4: DE fi M YÖNET M /ÇA DAfi YÖNET M YAKLAfiIMLARI...49 Bölüm 5: ELEKTRON K BELGELER VE E- MZA...63 Bölüm 6: SUN ZEKA VE ROBOT K...93 Bölüm 7: GELECEK KAPANI VE TRANSHÜMAN ZM...107 Sonsöz...123 Kaynakça...127 Sözlük...129

MAK NELER N YÜKSEL fi /ARPANET TEN WEB 3.0 A 1 birinci bölüm Makinelerin Yükselifli/Arpanet ten Web 3.0 a Intel in kurucular ndan Gordon Moore un 1965 te yay nlanan bir elektronik dergisinde öne sürdü ü Moore yasas na göre ifllemcilerin h zlar iki y lda bir ikiye katlanmaktad r. Günümüzde bu yasan n art k geçerli olmad ve h z art - fl n n duraca bir limit oldu unu düflünenler ço almaktad r. Bu düflüncenin sebebini bir örnekle aç klamak gerekirse; 2001 y l nda ifllemciler 2 ghz h z na ulaflm flken bugün ifllemcilerin 16 ghz h z na ulaflm fl olmas gerekiyordu, fakat ulaflamad. Moore yasas ifllemci içerisine s d r labilecek transistör say s n n art fl na dayanmaktad r. Tabii ki sabit bir alana s d r labilecek transistör say s n n bir s n r olmas gerekir. fllemci h zlar her iki y lda bir ikiye katlanmaktad r. Gordon Moore Ancak bu yasan n art k çal flmad n düflünenler elektronlar yerine fotonlar kullanan optik hesaplay c lar ve kuvantum mekani ine dayal paralel ifllem yapma yetene ine sahip kuvantum bilgisayarlar üzerine yap lan araflt rmalar gözard etmektedirler. Kuvantum bilgisayarlar fizi in alan na girmektedir ve çal flmalar henüz teori aflamas ndad r.

2 NTERNET ÇA I D NAM KLER MAK NELER N YÜKSEL fi /ARPANET TEN WEB 3.0 A 3 Günümüz bilgisayarlar nda veriler transistörler boyunca hareket eden elektronlar vas tas yla ifllenmektedir. Kuvantum ifllemcide transistörün görevini atomlar almaktad r ve bir atom kuvantum bit ya da qubit olarak isimlendirilmektedir. Geleneksel elektronik ifllemcilerimizde bir bit 0 veya 1 de erini alabilirken bir qubit ayn anda 0 ve 1 de erini alabilmektedir. Superpozisyon olarak adland r lan bu özellik sayesinde kuvantum bilgisayarlar paralel donan m kullanmadan paralel ifllem yapabilme yetene ine sahip olacaklard r. Kuvantum bilgisayarlar n günümüzde matematikçileri korkutan bir yan bulunmaktad r. Kuvantum bilgisayarlar normal bilgisayarlar n s n rs z zamanda tamamlayamad klar ifllemleri saniye baz nda tamamlama yetene ine sahip olacaklar için günümüz flifreleme yöntemlerini geçersiz k lacaklard r ve yeni yöntemlerin bulunmas gerekecektir. D-Wave systems isimli Kanada firmas kuvantum bilgisayarlar ile ilgili pek çok bilimsel ve ticari problemleri çözdüklerini ve yak n zamanda kuvantum bilgisayarlar hayata geçirebileceklerini iddia etmelerine ra men bu konuda pek çok flüpheler vard r. E er flüpheleri bir yana b rak rsak kuvantum bilgisayarlar n gelecekte çok önemli geliflmelere sebep olaca n düflünebiliriz. Böyle bir geliflme bilgisayarlar n insanlardan daha zeki olaca anlam na gelir bu da web3.0 ve semantik web çal flmalar ile birlefltirildi inde makinelerin, insanlar n bugüne kadar oluflturdu u bilgi birikimini iflleyip farkl bilgi ve sonuçlara ulaflabilece i anlam na gelmektedir. Günümüzde kullan lmaya bafllanan web 1.0, web 2.0 ve web 3.0 kavramlar neyi ifade etmektedir? Öncelikle flunu belirtmek gerekir ki günümüzde web 2.0 dönemini yaflamaktay z. Son zamanlarda çok kullan lan Web 2.0 kavram tam olarak tan mlanmam fl ve herkes taraf ndan farkl yorumlanan bir kavram olarak ortaya ç km flt r. Anlam karmaflas n n esas sebebi konu hakk nda yeterli akademik çal flma yap lmam fl olmas d r. Karmaflan n ortadan kalkmas için konuya de iflik aç lardan yaklaflan akademik çal flmalar n yay nlanmas gerekmektedir. Öncelikle kavram n tan m yla bafllarsak, kat bir tan ma sahip olmamas Web 2.0 n önemini daha çok artt rmaktad r. Web 2.0 kavram n n en önemli özelli i dinamik yap s oldu undan tan m da de iflik flekillerde yap labilir. Web 2.0 n baz tan mlamalar afla daki flekilde listelenebilir: - nternette statik yay nc l ktan kat l m mimarisine geçifl. - Web i küresel beyne dönüfltürme süreci. - Ziyaretçilerin siteye kat l m n sa lamak. - Ziyaretçilerle iflbirli i yapmak. - Kullan c lar n ayn zamanda içerik sa lay c ya dönüflmesi. - Web içeri ini gelifltiren kollektif gücün keflfi. - Web in reklam verenlerin kontrolünden tüketicilerin kontrolüne geçifli. Web 1.0 dan Web 2.0 a geçiflin en güzel örnekleri BitTorent gibi paylafl m siteleri, Wikipedia ve Ekfli Sözlük gibi kullan c lar n girifl yapt siteler, Facebook gibi sosyal a siteleri ve Blog ad verilen internet günceleridir. Kat l m sistemlerinde kullan c lar n küçük yüzdesi de er katma zahmetine girece i için bu tür sistemler kullan c say - s artt kça güçlenirler. Fakat kullan c say s artt kça içeri in kontrolü de zorlaflmaktad r. Bu durum Web 2.0 karfl tlar n n ortaya ç kmas na sebep olmufltur. Bu grupta bulunanlar

4 NTERNET ÇA I D NAM KLER MAK NELER N YÜKSEL fi /ARPANET TEN WEB 3.0 A 5 Web 2.0 içeri inin amatör ve zay f oldu u, e itimli yazarlar taraf ndan oluflturulan kültürü tahrip etti i ve yerine amatör kullan c kültürünü getirdi ini savunmaktad rlar. Do rusu güvenilir olan içerik ile güvenilmez amatör içeri in birbirine kar flmas korkunç bir bilgi kirlili ini de beraberinde getirmektedir. Bunun sonucu olarak de erli içerikte, de ersizlerle kar flarak ay rt edilmesi zor bir hale gelmektedir. Bu durum tüm içeri in kontrolsüz ve de ersiz bir y n oluflturma tehlikesini de beraberinde getirmektedir. Fakat kullan c lar n içerik sa lay c ya dönüflmesi kollektif bilincin oluflturulmas ve demokrasi kültürü aç s ndan çok önemli bir geliflmedir. Bu nedenle Web 2.0 n internetin gelece ini temsil etti ini yads yamay z. Web 3.0 kavram ise esasen robot bilimi ile ilgili olup suni zeka konusunda yap lan çal flmalar n web ortam na uyarlanmas ile internette bulunan bilgilerin makineler taraf ndan anlafl labilmesi demektir. Semantik (anlamsal) web olarak da adland r lmaktad r. Web 2.0 ile birlikte statik yay nc l ktan kat l m mimarisine geçildi ve web kollektif bir beyne dönüfltü. Web 3.0 ise interneti insanlar n beyinleri ve makinelerin devrelerinden oluflan kollektif bir beyne dönüfltürecektir. Günümüzde bilgisayarlar n insan beyin dalgalar n yorumlamas ve insan beyni ile bilgisayarlar aras nda direk ba lant kurmas yönünde çal flmalar yap lmaktad r. Bu çal flmalar bilgisayarlar n ileride sezgisel güce sahip olaca na dair iflaret olarak görülmelidir. Geliflmeler bu h zla sürerse makineler insanlardan daha zeki olacakt r. Makine düflman (Luddite) ak mlar insanl n gelece inin makinelerin merhametine kald n ileri sürmektedir. Ben Robot filminde oldu u gibi bir gün makineler insan- lar n kendi kendilerine zarar vermesini önlemenin en iyi yolunun kontrolü ele geçirmek olaca na karar verebilirler mi? Belki de gelecekte bu karar biz kendimiz verece iz! Kendi iyili imiz için kontrolü makine-insan iflbirli i ile oluflturulan kollektif beyne yani gelece in internetine b rakaca z. Bu Web 4.0, 5.0 vs. olabilir ve gerçekleflmesi çok uzun zaman alabilir, fakat belki de en iyi çözüm bu olacakt r. Dünya tarihine bakt m zda insan beyninin önemli sosyal ve politik sorunlara buldu u çözümün savafl ve ölüm oldu unu göz önünde bulundurursak makinelerin bizim yerimize karar vermesinin daha iyi sonuçlar verece ini düflünebiliriz. Bu fikri destekleyecek bir örnek vermek gerekirse; Bugün dünya devletlerinin yönetiminde insanlar yerine makineler olsa, makineler savafl n mevcut kaynaklar n bofla harcanmas anlam na geldi ini kolayca hesaplayacaklar için tüm kaynaklar insanlar n beslenme ve e itimine yönlendireceklerdir. Bilgisayarlar n güçlerinin artmas ve semantik teknolojilerinin geliflmesi ile birlikte internet devriminin ikinci dalgas bafllayacakt r. Bu da bizim yerimize düflünen internet olacakt r.

6 NTERNET ÇA I D NAM KLER MAK NELER N YÜKSEL fi /ARPANET TEN WEB 3.0 A 7 Resim 1.1: Y llara Göre Web Geliflimi Kaynak: Radar Network & Nova Spivack, 2007 www.radarnetworks.com Resim 1.1 de web in tarihsel geliflimi Sir Tim Berners Lee ilk web sayfas n CERN (Conseil europeen pour la recherche nucleaire) de yapt 6 Agustos 1991 tarihinden bafllamak suretiyle 2030 y l na kadar giden bir öngörü alt nda ele al nm flt r. Sir Tim Berners Lee ilk web sayfas n CERN de yapt ve sayfa 6 Agustos 1991 online oldu. Bu suretle www devrimi bafllad. Fakat makinelerin yükseliflini daha iyi anlamak için internetin nas l ortaya ç kt n incelememiz gerekmektedir. nternet ABD ile SSCB aras ndaki so uk savafl n bir ürünüdür. II.Dünya savafl sonunda ABD ve SSCB aras ndaki karfl tl klar n ortaya ç kmas 1947-1962 y llar aras nda bir so uk savafla yol açt. Bu savafl ABD ve SSCB ile onlar n müttefikleri aras nda siyasi ve ekonomik zeminlerde yürütülen bir mücadeleydi. Bir nükleer felaketten çekinildi i için silaha en- der olarak baflvuruldu. Propaganda ile her iki blok kendi sistemini hakl göstermeye yönelik kliflelerden yararland. Bilimsel çal flmalarda propaganda arac olarak kullan lmaktayd. 1957 y l nda SSCB nin Sputnik projesini baflar ile uygulamas ve ilk yapay uyduyu uzaya göndermesi üzerine ABD Genel Kurmay bilim ve teknoloji alan nda liderli i eline almak için harekete geçti. 1958 y l nda ABD Savunma Bakanl bünyesinde Geliflmifl Araflt rma Projeleri Teflkilat ARPA (Advanced Research Projects Agency) kuruldu. Temel amaç bir nükleer sald r durumunda dünyan n farkl yerlerindeki ABD askeri üstlerinin iletiflimini devam ettirmesini sa lamakt. Bunun için kurulacak iletiflim a n n tek merkeze ba l olmamas ve birden çok ba lant ya elveriflli olmas gerekiyordu. Bir parçan n tahrip olmas durumunda di er parçalar iletiflime devam etmeliydi. nternetin günümüzde bu kadar h zl bir flekilde gelifliyor olmas bafllang çtaki bu düflünceye dayanmaktad r. 1958 y l nda kuruldu unda ARPA ya çeflitli merkezleri birbirine ba laman n en iyi yolunu bulma görevi verilmiflti. Yap lan çal flmalar sonucunda paket anahtarlama (Packet- Switching) kavram gelifltirildi. Paket anahtarlama internet üzerinde mesajlar n gönderilmeden önce paketlere ayr lmas - na ve ulaflt yerde tekrar biraraya gelmesine müsade eden veri aktar m protokollerine verilen add r. Her bir paket ulaflmas gereken adrese bireysel olarak hatta farkl yollar kullanarak ulaflabilir ve ulaflt yerde tekrar derlenerek orjinal mesaj oluflur. Günümüzde paket anahtarlamay kullanan protokollere TCP/IP, X25 ve Frame Relay örnek olarak gösterilebilir. 1962 y l nda ABD hava kuvvetleri muhtemel bir nükleer sald r sonras uçaklar ve füzeler üzerinde kontrolü sürdürebilecek merkezi olmayan bir bilgisayar a üzerinde çal flmaya bafllad. ARPA bu projeyi destekledi ve proje ARPANET ad n ald. nterneti ilk teknolojik evrimi ARPANET projesi ve paket anahtarlama üzerine yap lan çal flmalar ile bafllad.

8 NTERNET ÇA I D NAM KLER MAK NELER N YÜKSEL fi /ARPANET TEN WEB 3.0 A 9 y l nda olufltu. Ayn y l Washington da uluslararas bilgisayar iletiflim konferans düzenlenerek a lar aras nda ortak olarak kullan lacak olan standart protokollerin belirlenmesi için uzlaflma çal flmalar bafllat ld. 1973 de TCP/IP protokolü AR- PANET te NCP protokolünün yerini ald. Resim 1.2: ARPANET 1969 Kaynak: www.davesite.com 1969 y l nda ilk fiziksel a California da kuruldu. Çal flma BBN flirketi taraf ndan yürütüldü ve bilgisayar a Stanford Araflt rma Enstitüsü, UCLA, UC Santa Barbara ve Utah Üniversitesinde olmak üzere 4 noktada terminale ba land. Bu ilk a da kullan lan aktar m protokolü NCP - (Network Control Protocol) A Kontrol Protokolü ad n tafl yordu. 1971 y l nda host say s 23 adete ulaflt ve e-posta en popüler uygulama haline geldi. A n merkezi yoktu ve hiçbir makinenin yetkisi di erinden fazla de ildi. Bu unsur internetin dünya çap nda bir a olmas n sa lam flt r. Di er bir önemli özellikte a n herhangi bir hatt nda kopukluk olmas durumunda bilginin kalan hatlar üzerinden hedefine ulaflabiliyor olmas idi. 1972 y l nda Utah Üniversitesi a üzerinden uzaktaki bir bilgisayar kontrol eden ilk kurulufl ünvan n ald ve TELNET özelli i gelifltirildi. A üzerinden bilgisayarlar aras nda dosya aktar m için FTP protokolünün çekirdek teknolojiside 1972 TCP/IP esasen iki protokolden oluflur. Temeli nternet Protokolü IP (Internet Protocol) oluflturur. Makinenin adres bilgisini içerir. nterneti oluflturan bilgisayarlar aras nda Router ad verilen yönlendirici bilgisayarlar bulunmaktad r. Bu yönlendirici bilgisayarlar paketin gönderildi i bilgisayara giden yolu bilmektedir. Temeli oluflturan IP protokolü üzerinde letim Kontrol Protokolü TCP (Transmission Control Protocol) ad verilen baflka bir protokol yer almaktad r. Bu iki protocol TCP/IP olarak birarada kullan l r. TCP büyük mesajlar paketlere böler. Paketler TCP zarf nda birlefltirilir. Al c uçta TCP zarflar aç larak orjinal mesaj tekrar oluflturulur. 1976 y l nda UNIX unix ten unix e kopyalama UUCP (Unix to Unix Copy Program) ad verilen bir paket program gelifltirdi. Bu program sayesinde iki Unix bilgisayar aras nda internet üzerinden dosya transferi yap labiliyordu. UUCP yi kullanarak 1979 da USENET haber grubu kuruldu. 1979 y l nda ARPANET e benzeyen fakat sadece bilgisayar bilimlerine yönelik olarak kullan lacak Bilgisayar Bilimleri Araflt rma A CSNET (Computer Science Research Network) kuruldu. 1980 y l nda ARPANET ve CSNET bir geçit bilgisayar (Gateway) vas tas yla birbirine ba land. nternetin temeli olan birbirinden ba ms z a lar n bir araya gelmesi ile internetin ilk fiziksel uygulamas ortaya ç km fl oldu. 1982 y l nda art k CSNET ile ARPANET aras nda e- Posta gönderilebiliyordu. Ayr ca bu y l internet kelimesinin ilk defa kullan ld y ld. 1983 y l nda New York fiehir Üni-

10 NTERNET ÇA I D NAM KLER MAK NELER N YÜKSEL fi /ARPANET TEN WEB 3.0 A 11 versitesinde BITNET (Because it s time for network) ad ile dünyan n en büyük genifl alan a (WAN-Wide Area Network) kuruldu. Yine ayn y l Wisconsin Üniversitesi bünyesinde ilk alan ad sunucusu (Domain Name Server) gelifltirildi ve 1984 y l nda tamamland. Bu sayede a da bulunan bilgisayarlara IP numaras na karfl l k gelen ak lda kal c bir isim verilmesi mümkün oldu..gov,.edu,.mil,.int,.com,.org,.net olmak üzere 7 adet üst seviye alan ad oluflturuldu. 1983 y l nda ABD hükümeti ARPANET in kurulufl amac ndan uzaklaflm fl oldu unu düflünerek MILNET ad alt nda askeri amaçlar için yeni bir a kurmaya karar verdi. ARPANET 1983 y l ndan itibaren yerini NFSNET (National Science Foundation Network) Ulusal Bilim Vak f A na b rakt ve 1990 y l nda ARPANET servisten kald r ld. CSNET te NFSNET taraf ndan devreden ç kar ld. 1987 y l na gelindi inde internetteki host say s 28.000 adete ulaflm flt. Fakat as l büyük geliflme bundan sonra bafllad. 1989 y l nda o y llarda senator makam nda bulunan Al Gore un etkisi ile Yüksek Kapasiteli Bilgi fllem Kanunu (High Performance Computing Act) Kabul edildi. Bilgi Otoyolu ve yeni kuflak internet gibi projeler bafllat ld. 1990 y l nda host say s 300.000, haber grubu say s ise 1000 e ulaflm flt. 1991 y l nda NSFNET internetin ticari kullan m üzerindeki k s tlamay kald rd. 1991 y l nda HTML dökümanlar n n HTTP protokolünü kullanarak transfer edilmesini sa layan www kullan c arayüzü gelifltirildi. 1993 y l nda www devrimi gerçek manas ile bafllam flt. Host say s 2 milyonu bulmufltu ve 600 adet www sitesi bulunuyordu. nternetin ticari kullan m ve internet üzerinde multimedia uygulamalar da ilk defa bu y l bafllad. 1994 y l nda ARPANET in kuruluflunun 25. y l idi ve host say s 2 milyonu, site say s 10.000 i, haber grubu say s da 1000 i bulmufltu. Bafllang çta ARPANET üzerinden sadece düzyaz fleklindeki mesajlar iletilirken 1994 y l na gelindi inde fotograflar ve çeflitli dosyalar gönderilebilmeye baflland. Bafllang çta sadece mesaj iletimi yap l rken 25.y l sonunda art k browser (taray c ) ad verilen programlar sayesinde kullan c lar herhangi bir web sayfas na ba lanarak yaz, resim, video, ses olarak pek çok bilgiye ulaflabilmekteydi. Fakat mevcut internet altyap s n n yetersiz olmas, gelecek için tasarlanan bilgi otoyolu hedefine ulafl lmas na engel teflkil etmekteydi. Film veya müzik dosyalar gibi büyük dosyalar n mevcut internet ba lant h z ile internet üzerinde iletilmesi uzun zaman almaktayd. Gerçek zamanl görüntülerin iletilmesi, internet üzerindeki t p uygulamalar, uzay araflt rmalar vs. gibi yüksek teknoloji gerektiren çal flmalar n yürütülebilmesi için gerekli idi. Mevcut internet altyap s n n gelifltirilmesinin maliyeti özel ticari kurulufllar n karfl lamas n n mümkün olmad kadar yüksekti. Bu durum internetin geliflmesini engelleyici bir unsur olarak ortaya ç km flt. Yeni teknolojilerin internete uygulanabilmesi için mevcut h z n 1000 kat bir h - za ulafl lmas gerekmekte idi. Bu nedenle 10 Ekim 1996 tarihinde ABD baflkan Bill CLINTON ve yard mc s Al GORE, mevcut internet altyap s n n teknolojik geliflmeleri karfl layamayaca gerekçesi ile, Yeni Kuflak nternet NGI (Next Generation Internet) giriflimini bafllatt lar. Yeni Kuflak nternet girifliminin amac, internet üzerinden daha az riskli ve daha h zl bir biçimde veri al flverifli yap labilmesini sa lamakt. Bu ba lamda ileri a teknolojileri ile ilgili araflt rmalar yap lmas na ve yeni kuflak a iskeletinin oluflturulmas ile ilgili çal flmalar n bafllat lmas na karar verilmiflti. Yeni kuflak a n iskeletinin oluflturulmas çal flmalar kapsam nda 100 üniversite ve araflt rma kuruluflunun mevcut in-

12 NTERNET ÇA I D NAM KLER MAK NELER N YÜKSEL fi /ARPANET TEN WEB 3.0 A 13 ternetten 100 kat daha h zl, 10 kuruluflunda 1000 kat daha h zl bir a ile birbirlerine ba lanmas kararlaflt r lm flt. 7 fiubat 1958 tarihinde Geliflmifl Araflt rma Projeleri Teflkilat ARPA (Advanced Research Projects Agency) ad ile kurulmufl olan teflkilat günümüzde DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency) ad n alm flt r. nternetin hayat - m za yerleflmesinde öncü olan bu kurulufl bugün robotlar konusundaki araflt rmalara yönelmifl durumdad r. Web in hayat m za yerleflmesinde öncü rol üstlenen CERN (Conseil europeen pour la recherche nucleaire) ise bugün süper h zl internet ve web 3.0 çal flmalar yla u raflmaktad r. Bu durum bize önümüzdeki 15-20 y l içerisinde makinelerin yükseliflinin h zla devam edece ini göstermektedir. Bu daha verimli, yani az elemanla daha çok ifl yapan kurumlar n bulundu u bir dünya, baflka bir deyiflle insanlara daha az ifl düflmesi (yani iflsizlik) anlam na gelmektedir. Makinelerin yarataca iflsizlik ve dijital bölünmeye ba l sosyal ve ekonomik sorunlar sonraki bölümlerde ayr nt l olarak ele alaca z. Fakat önce internetin sosyal yönünü anlayabilmek için internetin temel özelliklerini bilmemiz gerekmektedir. Milyonlarca bilgisayar birbirine ba layan küresel bir a olan internetin temel özelliklerini alt ana bafll kta toplayabiliriz: 1-Merkezsiz: nternet üzerinde belli bir merkez bilgisayar bulunmamaktad r. Bilgiler internet üzerinde paketler halinde de iflik yollarla aktar l r. Belirli makineleri kapatarak interneti kullan lamaz hale getiremeyiz. Bu özellik internetin en baflta bir askeri proje olarak tasarlanmas ndan kaynaklanmaktad r. Resim 1.3: Günümüzde nternet Altyap s

14 NTERNET ÇA I D NAM KLER MAK NELER N YÜKSEL fi /ARPANET TEN WEB 3.0 A 15.com.org.edu.gov.int.mil.name 2-Özgür: fiekil 1.1: nternette Alan Ad Uzant lar Çeflitli yasaklar getirilmeye çal fl lsa da kullan c lar çeflitli yollarla yasaklar delebilmektedir. Buna en güzel örnek yasaklara ra men hala pek çok yasad fl faaliyetin internet üzerinde artarak sürmesidir. 3-Küresel: nternet yay n belirli bir co rafi alan ile s n rl de ildir. Radyo gibi belirli bir yay n alan yoktur. Türkiye de yay nlad m z bir siteye dünyan n her yerinden ulafl labilir. 4-Dinamik: Ziyaretçiler de sitelere katk yapabilir. Örnek olarak internet üzerinden yay nlanan bir gazeteye okuyucular an nda yorum yazabilirler. 5-S n rs z: Ticari Kurumlar Ticari Olmayan Kurumlar E itim Kurumlar Kamu Kurumlar Uluslararas Kurulufllar Askeri Kurumlar Bireysel Kullan c lar Ülke s n rlar ile s n rlanamaz. Örnek olarak ülkemizde ki youtube yasa Proxy server üzerinden ba lanmak veya dns ayarlar n de ifltirmek suretiyle kolayca delinebilmektedir. 6-Asenkron: Tv veya radyo yay nlar gibi insanlar n ayn anda yay n izlemesi veya dinlemesi zorunlulu u yoktur. Zaman s n rlamas olmaks z n yay n dünyan n her yerinden izlenebilmektedir. Yukar da s ralanan özelikler sayesinde asimetrik bilgi ortam ndan bilgi toplumuna do ru internet sayesinde bafllayan toplumsal dönüflüm sürecini geriye do ru iflletmek mümkün de ildir. Fakat internetin yukar da aç klanan özgürlük ve s - n rs zl k özelliklerinden kaynaklanan bir de karanl k yüzü bulunmaktad r. nternetin karanl k yüzü ile ilgili baz örnekler afla da listelenmifltir: nternetin merkezsiz, kontrol edilemez yap s bir yeralt internet dünyas n n oluflmas na sebep olmufltur. nternet üzerindeki karaborsa aktiviteler internet üzerinde gerçekleflen yasal harcamalara yak n bir tutara ulaflm flt r. Yasad fl kumar günümüzde internet üzerindeki en büyük ifl kolu haline gelmifltir. nternet üzerinde çocuk pornosu al nan sert tedbirlere ra men azalmamaktad r. Doland r c l k flikayetlerinin büyük k sm internet üzerinde gerçekleflen ifllemler ile ilgilidir. Terörist örgütler interneti küresel iletiflim ve bilgi toplama amac ile kullan p, ayn zamanda internet üzerinden siber sald r lar düzenlemektedirler. nternet üzerindeki reçetesiz ilaç sat fl ve uyuflturucu ticareti büyük boyutlara ulaflm fl durumdad r. Online eczane ad verilen siteler, onaylanmam fl pek çok ilac reçetesiz olarak internet üzerinden satmaktad r. nternet üzerinde telif haklar korsanl da büyük boyutlarda gerçekleflmektedir.

16 NTERNET ÇA I D NAM KLER Kimlik belgelerinin sahtelerinin üretilmesini sa layan yaz l mlar satan sitelerin say s gün geçtikçe artmaktad r. Bu saptamalara ra men, internetin bilgi ça n yakalamam z ve bilgi toplumuna ulaflmam z için, vazgeçilmez bir araç oldu unu mutlaka vurgulamam z gerekmektedir. nternet küresel pazar tümüyle yeniden biçimlendirmekte ve rekabet yap s n temelden de ifltirmektedir. nternet günümüz ifl ortam nda bir kaos oluflturmufltur ve flirketler için bu kaostan ç k fl n tek yolu yine internet teknolojilerine uyum sa lamaktan geçmektedir. nternete geçifl, bilgi güvenli i ve telif haklar ihlali gibi problemleri de beraberinde getirmektedir. Bunlara en çarp c örnekler internetin müzik sektörü üzerindeki yarat c y k m etkisi ve bilgi güvenli i aç s ndan bankalarda yaflanan internet doland r c l örnekleridir. Yarat c y k m etkisi internetin bugün ifl hayat nda hemen hemen tüm sektörlerde ortaya ç kard bir durumdur. Yarat c y k m yeni ç kan bir icat veya teknolojinin eski yaflam flekillerini yok etmesidir. Örne in otomobil icat edildikten sonra yük tafl mak için kullan lan pek çok at n ortadan kalkmas gibi ya da eskiden her ad m bafl rastlanan nalbantl k, terzilik gibi mesleklerin günümüzde çok azalmas gibi. nternetin ifl hayat üzerindeki bu tip etkilerine önümüzdeki bölümlerde ayr nt s ile de inilecektir. Fakat çarp c bir örnek vermek gerekirse Türkiye de ADSL abone say s artt kça müzik cd sat fllar da h zla düflmektedir. nternet sayesinde yeni kavramlarla tan flmam z da mümkün olmufltur. nternetin asenkron iletiflimi mümkün k lan yap s sayesinde, çal flanlar n ayn bina veya flehirde olma zorunlulu u olmadan çal flabildi i ev ofis kavram bunlara bir örnek olarak verilebilir.

NTERNET EKONOM S /YEN EKOSOSYAL S STEM MODELLER 31 üçüncü bölüm nternet Ekonomisi/ Yeni Ekososyal Sistem Modelleri Bir önceki bölümde dijital bölünme kavram n inceledik ve bu kavram toplum kesimleri aras nda bilgiye eriflimde dengesizli e sebep olan sosyal bir olgu olarak ele ald k. Fakat bir de teknolojiyi etkin flekilde kullanan bireylerle, teknolojik imkanlardan yoksun bireyler aras nda oluflan ekonomik uçurum vard r. 80 70 77,0% 60 57,0% 50 50,0% 45,0% 50,0% 49,0% 40 38,0% 30 20 18,0% 10 0 Avusturalya 7,0% Kanada 2,0% Fransa 5,0% Japonya 11,0% 7,0% 2,0% Hollanda ngiltere ABD Alt Gelir Grubu Üst Gelir Grubu fiekil 3.1: Gelir Gruplar na Göre nternet Eriflim Oranlar Kaynak: Understanding The Digital Divide, Organization for Economic Co-Operation and Development (OECD).

32 NTERNET ÇA I D NAM KLER NTERNET EKONOM S /YEN EKOSOSYAL S STEM MODELLER 33 fiekil 3.1 de görüldü ü gibi gelir seviyesi ile internet eriflimi aras nda iliflki vard r. Yani ekonomik durumu iyi olanlar bilgiye daha etkin ulaflabilmekte, ekonomik durumu kötü olanlar bilgiye de eriflemedikleri için ekonomik olarak aradaki uçurum giderek aç lmaktad r. Bu ba lant n n daha iyi anlafl lmas nda flekil 3.2 deki iliflki ayd nlat c olacakt r. fiekil 3.2 de görüldü ü gibi bilgi teknolojileri alan nda faaliyet gösteren endüstriler ile di er endüstriler aras nda çal flan bafl - na düflen ücretdeki fark her y l fazlalaflmaktad r. 80000 70000 60000 $58.500 $73.800 ketlerde sadece bilgi teknolojilerine hakim çok az say da birey çal flma imkan bulabilecek ve tüm angarya ifller makinelere terk edilecek. Konuyu biraz daha açarsak fabrikalar derken çok uzaktaki Japonya da son teknoloji ile üretim yapan fabrikalardan bahsetmiyorum. Türkiye de herhangi bir jips veya çocuk bezi üreten fabrikay inceledi inizde üretimin tüm aflamalar n n el de meden gerçekleflti ini görebilirsiniz. Fabrikada çal flan iflçiler ise genellikle makinelerin bak m n yapmaktan sorumlu kiflilerdir. Ofis ifllerinde de durum benzerdir. Türkiye de herhangi bir bankan n operasyon birimini incelerseniz 90 l y llarda 100 kifliyle yap labilecek ifllerin günümüzde 10 kifli ile yap labildi i görülebilir. 50000 40000 30000 $41.800 $25.400 $44.500 $26.200 $49.700 $28.300 $31.500 $35.000 NTERNET ÇA I D NAM KLER 20000 10000 D J TAL BÖLÜNME EKONOM K BÖLÜNME B YOLOJ K BÖLÜNME 0 1992 1994 1996 1998 2000 BT Üretimi Yapan Endüstriler Di er Tüm Özel Endüstriler fiekil 3.2: Çal flan Bafl na Düflen Y ll k Ücretler Kaynak: Digital Economy 2002, ABD Ticaret Bakanl Ekonomi ve statistik Dairesi. Teknolojiyi kullanan bireyler ile teknolojiye ulaflamayan bireyler aras ndaki bilgi uçurumu. Bilgi teknolojileri sektöründe çal flan bireyler ile verimsiz ve ekmek yo un sektörlerde çal flmak zorunda olan bireyler aras ndaki ekonomik uçurum. Ekonomik durumu iyi olan bireylerin gelecekteki t bbi geliflmeler yard m yla daha genç görünmeleri, kaliteli ve uzun bir hayat sürmeleri. Çok uza a bakmazsak günümüzde fabrikalarda robotlar çal fl yor, bilgisayarla yap labilen tüm rutin ifller ofislerde makinelere terk edilmifl bile, peki gelecekte ne olacak? fiir- fiekil 3.3: nternet Ça Dinamikleri Civelek,M.Emre,2009

34 NTERNET ÇA I D NAM KLER NTERNET EKONOM S /YEN EKOSOSYAL S STEM MODELLER 35 fiekil 3.3 de görüldü ü gibi bireyler aras ndaki bölünme önce teknoloji kullan m oran ndaki farktan kaynaklanan dijital bölünme olarak bafllamakta, daha sonra teknolojiyi etkin kullanan bireylerin ekonomik olarak fark açmas yla ekonomik bölünmeye dönüflmektedir. Gelecekte ise kök hücre teknolojisi gibi t bbi geliflmelerin ilerlemesi ile ekonomik olarak güçlü olan bireylerin 70 li yafllar nda bile genç görünebildi ini, daha sa l kl ve kaliteli bir yaflam sürdüklerini görece iz. Bu olguya da biyolojik bölünme ad n verebiliriz. nsanl k biyoteknik uygulamalar ve kök hücre çal flmalar yla ölümsüzlü e do ru gitmektedir. nsanlar makinelefltirmeye yönelik sibernetik uygulamalar ile cyborglar gerçek olacakt r. Bir yandan bilgisayarlar insanlafl rken bir yandan da insanlar bilgisayarlaflmaktad r. nternet ça dinamikleri modelinde ileri sürdü üm biyolojik bölünme farkl gelecek senaryolar ile de iliflkilendirilebilir. Biyoteknik ve sibernetik uygulamalarla ilgili ileri sürülen veya gerçekleflmekte olan baz senaryolar afla da listelemeye çal flt m. Geneti i de ifltirilmifl bitkilerin besin zincirini bozma tehlikesi. Günümüzde bir çok ülkeyi saran biyodizel üretimi için ekilen tarlalar genellikle geneti i de ifltirilmifl bitkilerdir. Uzun yaflam olanaklar n n geliflmesiyle yafll lar n tüm nüfusa oran n n özellikle geliflmifl ülkelerde dünya tarihinde hiç ulaflmad bir seviyeye ulaflmas. Ebeveynlerin çocuklar n do as na iliflkin seçim yapabilmesi. Örnek Çin de 100 k z bebe e karfl l k ortalama 120 erkek bebek do mufltur. (Özellikle Asya ülkelerinde karfl lafl lan bu durum karfl s nda çocu un cinsiyetinin belirlenmesine karfl kanunlar ç kar lmaktad r). Ebeveynlerin do acak çocuklar n n zekas n yükseltme f rsat olmas zaman içerisinde ayr bir s n f hatta insan türü oluflmas na sebep olacakt r. Biyoteknik uygulamalar n paras olan insanlara çok uzun ömür hatta ölümsüzlük vaat etmesi ile, temeli ölüm korkusuna dayal dinlerin fakir kitleler üzerindeki tevekkül etkisinin azalmas ve bu suretle büyük sosyal olaylar n ç kmas na sebep olmas. Siberneti in geliflmesiyle yar insan yar makine yarat klar n ortaya ç kmas. Öldürme yetene ine sahip robotlar n insanlara karfl kullan lmas. Günümüzde özellikle A.B.D. ordusu robot askerler üzerine önemli çal flmalar yürütmektedir. Bu senaryolardan baz lar gerçekleflmekte olan baz lar - da uç fikirler olmas na ra men gelece e fl k tutmaktad r. fiunu aç kça görmek gerekir ki günümüz teknolojileri bizi evrimde insan sonras aflamaya geçirecek seviyeye ulaflmak üzeredir. Baz geliflmeler Nazilerin öjeni projeleri kadar korkutucudur. 90 l y llardan itibaren artan bir flekilde makineler insanlar ifl hayat n n d fl na do ru itmektedir. Bu süreç bir yerde kopacakt r çünkü bugüne kadar finans sektörü insanlar tüketime teflvik eden kredileri da tarak robotlar n yapt bu üretim fazlal n tüketmemizi sa lad. Fakat günümüzde finans sektörüde krize girmifl durumda, kriz di er sektörlere de yay l yor ve iflsizlik ileri safhalara ulaflmaya bafllad. Kapak resminde görülen denkleme bakacak olursak; gelecekte kriz ve iflsizlik görülmektedir.

36 NTERNET ÇA I D NAM KLER NTERNET EKONOM S /YEN EKOSOSYAL S STEM MODELLER 37 De iflim Verimlilik Otomasyon Robotik = Kriz flsizlik fiekil 3.4: Kapak = Gelecek fiekil 3.3 deki denklemde görülen verimlilik kavram n n yani az elemanla çok ifl yap lmas n n ürünlerin daha ucuza imal edilmesi sonucunda bolluk ve ucuzluk getirmesi beklenirken, neden kriz getirmektedir. Bu durumu biraz daha açmam z gerekmektedir. Çünkü ürünü tüketecek olan insanlar iflsiz kalmaktad r ve makineleri elinde tutan sermaye sahipleri verimlilik art - fl ndan kaynaklanan kârl l yine yo un rekabet ortam nda rakiplerinden pazar pay kapmak ürün fiyatlar nda indirim için kullanmaktad r. Yani günümüz flirketleri eskiye oranla çok daha verimli olmalar na ra men kârl l klar düflmüfltür. Bu durumda firmalar karl l artt rmak ve rakiplerinin önüne geçmek için yine verimlili i artt rmak yani daha az elemanla daha çok ifl yapmak zorundad r. flte k s r döngünün sebebi budur çünkü firmalar n mal satabilece i müflteriler yine çal flan insanlar oldu undan iflsizlik artt kça talep daralmaktad r. Günümüzde bu k s r döngü k r lmak üzeredir çünkü mevcut sistemlerin bu soruna cevap veremeyece i anlafl lm flt r. Kapitalist sistem çökerse sermaye sahiplerinin sahip oldu u makineler bir ifle yaramayacakt r. Bir zamanlar n popüler sistemi komünizm de iflçi s n f ortadan kalkaca için zaten çoktan anlam n yitirmifl durumdad r. Yani k sacas yeni ideolojiler ça bafllamak üzeredir. Acaba gelecekte sermaye sahipleri Ben Robot veya Terminatör gibi filmlerde gördü ümüz robotlarla sokakta insan m avlayacaklar yoksa iflsizli in bir ifl oldu u, insanlara sadece vatandafl oldu u için maafl ba land, tüm ifllerin robotlar taraf ndan yap ld ütopik bir gelecek mi var önümüzde? Ya da ipler kopmadan internet ça dinamiklerinin biyolojik bölünme aflamas da gerçekleflirse X Men filimlerinde ki gibi mutantlar ile normal insanlar aras nda bölünmüfl bir dünya m? Peki günümüzde krize çare olabilece i düflünülen Keynesyen modeller krizden kurtulufl olabilir mi? Devletin ekonomiye müdahale etmek için devlet harcamalar n artt rmas günümüzde oluflan bu k s r döngü flemas n k rabilir mi? Bu devletin toplad verginin iflçi yo un ve verimsiz sektörlere aktar lmas ile olabilir ki bu duruma öncelikle kaynaklar n israf edildi i gerekçesi ile vergi ödeyen halk karfl ç kacakt r. Bu duruma en güzel örnek günümüzde dar gelirli ailelerin sorunlar na palyatif bir çözüm olarak uygulanan kömür ve yiyecek yard mlar ve bu yard mlar n dengesiz ve politik amaçlarla yap ld n öne sürerek yap lan sert elefltirileri verebiliriz. Sonuç olarak kaynaklar n verimsiz harcanmas na do al olarak ilk vergi yükü alt ndaki halk karfl ç kacakt r. lk yap lmas gereken iflveren ve istihdam üzerindeki vergi yükünün azalt lmas d r. Fakat bu önlemde makineleflme sonucu artan iflsizlik sorununu sadece öteleyebilir. Ulafl lan sonuç yine makineler ça olacakt r. Sadece vergiye de il gelecekte halk üretilen herhangi bir de ere ödeme yapmakta isteksiz olacakt r. Bu duruma günümüzden bir iflaret ve örnek olarak sveç te kurulan bilginin

38 NTERNET ÇA I D NAM KLER NTERNET EKONOM S /YEN EKOSOSYAL S STEM MODELLER 39 bedava ve özgür paylafl lmas n isteyen korsan hareketi ni verebiliriz. Bilgi paylafl m n n özgür ve bedava olmas n, tüm patent ve telif haklar n n kalkmas n savunan hareketin 18-30 yafl aras seçmenler içinde destek oran yüzde 55 e dayanm fl durumdad r. Bu hareketin parti programlar ndan baz sat rbafllar afla dad r (Kaynak: Vatan Gazetesi, 27.12.2008): - Patentler ve telif haklar insanlar daha yarat c olmaya teflvik ve toplumun geliflmesine katk sa lamak için oluflturulmufltu. Ancak flu anki sistemde ürünün yarat c s çok genifl haklara sahip olurken insanlar n bilgiye ulaflmas nda büyük engeller bulunuyor. Düflüncenin ve fikirlerin özgürce paylafl ld ve yay ld toplumlar en h zl kalk nan toplumlard r. - Patentler resmi olarak verilmifl tekel haklar d r. Tekeller de bir toplumun en büyük düflman d r. Hiçbir ürünün ve fikrin tekeli olamaz. Tekeller fiyat art fl na sebep olur. Büyük firmalar patentleri ellerinde tutarak yüksek fiyatlar kontrol eder ve rakiplerini safd fl b rak r. - Özgür düflünce tüm demokrasilerde anayasal güvence alt ndad r. Özgür düflünce gibi özgür bilginin de mutlaka güvence alt na al nmas gerekir. Hiçbir bireyin bilgiye ulaflmas n n önüne engel konulamaz. Fakat bu fikirlerde büyük bir hata bulunmaktad r. Bugün film ve müzik sektörü internetin sebep oldu u büyük bir kaosla bo uflmaktad r. Fikri mülkiyet haklar kaliteli sanat ve fikir ürünlerinin üretilmesi için çok önemlidir. Fikri mülkiyet nedir; - Fikri mülkiyet, s nai, bilimsel, edebi ve sanatsal alanlardaki yarat c l k faaliyetlerinden do an yasal haklard r. - Fikri mülkiyet, bireysel ya da kurumsal olarak sahip olunan düflüncelerin bir ürün üzerinde somutlaflm fl fleklidir. - Fikri mülkiyet yaflam n her alan nda karfl m za ç kar; kitaplar, filmler, yaz l mlar, otomobilller, ilaçlar, bitki çeflitleri gibi. Peki fikri mülkiyet haklar n n önemi nedir; - Fikri mülkiyet haklar bir ülkede sa lam bir ekonominin alt yap s oldu undan sa l kl bir uluslararas ticaret de ancak s k uluslararas fikri mülkiyet rejimleriyle gerçekleflebilir. - ABD dünyan n en s k fikri mülkiyet rejimlerini uygulayan ülkesidir. Dünyan n en güçlü ekonomisi olma statüsüne de bu sayede eriflmifltir. Günümüz ekonomik flartlar na k saca de indik. fiimdi de internet ekonomisinin ne oldu una bakal m: nternet ekonomisi k saca klasik üretim sistemlerine internet teknolojisinin uyarlanmas sonucunda verimlili in artmas ve maliyetlerin düflmesi ile oluflan yeni ekonomik sistem olarak tan mlanabilir. E-ticaret, e-ifl, e-devlet gibi kavramlar kapsad için e- herfley olarak da tan mlanabilir. nternet ekonomisinin temel girdisi bilgidir. Yani internet ekonomisinde en önemli üretim faktörü bilgidir. Bu ba lamda internet ekonomisi bilgi ça n n ekonomik sonucu olarak görülebilir. Bu sonuca teknolojik geliflmelerin bireyi ve toplumu birbirleri ile elektronik bir sinir sistemi arac l yla ba lamas ile ulafl lm flt r. Bu elektronik sinir sistemi dünya üzerinde bulunan farkl bölgeleri farkl flekillerde etkileyerek toplumlar birbirleri ile buluflturmufl ve yeni bir dünya düzeni kurmufltur. K saca terarlamak gerekirse;

40 NTERNET ÇA I D NAM KLER NTERNET EKONOM S /YEN EKOSOSYAL S STEM MODELLER 41 1- nternet ekonomisinde en önemli üretim faktörü bilgidir. 2- nternet ekonomisi bilgi toplumunun ekonomik sonucu olarak görülebilir. Globalleflme ve teknolojik geliflmeler sonucu kurulmufl olan yeni dünya düzeni ise, ifl, yaflam ve ticaret flekillerini yeniden düzenlemifl ve bugün nternet Ekonomisi ad verilen ekonomik ve sosyal sistemi do urmufltur. nternet ekonomisinin sistem olarak tan m yap l rken, Sosyal bir sistem oldu unun vurgulanmas oldukça önemlidir. Günümüze gelene kadar geçerli olan tüm sistemler ekonomik çerçevede etkilerini göstermifl ancak hiçbirisi bireyin yaflam tarz n ekonomik çerçevenin d fl nda internet ekonomisinin etkiledi i kadar etkilememifltir. Bugün özellikle geliflmifl ülkelerin içerisinde bulundu u internet ekonomisi sistemi, ekonomik etkilerinin yan nda bireylerin al flkanl klar, yaflam tarzlar, görüflleri ve alg lamalar üzerinde bugüne kadar hiçbir ekonomik sistemin etkisi olmad kadar etkili olmufltur. Sistemin içeri ine bak ld nda asl nda hem ekonomik hem de sosyal ö e ve etkileri içermesi sebebi ile Yeni Eko- Sosyal Sistem olarak adland r lmas daha do ru olacakt r. Yeni EkoSosyal Sistem daha önceki bölümde de belirtti imiz gibi; Teknolojik geliflmelerin, dünya üzerinde yaflayan toplumlar ulusal ve uluslararas alanda elektronik sinir sistemi ile birbirine ba lamas sonucu ortaya ç kan, yeni iletiflim, ifl, ticaret ve yaflam biçimlerini kapsayan ve sürekli yenilenen ekonomik ve sosyal sistem olarak tan mlanabilir. Yeni ekososyal sistem kapsam aç s ndan di er ekonomik sistemlerin tersine hem ekonomik hem de sosyal, di er bir deyiflle bireye dönük özellikler tafl maktad r. Bu özelli i sayesinde sistem olarak kendi toplumsal dinami ini oluflturmakta ve etkileri ile tepkileri bütünlefltirerek sürekli bir yenilenme sürecinde bulunmaktad r. Gelece in Elektronik fl sistemleri çal flanlar n ve organizasyonun iletiflim içinde bulundu u kurum ve kurulufllar n her an her yerden ba lanabilecekleri sistemler olacakt r. Fiziksel ofis, ifl saati, tatil günü gibi kavramlar giderek önemini kaybedecek ve internetin zamandan ba ms z olma özelli i sayesinde, tüm çal flanlar n ayn zaman diliminde ayn fiziksel ortamda bulunmalar na gerek olmadan 24 saat boyunca çal flanlar n evlerinden çal flmalar na imkan veren ifl ortamlar na do ru bir de iflim yaflanacakt r. Bu geliflmeler bireyin güçlenmesi ve giriflimcili in önümüzdeki y llarda daha çok önem kazanaca n göstermektedir. Ekonomik ve sosyal bir olgu olarak bireysel bir giriflimle ortaya ç kan Facebook sitesinin yüksek tutarlara sat lmas bu durumun en güncel örne i olarak verilebilir. nternetin ekonomik etkilerinden bahsederken küreselleflme olgusuna da de inmemiz gerekmektedir. Esas olarak küreselleflme dünya üzerinde yaflayan insan topluluklar aras ndaki kültürel farkl l klar n ortadan kalkmas ve tek kültürlülü e do ru bir e ilimi ifade etmektedir. Günümüzde iletiflim olanaklar n en iyi kullanan ve iletiflim kanallar n en iyi flekilde kendi kültür kaynaklar na kanalize eden toplumlar n kültürü küresel boyutta bask n hale gelmektedir ki, internetin A.B.D. de ortaya ç kmas ve bütün dünyaya yay l p büyük bir iletiflim devrimini atefllemesi bir tesadüf de il asr n bafl nda bafllayan küreselleflme sürecinde kültürel hakimiyet kurma yar fl n n bir parças d r. Teknolojik geliflmelerin bu yar flta büyük önemi bulunmaktad r. Teknolojiyi elinde bulunduran toplumlar kültürlerini küresel boyuta tafl maktad rlar.

42 NTERNET ÇA I D NAM KLER NTERNET EKONOM S /YEN EKOSOSYAL S STEM MODELLER 43 Küreselleflme, so uk savafl döneminin politik ve ideolojik çekiflmelerini sona erdi i 1989 y l nda bafllamam flt r. As l küreselleflme asr n bafl nda otomobil, tren gibi ulafl m araçlar n n tüm dünyada yayg nlaflmas ve insanlar n daha fazla seyahat eder duruma gelmesi ile bafllam flt r. Ulafl m ve iletiflim araçlar n n artmas ve yayg nlaflmas ile kültürler aras etkileflim artm fl ve küreselleflme ad n verdi imiz olgu ortaya ç km flt r ve bu dönem ayn zamanda dünya üzerindeki uluslar aras nda büyük bir teknoloji yar fl n nda bafllang c n temsil etmektedir. Asr n bafl nda dünya hakimiyetini belirleyen güç denizlere hakim olmak ve hava gücüne sahip olmak iken so uk savafl döneminde uluslar aras nda ki teknoloji savafl nükleer ve uzay teknolojileri alan na kaym flt r. Günümüz ise bilgi ça d r ve bir bilgi okyanusu durumunda olan internet küreselleflmenin hakim teknolojisi durumuna gelmifltir. Günümüzde tüm ifl süreçlerini internet ile uyumlu hale getirmek dünya üzerinde rekabetin ön flart durumundad r ve küresel sermaye aç s ndan çekici olmak ülkelerin ekonomik durumlar n belirleyen en önemli etkenlerden biridir. Bu ba lamda d fla kapal sistemlerin modas geçmifl, dünya ile entegre olmak önem kazanm flt r. Bu entegrasyonun yolu da dünya ile ayn sistemleri kullanmaktan geçmektedir. nternet teknolojileri inan lmaz bir h zla geliflmekte ve internet üzerindeki ifllemlerin hukuksal olarak tan nmas n sa layacak olan elektronik imza dünya üzerinde ki ülkelerde geçerli olmaya bafllamaktad r. Türkiye de ise elektronik imza yasas - n n kabul edilmesi ile ihracatç lar m z n küresel pazarlarda rekabet gücü üzerinde birinci derecede etkisi olan d fl ticaret ifllemlerinin tümünün maliyet avantaj ndan dolay h zla elektronik ortama tafl naca n ve ka t belgelerin tamamen ortadan kalkaca n düflünmek afl r bir iyimserlik olacakt r. Fakat günümüzde telekomünikasyon sektörünün öncülük yapt e-fatura uygulamalar Türkiye için çok önemli bir geliflmedir. Dünya üzerinde faaliyet gösteren küresel boyuttaki bankalar ka ts z ticaret yat r mlar mlar na doksanl y llar n sonunda bafllam fl olmalar na ra men, orta ölçekli Türk bankalar henüz konunun önemini tam anlam yla kavram fl gibi gözükmemektedir. Elektronik belgelerin, ka t belgelerin ifl hayat ndaki egemenli ini elinden almas özellikle Türkiye için san ld ndan zor olacakt r. D fl ticaret ifllemlerinin hacmi ve karl l na göre yap lmas gereken bafllang ç yat r m - n n çok büyük olmas sebeplerden biridir. Ayr ca ka t ortam nda yürütülen ifl süreçleri ile ka ts z ortamda yürütülen ifl süreçleri aras nda çok büyük farkl l klar bulunmakta ve d fl ticaret ifllemlerinin ifl süreçlerine çok say da kurum kat lmaktad r ve karmafl k ifl süreçleri bulunmaktad r. Singapur baflta olmak üzere uzak do u ülkelerinde konu bir devlet politikas olarak ele al nmakta ve doksanl y llar n sonundan beri çal flmalar yürütülmektedir. Türkiye için ise sadece elektronik imza yasas n n kabul edilmesinin yeterli olmayaca aç kt r. Küresel pazarlarda rekabet günden güne k z flmakta özellikle Çin gibi düflük maliyetle dünya pazarlar na mal satabilen ülkeler ile rekabet zorlaflmaktad r. Bunun yan nda bat ülkelerinde internet teknolojilerinde yaflanan geliflmeler sonucunda d fl ticaret ifllemlerinin operasyonel maliyetleri düflmekte, buna ra men Türkiye de d fl ticaret alan nda faaliyet gösteren firmalar, bankalar, gümrük komisyoncular gibi taraflar halen emek yo un olarak ka t ortam nda çal flmalar n sürdürmektedirler. Tüm ifl süreçlerinin internet üzerinden yürütülece i ve küresel bazda kurumlar aras entegrasyonun sa lanaca günler yaklaflmaktad r. nternet devrimi-

44 NTERNET ÇA I D NAM KLER NTERNET EKONOM S /YEN EKOSOSYAL S STEM MODELLER 45 nin ikinci evresi bafllam flt r ve önümüzdeki y llarda ticaret hayat nda büyük de ifliklikler olacakt r. Bu ba lamda Türkiye de ki flirketlerin de özellikle elektronik belgeleri stratejik seviyede ele alma zorunluluklar vard r. Elektronik belge stratejisi belirlenirken flirketlerin öncelikle ifl süreçleri üzerine yo unlaflmalar gerekmekte ve ifl süreçleri elektronik belgeler ile uyumlu ve elektronik imzay destekleyecek flekilde tasarlanmal d r. fiirketlerin elektronik ifl stratejilerinin en önemli k sm n elektronik belgelerin oluflturmas gerekti i söylenebilir. fiirket içi ve d fl tüm iletiflimin elektronik imza kullan lmak suretiyle elektronik belgeler vas tas yla yap lmas ve çok detayl bir içerik yönetimi sisteminin teflkil edilmesi gerekmektedir. Elektronik belgeler ve e-imza konusuna önümüzdeki bölümlerde ayr nt s ile de inece iz. Bir ülkenin teknolojik geliflmifllik seviyesini gösteren en önemli göstergeler araflt rma gelifltirme harcamalar n n toplam harcamalar içindeki pay ve teknoloji a rl kl ürünlerin toplam ihracat içindeki pay d r. Teknoloji üretmenin öneminin kavranmas gerekir, teknolojiyi üretmeyen ve sürekli sat n alan ülkeler küresel ekonomide oyuncu de il piyon olarak kalacakt r. Dünya pazar n sürekli olarak birlefltirme e iliminde olan bankac l k ve sanayi gruplar uluslarüstü baz mekanizma ve kurumlar desteklemektedirler. Bu kurumlar arac l yla ortak üretim, ticaret standartlar n tüm dünyada yayg n hale getirmektedirler. Ticaret alan nda günümüzde standart olan ka t d fl ticaret belgelerinin yerini elekronik imzan n hukuksal geçerlilik kazanmas ile elektronik belgelerin alaca aç kça görülmektedir. Türkiye nin bu geliflmeleri h zla kavramas ve ihracatç lar h zla yeni geliflmelere uyumlu hale getirmesi küresel ticaret arenas nda Türkiye ye büyük bir at l m yapt racakt r. Henüz yeni olan ve dünyada kullan m düflük seviyede olan elektronik belge teknolojilerinin vakit kaybetmeden Türkiye de uygulanmaya bafllanmas geri kald m z teknoloji yar fl nda bize bir flans tan yacakt r. nternet ekonomisine de indi imiz bu bölümden sonra internet ça dinamiklerinin daha iyi anlafl lmas için bir sonraki bölümde günümüzde flirketlerin de iflimi nas l yönetmeleri gerekti ine de inece iz. De iflim yönetimi konusuna geçmeden önce milenyum gençli i kavram na k saca de inmek istiyorum. 1990 y l ndan sonra do an bilgisayar ve cep telefonlar yla büyümekte olan bu nesile milenyum gençli i ad verilmektedir. Do duklar ndan beri pazarlama bask s alt nda olduklar ndan tam bir tüketim delisi ve doyumsuz olan bu kufla a Gen Y (Generation Yes) ismi de verilmektedir. Ya da yeni moda bir tabir olan google kufla. Bu kufla n mensuplar gelecekte iflsizlik, kriz, sosyal çalkant lar, küresel s nma, k tl k, küresel savafl gibi muhtemel kötü senaryolar gö üslemek zorunda kalabilirler. Genel olarak sab rs z, orta yafll lar taraf ndan garip ve anlafl lmaz bir nesil olarak de erlendirilen bu kufla n mensuplar bence gelece in kaos dünyas için oldukça uygundurlar. Bilgiye çok kolay ulaflt klar için bilginin de erini tam anlam yla anlayamam fl olan bu kufla n ileride baflta iflsizlik olmak üzere pek çok sorunlar olacakt r. Fakat internet ile birlikte büyüdükleri için internet ça dinamiklerini en iyi onlar anlayacaklar ve sorunlara en do ru çözümü bulacak olan kuflakta onlar olacakt r. Eski bak fl aç lar n n ve eski ekonomik yaklafl mlar n teklemeye bafllamas art k onlar n devrinin gelmekte oldu unu göstermektedir. Bu kitapta sürekli gelece in makineler ça oldu undan bahsediyoruz fakat gelecekte makineleri çal flt racak enerjiyi bulabilecek miyiz? Entropisi sürekli artan ortamda tüketime