YAZMA EĞİTİMİ Editör Prof. Dr. Murat Özbay Prof. Dr. Murat Özbay Doç. Dr. Eyyup Coşkun Doç. Dr. Ali Göçer Doç. Dr. Halit Karatay Yrd. Doç. Dr. Hasan Bağcı Doç. Dr. Mehmet Akif Çeçen Yrd. Doç. Dr. Özay Karadağ Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun 4. Baskı
Editör: Prof. Dr. Murat ÖZBAY Yazma Eğitimi ISBN 978-605-364-127-8 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat 2011, Ankara 4. Baskı: Ocak 2014, Ankara Yayın - Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Selda Kılıç Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tarcan Matbaacılık Yayın Sanayi Zübeyde Hanım Mahallesi Samyeli Sokak No: 15 İSKİTLER/ANKARA (0312-384 34 35) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 25744 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Dil öğretiminin temel hedefi, öğrencilerin dilin farklı bağlamlardaki kullanımlarını kavramaları, değişik bilgi kaynaklarına ulaşarak duygu, düşünce ve hayal dünyalarını zenginleştirmeleri ve dil aracılığıyla kendilerini ifade edebilmeleridir. Yazma becerisi, öğrencilere bilgilerini düzenleme, zenginleştirme; düşüncelerini genişletme ve planlı biçimde ifade etme imkanı verdiği için çok önemli bir dil becerisidir. Konuşmayla birlikte kendini ifade etme yollarından biri olan yazma, insanoğlunun binlerce yıldır kullandığı en önemli iletişim becerilerindendir. Yazılı iletişim, çağlar boyunca toplumların gelişmişlik düzeylerini gösteren önemli göstergelerden biri olarak kabul edilmiştir. Teknolojik gelişmeler sosyal yaşamda yazılı iletişimin ağırlık kazanmasına yol açmıştır. Falih Rıfkı Atay a göre Düşündüğünü ve duyduğunu karşısındakine derli toplu anlatabilmek, ne bir meslek ne de bir sanattır. Hikâye yazmak bir sanattır. Fakat başından geçeni anlatmak (yazmak) bir sanat değildir. Buna göre zorunlu eğitim döneminde, verilen yazma eğitiminin temel hedefi, bireyin günlük yaşamında gereksinim duyduğu yazma eylemlerini yapabilmesini sağlayacak beceriler kazanmasıdır. Örneğin, belediyedeki bir iş için başvuru dilekçesini yazabilmek, bir trafik kazasında gerekli raporu yazabilmek, herhangi bir olayla ilgili tutanak yazabilmek gibi becerilerin kazanılması zorunlu eğitimini tamamlamış bir kişinin vatandaşlık haklarını kullanabilmesi için sahip olması gereken yazma becerileridir. İyi yazı yazmak için birikimlerin yanında metin oluşturma kuralları da önem taşır. Kurgusu sağlam bir metin her şeyden önce sözcükler arasındaki bağlantıların özenle kurulmuş olmasıyla ortaya çıkar. Yazma becerisi, beyinde yapılandırılmış bilgilerin yazıya dökülmesi olarak tanımlanmaktadır. Yazma, bir üretim, iletişim ve ifade aracıdır. Okumada olduğu gibi yazma da öncelikle anlamları zihinde yapılandırmayı gerektirir. Zihinde yapılandırılmış bilgileri gözden geçirme sırasında yazma konusu ve düşünceler belirlenmekte, vurgulanacak anahtar kelimeler, kavramlar, olaylar vb. seçilmekte, gerekli zihinsel kaynaklar toplanmaktadır. Yazma eğitimi, konu seçiminden ortaya konulan çalışmaların değerlendirilmesine kadar öğrencilerin etkin olduğu, öğretmenin rehberlik yaptığı dinamik bir süreci gerektirmektedir. Geleneksel yazma anlayışında yazılı anlatım çalışmaları doğrusal olarak ilerler. Oysa yazma çalışmaları doğrusal ilerleme etkinliği ile başarılı ürünler ortaya çıkarmaz. Başarılı bir yazma ürünü ortaya çıkarmak için yazma eylemini planlama, düzenleme, gözden geçirme, değerlendirme, düzeltme ve tekrar yazma gibi bazen ileriye bazen geriye doğru atılan adımlar gerekir. Bunun için öğretmen, öğrencilerinin yazılı anlatım becerilerini geliştirmek, onların yazma aşamalarındaki gelişimlerini gözlemlemek ve değerlendirmek rolünü üstlenir. Okullarımızda yazı eğitimi çalışmaları Türkçe, edebiyat ve kompozisyon dersleri çerçevesinde yapılmaktadır. Bu derslerde yapılan çalışmalar ise çoğunlukla geleneksel anlayışla yürütülmektedir. Öğrencilere konu ile ilgili bir atasözü veya özdeyiş verilip açıklamaları istenmekte ve büyük bir çoğunluğu da değerlendirilmemektedir. Bu tür özensizlik ve önemsemezlik zamanla öğrenciler tarafından da kanıksanmakta ve söz konusu yazma çalışmaları, amaçsız, sıradan bir eğitim etkinliği durumuna düşmektedir. Oysa yazma eğitimi, amaçlı bir eğitim etkinliği olmalıdır.
İlköğretim okullarında uygulanan yeni Türkçe Öğretim Programları, yapılandırıcı yaklaşıma göre hazırlanmıştır. Bu yaklaşım, öğretmen merkezli öğretim yerine öğrenci merkezli öğretimi hedefleyen, öğrenme sürecinde ön bilgileri harekete geçirme, gelişim düzeyini dikkate alma, etkili iletişim kurma gibi hususları öne çıkaran bir yaklaşımdır. Şu ana kadarki uygulamalar programda ortaya konulan çağdaş yaklaşımların hayata yeterince geçirilemediğini göstermektedir. Yapılandırmacı yaklaşıma uygun olarak öğrenci merkezli ve etkinlik temelli bir yazma eğitiminin nasıl yapılacağı konusunda öğretmen adaylarına ve öğretmenlere rehberlik etmeyi amaçlayan bu kitap, Türkiye nin farklı üniversitelerinde görev yapan ve doktora eğitimini Türkçe öğretimi alanında yapan öğretim üyeleri tarafından yazılmıştır. Bu bakımdan önemli bir birikimi ortaya koymaktadır. Kitabın hazırlanmasında yazma eğitimine ait temel bilgilerin akademik bir bakış açısıyla ortaya konulmasının yanında, öğretmen adayları ve öğretmenler tarafından eğitim ortamına rahatlıkla uygulanabilecek bir yapıda olmasına özen gösterilmiştir. Bölümlerde kuramsal bilgilerin yanında çok sayıda örnek uygulamalara yer verilerek sunulan bilgilerin eğitim ortamlarına nasıl aktarılabileceği ortaya konulmuştur. Elinizdeki Yazma Eğitimi kitabı sekiz bölümden oluşmaktadır. İlköğretim Programlarında Yazma Eğitimi isimli Birinci Bölümde Cumhuriyet Dönemi Türkçe öğretim programlarında yazma eğitiminin nasıl yer aldığı değerlendirilmiştir. Süreç Temelli Yazma Modelleri: 4+1 Planlı Yazma ve Değerlendirme Modeli isimli İkinci Bölümde süreç temelli yazma yaklaşımı açıklanmıştır. Yazma Eğitiminde Aşamalı Gelişim başlığını taşıyan Üçüncü Bölümde ilköğretim öğrencileri için yazma eğitiminin aşamaları örneklerle açıklanmış ve öğrencilerin bu aşamalarda gelişimini sağlamak için yapılabilecek etkinlikler ortaya konulmuştur. Yazılı Anlatım ve Unsurları isimli Dördüncü Bölümde yazılı anlatımın temel unsurları olan, konu, plan, kelime, cümle, paragraf ve başlık kavramları örnek uygulamalarla açıklanmıştır. Yazma Eğitimi Açısından Metin Bilgisi isimli Beşinci Bölümde metinle ilgili kavramlar ve metinsellik ilkeleri yazma eğitimi açısından değerlendirilmiştir. Yazma Eğitiminde Anlatım Tarzları ve Öğretimi adlı Altıncı Bölümde açıklama, tartışma, betimleme ve öyküleme anlatım tarzlarının öğretimi örnek uygulamalarla gösterilmiştir. Yazma Eğitiminde Noktalama ve İmla isimli Yedinci Bölümde noktalama ve imlanın yazma eğitimindeki yeri öğretim programlarında yer alan kazanımlardan hareketle açıklanmıştır. Yazma Çalışmalarını Değerlendirilme adlı Sekizinci Bölümde ise yazma eğitiminde ölçme ve değerlendirmenin nasıl yapılacağı örneklerle izah edilmiştir. Öncelikle sınıf ve Türkçe öğretmeni adayları ile öğretmenler için yazma eğitiminde rehberlik etmesi amacıyla hazırlanan, imla ve noktalamada Türk Dil Kurumu'nun yazım kılavuzunun esas alındığı bu kitabın, eğitimin her düzeyinde yazma eğitimiyle ilgilenen bütün bireylere ve bu alanda çalışma yapan akademisyenlere faydalı olacağı düşünülmektedir. Kitabın dizgi, grafik ve baskısı esnasında gerekli titizliği gösteren Pegem Akademi'nin çok değerli yönetici ve personeline teşekkür ediyorum. Şubat-2014 / Ankara Prof. Dr. Murat ÖZBAY Editör
Bölümler ve Yazarları Bölüm 1: İLKÖĞRETİM PROGRAMLARINDA YAZMA EĞİTİMİ Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Bölüm 2: SÜREÇ TEMELLİ YAZMA MODELLERİ: 4+1 PLANLI YAZMA VE DEĞERLENDİRME MODELİ Doç. Dr. Halit Karatay Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Bölüm 3: YAZMA EĞİTİMİNDE AŞAMALI GELİŞİM Doç. Dr. Eyyup Coşkun Mustafa Kemal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Bölüm 4: YAZILI ANLATIM VE UNSURLARI Yrd. Doç. Dr. Hasan Bağcı Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Bölüm 5: YAZMA EĞİTİMİ AÇISINDAN METİN BİLGİSİ Doç. Dr. Mehmet Akif Çeçen İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Bölüm 6: YAZMA EĞİTİMİNDE ANLATIM TARZLARI VE ÖĞRETİMİ Yrd. Doç. Dr. Özay Karadağ Düzce Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Bölüm 7: YAZMA EĞİTİMİNDE NOKTALAMA VE İMLA Prof. Dr. Murat Özbay Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Bölüm 8: YAZMA ÇALIŞMALARINI DEĞERLENDİRME Doç. Dr. Ali Göçer Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü
İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Bölümler ve Yazarlar... v İçindekiler...vii BÖLÜM 1 İLKÖĞRETİM PROGRAMLARINDA YAZMA EĞİTİMİ YRD. DOÇ. DR. DUYGU UÇGUN İLKÖĞRETİM I. KADEME... 1 İLKÖĞRETİM II. KADEME...11 KAYNAKÇA...19 BÖLÜM 2 SÜREÇ TEMELLİ YAZMA MODELLERİ: 4+1 PLANLI YAZMA VE DEĞERLENDİRME MODELİ DOÇ. DR. HALİT KARATAY GİRİŞ...21 YAZILI ANLATIM BECERİSİNİN GELİŞTİRİLMESİ: YAZMA EĞİTİMİ...23 SÜREÇ TEMELLİ ÖĞRENME VE YAZMA MODELLERİ...25 4+1 PLANLI YAZMA VE DEĞERLENDİRME MODELİ...28 HAZIRLIK AŞAMASI...30 Konunun Belirlenmesi...32 Konunun Sınırlandırılması ve Yazma Amacı Belirleme...32 Konunun Araştırılması...33 PLANLAMA: YAZMA TASLAĞI OLUŞTURMA...33 GELİŞTİRME: YAZMA TASLAĞINI GÖZDEN GEÇİRME/DÜZENLEME...36 DÜZELTME...37 SUNUM: YAYINLAMA...37 SONUÇ...38 KAYNAKÇA...40 BÖLÜM 3 YAZMA EĞİTİMİNDE AŞAMALI GELİŞİM DOÇ. DR. EYYUP COŞKUN YAZMA EĞİTİMİNİN AŞAMALARI...49 CÜMLE DÜZEYİNDE YAZMA EĞİTİMİ...50 Cümle Düzeyinde Eğitim Alması Gereken Öğrencilerin Nitelikleri...51 Cümle Düzeyinde Yazma Eğitimine Yönelik Etkinlik Örnekleri...52
PARAGRAF DÜZEYİNDE YAZMA EĞİTİMİ...58 Paragraf Düzeyinde Eğitim Alması Gereken Öğrencilerin Nitelikleri...65 Paragraf Düzeyinde Yazma Eğitimine Yönelik Etkinlik Örnekleri...65 METİN DÜZEYİNDE YAZMA EĞİTİMİ...69 Metin Düzeyinde Eğitim Alması Gereken Öğrencilerin Nitelikleri...70 Metin Düzeyinde Yazma Eğitimine Yönelik Etkinlik Örnekleri...71 KAYNAKÇA...86 BÖLÜM 4 YAZILI ANLATIM VE UNSURLARI YRD. DOÇ. DR. HASAN BAĞCI ANLATIM VE ÖZELLİKLERİ...89 Yazılı Anlatım ve Özellikleri...92 YAZILI ANLATIMIN UNSURLARI VE ÖZELLİKLERİ...94 Yazılı Anlatımda Konu...94 Yazılı Anlatımda Plan... 100 Yazılı Anlatımda Kelime... 105 Yazılı Anlatımda Cümle... 107 Yazılı Anlatımda Paragraf... 116 Yazılı Anlatımda Başlık... 126 KAYNAKÇA... 128 BÖLÜM 5 YAZMA EĞİTİMİ AÇISINDAN METİN BİLGİSİ DOÇ. DR. MEHMET AKİF ÇEÇEN GİRİŞ... 131 YAZMA VE YAZMA EĞİTİMİ... 131 METİNLE İLGİLİ KAVRAMLAR... 135 METİN TÜRLERİ... 136 METİNSELLİK ÖLÇÜTLERİ VE YAZMA İLİŞKİSİ... 139 Bağdaşıklık (Cohesion)... 139 Tutarlılık (Coherence)... 139 Amaçlılık/Niyet (Intentionality)... 140 Kabul Edilebilirlik (Acceptibility)... 141 Bilgilendiricilik (Informativity)... 141 Duruma Uygunluk (Situationality)... 142 Metinler Arasılık (Intertextuality)... 142 YAZMADA KONU BELİRLEME... 143 ÖRNEK METİN İNCELEMESİ... 145 KAYNAKÇA... 148 viii Yazma Eğitimi
BÖLÜM 6 YAZMA EĞİTİMİNDE ANLATIM TARZLARI VE ÖĞRETİMİ YRD. DOÇ. DR. ÖZAY KARADAĞ GİRİŞ... 151 AÇIKLAMA ANLATIM TARZI... 153 AÇIKLAMA ANLATIM TARZININ ÖĞRETİMİ... 154 TARTIŞMA ANLATIM TARZI... 162 TARTIŞMA ANLATIM TARZININ ÖĞRETİMİ... 164 BETİMLEME ANLATIM TARZI... 168 BETİMLEME ANLATIM TARZININ ÖĞRETİMİ... 169 ÖYKÜLEME ANLATIM TARZI... 174 ÖYKÜLEME ANLATIM TARZININ ÖĞRETİMİ... 175 KAYNAKÇA... 178 BÖLÜM 7 YAZMA EĞİTİMİNDE NOKTALAMA VE İMLA PROF. DR. MURAT ÖZBAY NOKTALAMA İŞARETLERİ... 181 İMLA... 182 NOKTALAMA İŞARETLERİNİN YAZILI ANLATIMA ETKİSİ... 183 İMLA KURALLARININ YAZILI ANLATIM SÜRECİNDEKİ ROLÜ... 185 YENİ TÜRKÇE PROGRAMLARINDA YAZIM VE NOKTALAMA... 185 TÜRKÇE DERSİ (1-5. SINIFLAR) ÖĞRETİM PROGRAMINDA YAZIM VE NOKTALAMA KURALLARININ SINIFLARA DAĞILIMI... 186 İLKÖĞRETİM TÜRKÇE DERSİ (6, 7, 8. SINIFLAR) ÖĞRETİM PROGRAMINDA YAZIM VE NOKTALAMA KURALLARININ DAĞILIMI... 189 Yazma Kurallarını Uygulama... 189 Altıncı Sınıf... 189 Yedinci Sınıf... 192 Sekizinci Sınıf... 194 KAYNAKÇA... 196 İçindekiler ix
BÖLÜM 8 YAZMA ÇALIŞMALARINI DEĞERLENDİRME DOÇ. DR. ALİ GÖÇER GİRİŞ... 199 ÖĞRENCİLERİN YAZMA ÇALIŞMALARINI KENDİLERİNİN DEĞERLENDİRMESİ... 203 Öz Değerlendirme... 203 Akran Değerlendirme... 207 Grup Değerlendirme... 207 ÖĞRETMENLERİN YAZMA SÜRECİNDE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI... 207 KAYNAKÇA... 224 EKLER... 227 Ek 1. Öz Değerlendirme Formu... 227 Ek 2. Akran Değerlendirme Formu... 228 Ek 3. Grup Değerlendirme Formu... 229 Ek 4. Yazma Becerisi Kendini Değerlendirme Ölçeği... 230 Ek 5. Bütüncül Rubrik Örneği/Sözlü Sunum... 231 Ek 6. Yazma Becerisi Analitik Rubrik Örneği Sınıf Düzeyi: İlköğretim 6, 7 ve 8. Sınıflar... 232 Ek 7. Kompozisyon Analitik Puanlama Anahtarı... 233 Ek 8. Yazma Becerisi Analitik Puanlama Ölçeği... 234 Ek 9. Kompozisyon Değerlendirmede Kullanılan Dereceli Puanlama Anahtarı... 235 Ek 10. Yazma Sürecini Değerlendirme Ölçeği... 236 Ek 11.1. Öğretmenlerin Yazma Çalışmalarını Değerlendirmelerine Örnekler... 237 Ek 11.2. Öğretmenlerin Yazma Çalışmalarını Değerlendirme Örneği... 238 Ek 11.3. Öğretmenlerin Yazma Çalışmalarını Değerlendirme Örneği... 239 Ek 11.4. Öğretmenlerin Yazma Çalışmalarını Değerlendirme Örneği... 240 x Yazma Eğitimi
İLKÖĞRETİM PROGRAMLARINDA YAZMA EĞİTİMİ Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun 1 Dil, öğrencilerin çevrelerindeki olayları sorgulayarak karar vermesine, olayları farklı açılardan bakarak değerlendirmesine, sosyalleşmesine ve çağdaşlaşmasına büyük katkı sağlamaktadır (MEB, 2004: 13). Dil öğretiminin temel hedefi, öğrencilerin dilin farklı bağlamlarda aldığı görünümleri kavramaları, dil aracılığıyla kendilerini ifade edebilmeleri, değişik bilgi kaynaklarına ulaşarak duygu, düşünce ve hayal dünyalarını zenginleştirmeleridir (MEB, 2006: 2). Yazma becerisi bu hedefe ulaşmada öğrencilerin düşüncelerini genişletme, bilgilerini düzenleme, dili kullanma, bilgi birikimlerini zenginleştirme ve zihinsel sözlüklerini geliştirmelerine yardım ettiği için (Güneş, 2007: 161) ilköğretim okullarında uygulanmak üzere hazırlanan Türkçe programlarının yazma eğitimi bakımından da nitelikli olması gerekir. Bu bölümde yazma eğitiminin tarihsel süreçteki gelişimini ortaya koymak amacıyla Cumhuriyet döneminde ilköğretim okulları için hazırlanan programlar incelenmiş ve değerlendirilmiştir. İLKÖĞRETİM I. KADEME Yazma, okulda kazanılan bir beceri olduğundan yazma eğitimi, yazma becerisini kazandırma ve geliştirme boyutlarıyla değerlendirilmelidir. Cumhuriyetin ilk yıllarında ilköğretim okullarının I. kademesi için hazırlanan Türkçe öğretim programlarına göre elifba dersinde kazandırılan yazma becerisi tahrir (kompozisyon), imla ve yazı derslerinde geliştirilmeye çalışılmıştır. 1340 (1924) İlk Mektep Türkçe Müfredat Programı nda aynı yıl İstanbul da İl Millî Eğitim Müdürü Saffet Beyin girişimi ile toplanan Elifba Kongresi nde alınan kararların etkisi görülmektedir. Bu Kongre de ilkokuma-yazma öğretimi üzerinde durulmuş, 1918 yılında Nüzhet Sabit in Kelime Usulü ile Elifba adlı kitabında ortaya koyduğu kelimeden başlayan çözümleme yöntemi açıklanarak bunun ilkokuma-yazma öğretiminde uygulanmasının faydalı olduğu kararlaştırılmıştır. 1924 Programı nda ise
okuma yazma öğretirken öğretmenlerin savtî usûl (ses yöntemi) veya kelime usûlünden istedikleri birini seçebilecekleri, her iki yönteme göre derslerin işleniş şeklinin daha sonra ayrı bir talimatnameyle açıklanacağı belirtilmiştir (MV, 1340a: 6). Program da birinci sınıftan sonra yazma becerisini geliştirmeye yönelik Yazı, Tahrir ve İmla derslerine bağımsız saatler ayrılmıştır. Birinci sınıfta Elifba dersinin 12 saat olacağı belirtilmiş, bu derste öncelikle elifbanın öğretileceği, yılın geri kalan kısmında ise ağırlıklı olarak düzgün, akıcı ve anlaşılır okumaya daha sonra da okunan parçalarla ilgili imla, inşad ve yazı etkinliklerine yer verileceği ifade edilmiştir. Yazı derslerine ikinci sınıfta 2, üç, dört ve beşinci sınıflarda 1 er saat ayrılmış ancak dersin işlenişine yönelik bir açıklama yapılmamıştır. İki ve üçüncü sınıflarda 2, dört ve beşinci sınıflarda 1 er saat okutulacak İmla dersinin içeriği de Yazı ve Tahrir derslerini destekler niteliktedir. İmla derslerinde yapılacaklara ilişkin açıklamalarda dikte çalışmalarında derece derece ilerlemenin önemi vurgulanmış, ayrıca her imla parçasının çocukların daha önce yazımını bilmedikleri kelimelerden ancak birkaçını içermesi ve fazla uzun olmaması (MV, 1340a: 10) tavsiye edilmiştir. Bu açıklamalar, yazma eğitiminde hedef kitleye görelik, kolaydan zora, bilinenden bilinmeyene ilkelerinin dikkate alındığını göstermektedir. Öğrencilerin fikirlerini, hislerini, araştırma ve gözlem sonuçlarını doğru, sade ve doğal bir şekilde ifadeye alıştırmanın amaçlandığı Tahrir derslerinin ikinci sınıfta 1, üç, dört ve beşinci sınıflarda 2 şer saat işleneceği belirtilmiştir. Öğretmenden öğrencilerin yazma ödevlerini düzeltirken yazım, şekil bilgisi ve fikir hatalarını dikkate alması, ödevini incelediği öğrencinin mümkün olduğunca bu inceleme sürecine katılımını sağlaması, fikir ve mantık hatalarını düzeltirken çocuğun orijinal ve samimi fikir ve hislerine dokunmaması (MV, 1340a: 10) istenmiştir. Buna göre söz konusu programın yazma eğitimi bakımından öğrenci merkezli olduğu söylenebilir. 1926 İlk Mektep Müfredat Programı nda Öğrencilerin duygu, düşünce ve bildiklerini yazılı ve sözlü olarak, doğru ve güzel anlatma becerisi kazandırmak (MV, 1926: 28) Türkçe dersinin hedefleri arasındadır. Program da Elifba, Kıraat, İnşad, Yazı, Tahrir, Sarf derslerinin ayrı düşünülmemesi gerektiği, bu derslerin birbirinin tamamlayıcısı ve yardımcısı olduğu vurgulanmıştır. Program da Elifba dersinin haftalık saati (12 saat) değişmemiştir. Ancak 1924 Programı ndan farklı olarak bu Program da Elifba dersinin hedefleri belirtilerek bu derste uygulanabilecek çeşitli yöntemler (tesmiye usûlü, savtî usûl, kelime usûlü, muhtelit usûl) tanıtılmış, öğretmenlerin bu yöntemlerden muhtelit veya kelime usûlünü seçerek elifbayı öğretebilecekleri belirtilmiştir (MV, 1926: 32). Kelime usûlünde çocuklara harf ve heceler öğretilmeden önce kısa cümleler içindeki kelimeler okutulup yazdırılır, muhtelit (karma) usûlde ise sessiz harfler tek başına telaffuz ettirilmeyerek kendinden sonra gelen sesli harfle birlikte, anlamlı hece ve kelimeler içinde öğretilir. 2 Yazma Eğitimi
Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun Tahrir dersinin ikinci sınıflardaki işleniş süresi artırılmış, iki, üç, dört ve beşinci sınıflarda bu dersin 2 şer saat okutulacağı ifade edilmiştir. Dersin işlenişinde uygulanacak esaslar şunlardır: 1. Kompozisyon konuları öğrencinin gelişim düzeyine ve ruh hâline uygun olmalıdır. Öğrenciler, yabancı fikirler yerine kendi gördüğü, duyduğu ve bildiği şeyleri kendi kelimeleriyle yazmalıdır. 2. Kompozisyon ödevleri başlangıçta kısa cümlelerin yazımıyla gerçekleştirilir. Çocukların ortak beyan edecekleri fikirlerin düzenlenmesi şeklinde ortak yazma çalışmaları da yaptırılır. 3. Kompozisyon dersinin konularını çocuğun okulda veya okul dışında yaşadığı olaylar, hayat bilgisi dersinde anlatılan kısa hikâye ve masallar, okuma kitabında okunan parçalar oluşturur. 4. Kompozisyon ödevlerinin yapılmasında çocuklar mümkün olduğunca serbest bırakılmalıdır. 5. Öğretmenler, kompozisyon ödevlerini bizzat düzelterek hataları işaretlemeli, ödevleri düzeltirken yazım, fikir ve şive hatalarını da dikkate almalı, sıklıkla tekrarlanan hataları sınıfta tartışmalı ve öğrencilerin katılımıyla düzeltmelidir. 6. Özellikle son iki sınıfta öğrenciye senet, mektup vb. türlerde de yazı yazma öğretilmelidir. 7. Kompozisyon dersi öğrenciye düzgün ve temiz yazma alışkanlığını kazandırmalıdır (MV, 1926: 38-39). Yazma eğitiminin ilkeleri olarak da nitelendirilebilecek bu açıklamalara göre Tahrir dersinin işlenişinde yakından uzağa, bilinenden bilinmeyene, diğer disiplinlerle ilişki kurma, kolaydan zora, basitten karmaşığa, hedef kitleye görelik ilkeleri esas alınmıştır. Tahrir dersi gibi İmla ve Yazı derslerinin de haftalık saati ilk sınıflarda artırılmıştır. Buna göre İmla dersi ikinci sınıfta 3, üçüncü sınıfta 2, dört ve beşinci sınıflarda 1 er saat; Yazı dersi ikinci sınıfta 3, üçüncü sınıfta 2, dört ve beşinci sınıfta 1 er saat okutulacaktır. İmla dersi ile ilgili olarak önceki Program da yer alan hususlar tekrarlanmış, bunun yanı sıra yazımdaki düzensizlik ve tutarsızlıkların özellikle ilkokullarda büyük sorunlara yol açtığına dikkat çekilmiştir. Bu yüzden Maarif Vekâletince imlanın kat i şekli tespit edilinceye kadar hiç olmazsa bir mektepte ders okutan bütün muallimlerin yeknesâk bir imla kullanması, bilhassa her bir muallimin bir kelimeyi her zaman aynı suretle yazması (MV, 1926: 41) istenmiştir. Program da dil bilgisi kurallarının çocukları doğru konuşma ve yazmaya alıştırmak için uygulamalı olarak verileceği belirtilmiş ve ders işlenişinde her zaman örneklerden kurallara gidileceği ifade edilmiştir (MV, 1926: 41). Dil bilgisi öğretiminde tümevarım yönteminin önerilmesi ve bilgiden çok ifadenin önemine dikkat çekilmesi programın olumlu yönleri olarak değerlendirilebilir. İlköğretim Programlarında Yazma Eğitimi 3
Yazı dersinde ilk okuldan mezun olan gençlere düzgün, okunaklı, temiz ve seri yazı yazma alışkanlığını kazandırmak amaçlanmış ancak bunun zamanla aşamalı olarak gerçekleşeceği belirtilmiştir (MV, 1926: 43). Program ın Yazı dersi ile ilgili bölümünde dersin işleniş şekli ve derste kullanılacak araç-gereçlere ilişkin açıklamalar yer almaktadır. Türkiye Büyük Millet Meclisi nin 1353 sayılı Kararı ile 1 Kasım 1928 de Latin harfleri kabul edilmiş, bununla birlikte ilkokuma yazma öğretimindeki birçok güçlük ortadan kalkmıştır. Fakat ilkokuma yazmaya kelimeden başlama yöntemi yeni harflerin kabulünden sonra tekrar tartışılmaya başlanmıştır. Bu nedenle 1930 İlk Mektep Müfredat Programı nda ilkokuma-yazma öğretiminde uygulanacak yöntemle ilgili bir açıklama yapılmamıştır. Daha önceki programlarda Elifba olarak geçen dersin adı Alfabe olarak değiştirilmiş, Arap harflerinin öğretilmesiyle ilgili kısımlar bu Program dan çıkarılmıştır. Yazma eğitimi ile ilgili derslerden Tahrir ve İmla ile ilgili açıklamalarda önceki Program a göre önemli bir değişiklik yapılmamış, sadece İmla dersinin ikinci sınıflardaki süresi haftada 3 saatten 2 ye düşürülmüştür. Önceki Program da imla birliğinin sağlanabilmesi için uyulması gereken kurallar, Dil Heyeti tarafından yapılan ve Maarif Vekâletince neşredilen imla lügatine ve Vekâletçe yapılan tamim ve tebliğlere göre hareket olunması (MV, 1930: 41) şeklinde genişletilmiştir. Program ın El Yazısı başlığını taşıyan bölümünde Latin harflerinin öğretiminde yapılması gerekenler açıklanmıştır. Buna göre çocuklara öncelikle basitleştirilmiş kitap yazısı büyük harfler daha sonra küçük harfler öğretilecektir. İlköğretim okullarının I. kademesindeki mevcut uygulamaya benzer şekilde harflerin alfabetik sırayla değil de yazımlarındaki zorluk derecesine göre kolaydan zora doğru ilerleyen bir düzen içerisinde öğretileceği belirtilmiştir. Bu bölümün Mühim Noktalar alt başlığında öğretmenlerden yazı yazarken çocuğun oturuşuna dikkat etmeleri, dil çıkarmak gibi gereksiz beden hareketlerine göz yummamaları, kâğıtla göz arasındaki mesafenin ayarlanmasına yardımcı olmaları istenmiştir. El yazısının düz ya da eğri olarak öğretilmesine de değinilmiş, bunun o kadar önemli bir konu olmadığı, her iki şekilde de yazılabileceği, bu konuda çocuğun temayülüne göre hareket edilmesi (MV, 1930: 46) gerektiği ifade edilmiştir. 1936 İlkokul Türkçe Programı nda ilkokuma yazma öğretiminin hangi yöntemle gerçekleştirileceği ile ilgili tartışmaların kesin bir sonuca bağlandığı görülür. Buna göre söz konusu Program da çocuk psikolojisi temel alınmış ve ilkokuma-yazma öğretimine cümleden başlamak gerektiği belirtilmiştir. Program da yazma ve konuşma, anlatım becerisi olarak değerlendirilmiş, öğretmenlerin okulda yalnız yazı ile ifadeye önem vererek ağızdan ifadeyi ihmal etmeleri ne kadar yanlışsa, ağızdan ifadeye önem vererek yazı ile ifadeyi dikkate almaması da yanlıştır (KB, 1936: 56) denilerek sözlü ve yazılı anlatımın önemi vurgulanmıştır. Çocuklara yazma çalışmaları için verilecek konuların okul hayatından veya günlük hayattan seçilmesi ve düzeylerine uygun olması gerektiği ifade edilmiş, böylece yazma becerisinin geliştirilmesinde hedef kitleye görelik, yakından uzağa ve hayatîlik ilkeleri ön plana çıkarılmıştır. 4 Yazma Eğitimi
Yrd. Doç. Dr. Duygu Uçgun Program a göre ilk devrede öğrencileri yazı ile ifadeye alıştırmak amacıyla çocukların tetkik ve müşahede ettikleri mevzuların birkaç cümle içinde ifadesi, yaptıkları işleri veya vakaları anlatmaları, gezintilerden, millî bayram ve tatillerden alınan intibalar, mevsimlerin dikkate değer tezahürlerinin tespiti, çocuklara basit bilmeceler tertip ettirilmesi, çocuklar tarafından okunan veya kendilerine anlatılan hikâye ve fıkraların anlatılması, bir hikâyenin sonunun tamamlanması veya kahramanların ağzından bir şeyler anlatılması gibi çocukların hayal güçlerini faaliyete geçirecek konular, bir resmin veya bir tablonun tasviri, mektuplar, okulun duvar gazetesine bir havadis yazmak, okunan bir kitabın içindekileri birkaç cümle ile özetlemek, okunan bir parçaya uygun bir başlık bulmak (KB, 1936: 72-73) gibi konulardan yararlanılabilir. Birinci devre için verilen bu konuların yanı sıra muhtelif ders konularıyla ilgili yazılar, diyaloglar, basit temsiller, bir resimden, bir tablodan ilham alarak hikâye veya fıkra yazmak, diyaloglar, basit temsiller, senet, makbuz, dilekçe, beyanname doldurulması, basit hikâyeler yazmak (KB, 1936: 74) yazma becerisini geliştirilmek amacıyla ikinci devrede yararlanılabilecek konular olarak sıralanmıştır. Program da İmla dersinin hedefi çocuklara kendi lisanlarındaki kelimelerin doğru yazılışını öğretmek (KB, 1936: 74) şeklinde ifade edilmiş, bu hedefe ulaşabilmek için izlenmesi gereken yol ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Sınıftaki öğrencilerin içinde sem î, basarî ve harekî tiplerin olabileceği ve bu yüzden imla derslerinde farklı yöntemlerin kullanılması gerektiği belirtilmiştir (KB, 1936: 75). Bu, çoklu zekâ alanlarına -yüzeysel bir şekilde de olsa- değinilmiş olması bakımından dikkat çekicidir ve öğrenci merkezli eğitim anlayışının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. 1948 İlkokul Türkçe Programı nda yazma eğitimi ile ilgili ilk bilgiler İlk Okuma ve Yazma bölümünde verilmiş, ilkokuma yazma öğretiminde cümle yönteminin uygulanacağı ifade edilmiştir. Önceki programlardan farklı olarak yazma çalışmalarında alıştırmaların öğrencinin dikkatini ve ilgisini çekecek şekilde yaptırılması istenmiş, böylece Türkçe eğitiminin hedef kitleye görelik, isteklendirmeyi sağlama ve tekrar ilkeleri ön plana çıkarılmıştır. Program da sözlü ve yazılı ifadenin amacı belirtildikten sonra konuşma ve yazma becerisinin kazandırılması ve geliştirmesi için yapılması gerekenler ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. Yazı ile İfade başlığını taşıyan bölüm, önceki programlara göre daha geniş ve düzenlidir. Konuşma ile yazma arasındaki ilişki ve yazma süreci bu bölümde açıklanmış, ayrıca yazma çalışmalarında kullanılabilecek konular verilmiştir. Öğretmenlerden yazma çalışmalarında öğrenciyi zaman, satır, cümle, sayfa sayısı bakımından sınırlandırmamaları ve bu çalışmaları değerlendirirken öğrencinin dili kullanma, gözlem, düşünme, hayalde canlandırma yeteneği, bellek kuvveti, sadelik ve hakikate uygunluk imla ve yazı kurallarına uygunluk, ifadede samimilik ve dil yanlışları nı (MEB, 1948: 107) göz önünde bulundurmaları istenmiştir. Yazma ödevlerinin düzeltilmesinde kendi kendine düzeltme, karşılıklı düzeltme (öğrenciler arasında değiştirilen ödevlerin onlar tarafından düzeltilmesi), yakın arkadaşlar arasında veya kümeler içinde düzeltme, sınıfça düzeltme, öğretmenin düzeltmesi gibi yöntemlerin tercih edilebileceği, ayrıca yazma çalışmalarında tespit edilen ortak yan- İlköğretim Programlarında Yazma Eğitimi 5
lışların daha sonra işlenecek konuşma, yazma ve dil bilgisi inceleme ve alıştırmalarının konusu olacağı belirtilmiştir (MEB, 1948: 108). Böylece sınıfın değil öğrencinin düzeyi dikkate alınacak, bu da yazma eğitiminde amaca ulaşmayı sağlayacaktır. Yazmak ve güzel yazılmış yazıları okuyup incelemek yazma becerisini geliştirme yollarından biridir. Program da bu konuya da değinilmiş ve öğretmenlerden çeşitli fırsatlar yaratarak öğrencileri yazmaya yönlendirmeleri ve onlara okuma alışkanlığı kazandırmaları istenmiştir. Program ın İmla dersiyle ilgili bölümünde öğrencilerin imla kontrolü için en iyi ölçünün serbest yazı çalışmaları olduğu, dikte çalışmalarının da -yazdırılacak metnin imlası öğrenilen kelimeleri içermesi ve öğrencileri ilgilendirmesi durumunda- bu amaca hizmet edeceği belirtilmiştir (MEB, 1948: 109). İmla yanlışları, İmla Kılavuzu esas alınarak düzeltilecektir. Program da önceki programlardan farklı olarak- yazma eğitimiyle ulaşılmak istenen amaçlar her sınıf için ayrı ayrı belirtilmiştir. 1968 yılında yeni bir İlkokul Programı hazırlanmıştır. 1962 yılında taslak olarak hazırlanan ve ön uygulamaların ardından yeniden düzenlenerek yürürlüğe giren bu Program a göre okuma yazma önceki Program da olduğu gibi- cümle yöntemiyle öğretilmektedir. 1948 Programı nda çocuk eline daha kolay geleceği düşüncesiyle ilkokuma yazmaya büyük harflerden başlamanın daha doğru olacağı belirtilmiş ancak 1962 yılında hazırlanan Taslak Program da harf öğretiminin karma olarak yapılacağı ifade edilmiştir. 1968 tarihli Program da da bu karara bağlı kalındığı görülmektedir. 1962 tarihli taslak programda ana dili ile ilgili bölüm temel olarak değiştirilmemiş, buna karşın özellikle doğru yazma ve cümle kurmaya yarayacak dil bilgisi konularına yer verilmiştir (Göğüş, 1989: 145). Üzerinde okuma yazma öğretilecek büyük ve küçük fişler, öğretilen cümle ve kelimeler içeren ve öğretilen kelimelere birkaç yeni kelime eklenerek hazırlanan okuma parçaları, hikâyeler, tekerlemeler, bilmeceler, çözümleme levhaları, yazı tahtası, kum masası, kâğıt, mukavva, veya plastikten kesilerek hazırlanmış harfler yazı öğretiminde kullanılacak malzemelerdir. Program da öğretmenlerden öğrencilerin yazdıkları cümleleri teker teker kontrol etmeleri, harflerin yazımında gördükleri bozuklukları düzelttirdikten sonra aynı cümleyi tekrar yazdırmaları, gelişigüzel yazılara göz yummamaları, tahtaya yazdırdıkları yazıları da aynı şekilde değerlendirmeleri istenmiştir (MEB, 1968: 116). Ayrıca, öğretmenin tahtaya ve fişlere yazı yazarken özenli davranması gerektiği belirtilerek Türkçe eğitiminin etkileşim ilkesi öne çıkarılmıştır. 1968 İlkokul Türkçe Programı nın Yazılı ve Sözlü Anlatım başlığını taşıyan bölümünde konuşma ve yazma eğitiminin amacı açıklanmıştır. Yazı ile Anlatım alt başlığında ise önceki Program da yer alan hususların aynen tekrarlandığı görülür sadece bazı ifadelerde küçük değişiklikler yapılmıştır. Yazma eğitimini gerçekleştirmek için yapılacak çalışmalar 1948 Programı nda olduğu gibi her sınıf için ayrı ayrı verilmiş, ancak bu bölüm 1948 Programı na göre zenginleştirilmiştir. Yazma eğitimine yönelik İmla dersinin amaç ve işlenişine ilişkin açıklama bölümü de önceki Program la hemen hemen aynıdır. İmla yanlışlarının düzeltilmesinde Yazım Kılavuzu nun yanı 6 Yazma Eğitimi