BİYOLOJİ ÖĞRETMENLERİNİN SINIF DIŞI ÖĞRETİM YÖNTEMLERİNİ KULLANMA DURUMLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Gülay EKİCİ Gazi Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, ANKARA Özet: Bu araştırmanın genel amacı, biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanma durumlarının değerlendirilmesidir. Araştırma betimleme-survey yöntemiyle yapılmıştır. Araştırmanın çalışma grubunu 2001-2002 Eğitim-Öğretim yılında Ankara ili Çankaya merkez ilçesinde görev yapan toplam 72 biyoloji öğretmeni oluşturmuştur. Araştırma verileri açık uçlu ve D-Y sorulardan oluşan bir ölçme aracıyla toplanmıştır. Araştırma verilerinin değerlendirilmesinde yüzde, frekans ve aritmetik ortalama ve Khi-kare kullanılmıştır. Araştırma verilerinin değerlendirilmesi sonunda; Biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini yeterli düzeyde kullanmadıkları ve bu öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeylerinin kısmen yeterli olduğu belirlenmiştir. Biyoloji öğretmenlerinin bu yöntemleri kullanmaları, öğretmenlerin cinsiyetine, kıdemine, mezun oldukları yükseköğretim kurumuna ve sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeyine göre değişmemektedir. Diğer taraftan biyoloji öğretmenlerinin bu yöntemleri kullanamamalarının en önemli nedenleri; programda belirtilen konuların sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmaya elverişli olmaması, sınıf dışı öğretim yöntemlerinin uygulanmasının oldukça güç olması vb. olarak sıralanmaktadır. 1. GİRİŞ Eğitim programı kavramını incelediğimizde; öğrenene, okulda ve okul dışında planlanan etkinlikler yoluyla öğrenme yaşamları düzeneği olduğu ifade edilmektedir Bu tanımda da belirtildiği gibi okul dışında da öğrenmelerin olduğu, bu öğrenmelerin planlı programlı yapılması durumunda belirli öğretim tekniklerinin uygulanması söz konusundur. Bu tekniklerden en etkili olanları, gezi, gözlem, görüşme, sergi, proje ve ödevlerdir (Çilenti ve Özçelik, 1991; Demirel, 2002). Biyoloji dersinin amaçları ve kapsamı incelediğinde, bireylere canlılarla ilgili temel ilke ve kavramların öğretilmesi, bu kavramlarla günlük hayatta karşılaşıldığında olaylar arasında ilişki kurulabilmesi, bilimsel ve eleştirici düşüncenin kazandırılması, yeryüzünün insan hayatındaki öneminin kavratılması, bilimsel ve teknolojik gelişmeleri izleyebilen bireylerin yetiştirilmesi ve doğal çevre-insan sağlığı ilişkisinin önemi gibi konular yer almaktadır (MEB, 1992: 473). Belirlenmiş bu amaçlardan da anlaşıldığı gibi biyoloji dersi kapsadığı pek çok konu açısından sadece sınıfta veya laboratuvarda öğretilemeyecek kadar özel nitelikler taşıyan bir bilim dalıdır. Çünkü öğrencinin kitapta resmini gördüğü bir yaprağı, çiçeği, böceği, balığı vb. canlıları doğal ortamlarında görmesi kadar etkili bir öğrenme ortamı hiçbir zaman sınıfta veya laboratuvarda sağlanamaz. Bu nedenle biyoloji öğretmenlerinin bu kadar önemli olan sınıf dışı öğretim yöntemlerini ne düzeyde kullandıklarının araştırılması önemli görülmektedir. 1.1 Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın genel amacı, biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanma durumlarının değerlendirilmesidir. Bu genel amaca yönelik olarak aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır: 1. Biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanma düzeyi nasıldır? 2. Biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanma durumları, öğretmenlerin cinsiyetine, kıdemine, mezun oldukları yükseköğretim kurumlarına ve sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeyine göre değişmekte midir? 3. Biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeyleri nasıldır? 4. Biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanamamalarının nedenleri nelerdir? 2. YÖNTEM Araştırma betimleme-survey yöntemiyle yapılmıştır. 2.1 Araştırma Grubu Araştırma grubunu 2001-2002 Eğitim-Öğretim yılında Ankara ili Çankaya merkez ilçesinde görev yapan toplam 72 biyoloji öğretmeni oluşturmuştur.
2.2. Veri Toplama Araçları Araştırma verilerinin toplanması amacıyla kullanılan ölçme aracı üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; biyoloji öğretmenlerinin kişisel özelliklerini belirlemeyi amaçlayan sorular, ikinci bölümde; biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanıp-kullanmamalarını ve sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanamamalarının nedenlerini belirlemeyi amaçlayan açık uçlu sorular, üçüncü bölümde ise; biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki teorik bilgi düzeylerini belirlemeyi amaçlayan sorular bulunmaktadır. Sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki teorik bilgi düzeylerini belirlemeyi amaçlayan sorular kapsamında, gezi, gözlem, görüşme, sergi, proje ve ödev yöntemlerinin her birine ait 10 ar tane özelliği vurgulayan D-Y seçenekli toplam 60 cümle içermektedir. Bu cümleler konuyla ilgili kaynaklardan yararlanılarak hazırlanmıştır (Bilen, 1989; Demirel, 1992; Demirel, 2002; Hesapçıoğlu, 1992; Küçükahmet, 1989). Güvenirlik çalışması için toplam 47 biyoloji öğretmenine uygulanan ölçme aracının Cronbach-alfa değerleri 0. 84 olarak hesaplanmıştır. 2.3. Verilerin Analizi Araştırma verileri SPSS-10.0 paket programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Araştırma verilerinin değerlendirilmesinde yüzde, frekans, aritmetik ortalama ve Khi-kare kullanılmıştır. 3. BULGULAR 3.1. Biyoloji Öğretmenlerinin Sınıf Dışı Öğretim Yöntemlerini Kullanma Düzeyi Tablo 3.1: Biyoloji Öğretmenlerinin Sınıf Dışı Öğretim Yöntemlerini Kullanma Düzeyi Sınıf Dışı Öğretim Yöntemlerini Kullanmıyor um Kısmen kullanıyorum Kullanıyorum Topla m f % f % f % f % 4 6 22 30, 6 8, 7 1 4 1,1 6 3 2 00,0 Tablo 3. 1 de görüldüğü gibi araştırmaya katılan biyoloji öğretmenlerinin %61,1 i sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmadıklarını belirtirken, %30,6 sı kısmen kullandıklarını ve %8,3 ü kullandıklarını belirtmişlerdir. 3.2. Biyoloji Öğretmenlerinin Sınıf Dışı Öğretim Yöntemlerini Kullanma Durumları İle Kişisel Nitelikleri Arasındaki İlişki Bu alt amaçta, biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanma durumlarının öğretmenlerin cinsiyetine, kıdemine, mezun oldukları yükseköğretim kurumuna ve sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeyine göre değişip değişmediği değerlendirilmiştir (Tablo 3.2). Tablo 3. 2 : Biyoloji Öğretmenlerinin Sınıf Dışı Öğretim Yöntemlerini Kullanma Durumları İle Kişisel Nitelikleri Arasındaki İlişki Sınıf Dışı Öğretim Yöntemleri Kişisel Nitelikler Okul Cinsiyet Kullanmama Kısmen kullanma Kullanma Erkek 21 13 1 Kadın 23 9 5 Kıdem 1-10 yıl 19 12 4 11 yıl ve üstü 25 10 2 Mezun Olunan Eğitim Fakültesi 18 12 3 P değeri (Khikare),18,45,56
Fen-Edb. Fakültesi 26 10 3 Bilgi Düzeyi Yeterli 7 4 1,97 Kısmen Yeterli 37 18 5 Yetersiz - - - Tablo 3.2 de görüldüğü gibi biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmaları ile öğretmenlerin cinsiyeti, kıdemi, mezun oldukları yükseköğretim kurumları ve sınıf dışı öğretim yöntemleri konusunda bilgi düzeyi arasında p<.05 düzeyinde bir ilişki bulunamamıştır. Bu durum biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmalarının, öğretmenlerin cinsiyetine, kıdemine, mezun oldukları yükseköğretim kurumlarına ve sınıf dışı öğretim yöntemleri konusunda bilgi düzeyine göre değişmediğini, başka faktörlerin etkisi altında olduğu şeklinde değerlendirilebilir. 3.3. Biyoloji Öğretmenlerinin Sınıf Dışı Öğretim Yöntemleri Konusundaki Bilgi Düzeyleri Bu bölümde öğretmenlerin her biri 1 puan olan toplam 60 soruya verdikleri doğru cevaplar sonucunda kaç puan alacakları yani başarı durumları gruplandırılmıştır. Buna göre; 1-20 arasında soruya doğru cevap verenler: Yetersiz bilgi düzeyine sahip, 21-40 arasında soruya doğru cevap verenler: Kısmen Yeterli bilgi düzeyine sahip, 41-60 arasında soruya doğru cevap verenler: Yeterli bilgi düzeyine sahip oldukları kabul edilmişlerdir. Bu duruma göre biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeylerinin dağılımı şöyledir ( Tablo 3.3): Tablo 3.3: Biyoloji Öğretmenlerinin Sınıf Dışı Öğretim Yöntemleri Konusundaki Bilgi Düzeyleri Sta Me M R Min.- ndart dyan od anj Max. Puanlar sapma 3 6,9 33, 2 3 16,00-2 3,59 5 00 5,00 3,00 49,00 Tablo 3.3 de görüldüğü gibi, biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerine ait sorulara verdikleri doğru cevaplardan aldıkları puanların ortalaması (33,59 puan), biyoloji öğretmenlerinin Kısmen Yeterli (21-40 puan) bilgi düzeyine sahip olduklarını göstermektedir. Ayrıca aritmetik ortalamanın yanında, mod ve medyanında Kısmen yeterli puan düzeyi bölümünde yer alması bu sonucu destekler niteliktedir. 3.4. Biyoloji Öğretmenlerinin Sınıf Dışı Öğretim Yöntemlerini Kullanamamalarının Nedenleri Tablo 3. 4: Biyoloji Öğretmenlerinin Sınıf Dışı Öğretim Yöntemlerini Kullanamamalarının Nedenleri Nedenler f % 1. Programda belirtilen konuların sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmaya elverişli olmaması, 2. Sınıf dışı öğretim yöntemlerinin uygulanmasının oldukça güç olması yani hem öğretmen hem de öğrenci için özel hazırlık, bilgi, beceri, zaman, belli bir maliyet vb. gerektirmesi, 3. Öğrencilerin üniversiteye giriş sınavı kaygısı içinde olmaları ve zamanlarının sınırlı olması, 4. Öğrencilerin sınıf dışı öğretim yöntemleri konusunda bilinçsiz olmaları, 5. Ders süresinin yetersiz olması, 6. Sınıf dışı öğretim yöntemlerini uygulamaya uygun ortamların bulunmaması. 65 63 60 48 41 40 37 13 90,2 87,5 83,3 66,6 56,9 55,5 51,3 18,0
7. Sınıf dışı öğretim yöntemlerini vakit kaybı olarak algılama, 8. Sınıf dışı öğretim yöntemlerinin öğretmene sorumluluklar yüklemesi, 9. İdarenin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmaya olumlu yaklaşmaması, 6 8,3 Tablo 3. 4 de görüldüğü gibi, biyoloji öğretmenleri tarafından, sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanamamalarının pek çok nedeni belirtilmiştir. Buna göre biyoloji öğretmenlerinin %90,2 i sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanamamalarının en önemli nedenini Programda belirtilen konuların sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmaya elverişli olmaması olarak belirtirken, bu nedeni Sınıf dışı öğretim yöntemlerinin uygulanmasının oldukça güç olması yani hem öğretmen hem de öğrenci için özel hazırlık, bilgi, beceri, zaman, belli bir maliyet vb. gerektirmesi (%87,5), Öğrencilerin üniversiteye giriş sınavı kaygısı içinde olmaları ve zamanlarının sınırlı olması (83,3),Öğrencilerin sınıf dışı öğretim yöntemleri konusunda bilinçsiz olmaları (%83,3), Ders süresinin yetersiz olması (%66,6), Sınıf dışı öğretim yöntemlerini uygulamaya uygun ortamların bulunmaması (%56,9), Sınıf dışı öğretim yöntemlerini vakit kaybı olarak algılama (%55,5), Sınıf dışı öğretim yöntemlerinin öğretmene sorumluluklar yüklemesi (%51,3) ve Okul idaresinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmaya olumlu yaklaşmaması (%18,0) izlemektedir. 4. YORUM/TARTIŞMA Sınıf dışı öğretim yöntemleri genellikle öğrenciyi aktif konuma getiren, öğrencinin yeteneklerini ortaya koymasına yardımcı olan ve hem öğrenciye hem de öğretmene sorumluluklar yükleyen yöntemlerdir. Bu yöntemlerle öğrenciler, araştırma yapma, konuları somut olarak doğal ortamlarda araştırma ve biyolojinin gerçek yaşamın kendisi olduğunu görme fırsatı bulabilmektedirler. Ancak özellikle fen eğitiminde uygulamalı yöntemlerin yeterince kullanılmadığı, eğitimciler tarafından yıllardır tartışılan bir konudur. Bu konunun gerçekten üzerinde durulması gereken bir konu olduğunu, öğrencilerin Üniversiteye Giriş Sınavlarında, biyoloji dersinin en az doğru soru cevaplandırılan fen bilimleri alanından biri olması durumunda da görebilmekteyiz (Atav ve Morgil, 1999). Bu önemli sonuç dışında genel olarak şu sonuçları sıralayabiliriz: Öğrenci biyoloji dersini uygulamalı yöntemlerle öğrenme fırsatı bulamadığından dolayı, biyoloji dersinin zevkli yanlarını görememektedir. Türk Eğitim Sistemi yoğun olarak öğrenciye bilgi yüklemeye donuktur. İçinde oldukça fazla Latince kelimelerin bulunduğu çok geniş bir alan olan biyoloji dersinde de öğrenciye çok fazla bilgi yüklenmekte ve öğrenci bu bilgileri birbirleriyle ilişkilendirmekte güçlük çekmektedir. Çünkü öğrenci aldığı bilgilerin neden ve nasıl öyle olduğunu anlamak için zihnini çalıştırmaya zorlanmamaktadır. Öğrencinin bilgi, beceri ve yeteneklerini kullanarak öğrenmesine olanak verilmemektedir. Öğrenci sadece kitapta yazılan bilgileri öğrenmekle yükümlü tutulmaktadır. Doğa-insan ve canlı-cansız ilişkisini kavrayamayan, toplumun, yaşadığı çevrenin değerini bilmeyen bir toplumun yetişmesi sağlanmaktadır. Genel olarak yukarıda belirttiğimiz sonuçlar biyoloji dersinin amaçlarını ifade etmektedir. Bu sonuçlar biyoloji dersinin amaçlarının yeterli derecede gerçekleşemediğini göstermektedir. Biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeylerinin kısmen yeterli olduğu belirlenirken, bu yöntemleri kullanmalarının, öğretmenlerin cinsiyetine, kıdemine, mezun oldukları yükseköğretim kurumuna ve sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeyine göre değişmediği belirlenmiştir. Bu durumu biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmamalarının öğretmenlerin kişisel nitelikleri yanında, sistemden, biyoloji öğretim programından, öğrencilerden, bu yöntemlerin özelliklerinden, hem öğrencilerin hem de öğretmenlerin bu yöntemleri kullanma alışkanlıklarının olmaması vb. nedenlerden kaynaklandığı biçiminde değerlendirilebilir.
5. SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1. Sonuç Biyoloji öğretmenleri sınıf dışı öğretim yöntemlerini yeterli düzeyde kullanmamaktadırlar. Biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeylerinin kısmen yeterli olduğu bulunmuştur. Biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmaları, öğretmenlerin cinsiyetine, kıdemine, mezun oldukları yükseköğretim kurumuna ve sınıf dışı öğretim yöntemleri konusundaki bilgi düzeyine göre değişmediği belirlenmiştir. Biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanamamalarının en önemli üç nedeni Programda belirtilen konuların sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmaya elverişli olmaması, Sınıf dışı öğretim yöntemlerinin uygulanmasının oldukça güç olması yani hem öğretmen hem de öğrenci için özel hazırlık, bilgi, beceri, zaman, belli bir maliyet vb. gerektirmesi ve Öğrencilerin üniversiteye giriş sınavı kaygısı içinde olmaları ve zamanlarının sınırlı olması şeklinde belirlenmiştir. 5.2. Öneriler Biyoloji ders programları biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmalarına uygun hale getirilmelidir. Özellikle okul idaresi biyoloji öğretmenlerinin sınıf dışı öğretim yöntemlerini kullanmalarını kolaylaştırıcı imkanlar sağlamalıdır. Hem öğretmenler hem de öğrenciler sınıf dışı öğretim yöntemleri konusunda bilgilendirilmelidirler. KAYNAKLAR Atav, E. ve Morgil, F. İ. (1999). 1974-1997 Yıllarında ÖSYM Sınavlarında Sorulan Biyoloji Sorularının Değerlendirilmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15, 24-29. Bilen, M. (1989). Plandan uygulamaya öğretim. Ankara: Gelecek Yayımcılık. Clark, L. & Starr, I. ( 1968). Secondary school teaching method (2nd edition). New York: The MacMillan Co., London: Collier- McMillian Lt. Collette, A.T., & Chiapette, E. L. (1989). Science instruction in the middle and secondary schools. Toronto: Merrill Publishing Company. Çilenti, K. ve Özçelik,D. A. ( 1991). Biyoloji öğretimi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, no: 423. Demirel, Ö. (1992).Genel öğretim yöntemleri. (Ders Notları). Ankara. Demirel, Ö. (2002). Planlamadan değerlendirmeye öğretme sanatı. Ankara: Pegem A Yayıncılık. Hesapçıoğlu, M.(1992). Öğretim ilke ve yöntemleri. "Eğitim programları ve öğretim." İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım. A.Ş. Küçükahmet, L. (1989).Öğretim ilke ve yöntemleri. Ankara: G.Ü.Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayını, No:17. MEB (1992). Tebliğler Dergisi, 17 Ağustos 1990, cilt: 55, sayı: 2364. Project Based Learning. http: // www. bie. org. pbl. Qualter, A., Strong, J., Swattton, P. & Taylor, R. (1990) Exploration: A way of learning science. Blackwell Ltd. England.