2. HAFTA ISF404 SERMAYE PİYASALAR VE MENKUL KIYMETLER YÖNETİMİ FİNANSAL ARACILAR Doç. Dr. Murat YILDIRIM muratyildirim@karabuk.edu.tr 2 Finansal Aracılar Finansal Aracılar Finansal piyasalarda, fon arz edenlerle fon talep edenlerin doğrudan doğruya karşılaşması ve ihtiyaçlarını gidermeleri birçok nedenden dolayı zor bir süreçtir. Bu nedenle fon aktarma sürecinde çeşitli finansal aracılar(finansal kurumlar) işlem görmektedir. Finansal sistem içinde fonların arz edenlerden talep edenlere aktarılması sürecinde Finansal aracılar, fon akışı esnasında muhtemelgecikmeleri önlemekvefon akışınıçabuklaştırmakgibi çeşitli fonksiyonları yerine getirirken, fon talep edenler ile arz edenlerarasındabirçeşitköprü görevigörmektedirler. Örneğin ticari bir banka, tasarruf şeklinde bir mevduatları toplayarak bu kaynakları fon talep edenlere kredi olarak kullandırırlar. Böylece fonlar, finansal aracılar yardımı ile tasarruf sahiplerinden fon talep edenlere aktarılmış olmaktadır. Finansal aracılar aracılık fonksiyonu dışında yada bu fonksiyona bağlı olarak, vade ayarlama, miktar ayarlama, risk azaltma ve finansaldanışmalıkgibifonksiyonlarıyerinegetirirler. 3 4 Finansal Aracılar İşlem Maliyeti Finansal aracılar, finansal piyasalarda işlem yapan tarafların tek başlarına gerçekleştiremeyecekleri işlem ve bilgilenme maliyetlerini minimize edebilmektedir. Bu durum finansal aracıların önemini artırmaktadır. 5 İşlem maliyeti, Finansal işlemlerin gerçekleştirilmesinde harcanan paravezamanaişlemmaliyetidenir. İşlem maliyetleri, fon arz eden ve fon talep eden ekonomik birimleraçısındanönemlibirproblemdir. Yapılacak finansal işlemlerden dolayı hukuki sözleşmeler hazırlamak, yatırım yapılacak veya kaynak bulunacak alanlarla ilgili bilgi sağlamak, vadelerin takibini yapmak vb. işlemler taraflaraçısındanhemzamanhemdeparasalmaliyetifadeeder. Finansal aracılar, bir çok konuda uzmanlaştıkları ve ölçek ekonomilerinden yararlandıkları (işlem hacmi artıkça işlem başına düşen maliyetin azalması)için maliyetlerini önemli ölçüde azaltmaktadırlar. 6 1
İşlem Maliyeti Finansal aracıların katlanmak zorunda oldukları işlem maliyetlerinin düşük olmasından dolayı bu aracılar müşterilerine likiditesidahayüksekhizmetlersunabilirler. Örneğin bankalar, mevduat sahiplerine çek hesapları açarak ödemelerini kolayca yapabilme olanağı sunmakta, bu tür mevduatlara faiz ödenmekte ve bu hesaplarda bulunan fonlar istenildiği zaman mal ve hizmetlere dönüştürülme olanağına sahipolmaktadır. Eksik Bilgilenme Maliyeti Eksik bilgilenme maliyetlerini minimize etme, finansal aracıların finansal sistem açısından taşıdıkları önemin bir diğer boyutu eksikbilgilenmemaliyetleri(asimetrikbilgi)ileilgilidir. Finansal piyasalarda bir finansal işlemi gerçekleştiren tarafların doğru karar verebilmek için genellikle karşı tarafı yeteri kadar tanımamalarıeksikbilgilenme(asimetrikbilgi)olaraktanımlanır. Örneğin kredi alarak borçlanan bir kişi, aldığı krediyi kullanacağı yer konusunda kredi açandan daha fazla bilgiye sahiptir. Kredi açan tarafın bu konudaki bilgi açığı finansal sistemin etkin çalışmasınınolumsuzetkilemektedir. 7 8 Eksik Bilgilenme Maliyeti Ters Seçim Sorunu Fon arz edenlerin finansal işlemlerdeki bilgi açığı finansal sistemde ters seçim ve kötü niyet olmak üzere iki tür sorunun doğmasına neden olmakta ve finansal sistemin etkin bir şekilde çalışmasınaengelolmaktadır. Ters seçim sorunu gerçekleştirilen finansal işlemin öncesinde ortaya çıkarken, kötü niyet sorunu ise gerçekleştirilen finansal işleminsonrasıileilgilidir. 9 Finansal piyasalarda işlem yapan fon sahipleri fon talep edenler hakkında yeteri kadar bilgiye sahip olmadığı zaman veya kötü kredi riskine sahip olan fon talep edenlerle karşılaştıklarında ters seçimsorunuortayaçıkmaktadır. Ters seçim sorununda fon arz edenler yeteri kadar bilgiye sahip olmadıkları iyi kredi notuna sahip fon talep edenlere kaynak aktarmakta çekimser davranırlarsa finansal piyasalar etkin bir şekildeçalışmaz. Yine fon arz edenler kötü kredi riskine sahip ancak yüksek faiz teklif edenlere fonlarını kullandırırlarsa iyi kredi riskine sahip fon arz edenlere yine kaynak bulmakta sıkıntı yaşayacaklardır. Bu durumfinansal piyasalarınetkinbirşekildeçalışmasınıengeller. 10 Kötü Niyet Sorunu Finansal piyasalarda kötü niyet borç alan bir kişinin kredi açan açısından arzulanmayan faaliyetlere girişmesi riski olarak açıklanır. Eğer fon arz edenlerin fon talep edenlerin kaynakları kullanacakları alanlar hakkında endişeleri varsa bu kaynakları kullandırmaktaçekimserdavranmalarınanedenolur. Bu durum borcuna sadık iyi fon talep edenlerin kaynak bulmalarını engeller ve finansal sistemin etkin çalışmasını engeller. Eksik Bilgilenme Maliyeti Ekonomilerde yer alan finansal aracıların devreye girmesiyle eksik bilgilenme sorunun doğurduğu finansal piyasaların fonksiyonlarını yerine getirememe sorunları büyük ölçüde çözüme kavuşacaktır. Finansal aracıların bulunduğu bir ortamda, küçük tasarruf sahipleri, ellerindeki fonları kredi olarak verirler. Bu fonları ödünç olarak elde eden finansal aracı kurum kredi açarak veya menkul kıymet vererek bu fonları kullanırlar. 11 12 2
Eksik Bilgilenme Maliyeti Başarılı finansal aracılar, kötü ve iyi kredi riskini bireylere göre daha iyi inceleyebilecekleri ve böylece ters seçime bağlı olarak uğrayacakları kayıpları azaltabilecekleri için kullandırdıkları fonlardan elde edecekleri getiride daha yüksek olacaktır. Öte yandan finansal aracılar, kredi verdikleri kişi ve kurumların izlenmesinde uzmanlaştıkları için, kötü niyet sorunun neden olacağı kayıpları da en aza indirebilecekler ve dolayısıyla kullandırdıkları fonlardan daha yüksek getiri elde edebileceklerdir. Finansal Aracıların Fonksiyonları Finansal aracıların ekonomiye sağladığı en önemli katkı, fon akışını düzenli ve ucuz olarak tasarruf sahiplerinden son kullanıcılara veya projelerini finanse etmek isteyen girişimcilere aktarmaktır. 13 14 Finansal Aracıların Fonksiyonları Finansal aracıların en önemli fonksiyonu, fonları arz edenlerden talep edenlere doğru akışını etkin bir şekilde yerine getirmektir. Bunun yanında finansal aracıların fonksiyonları aşağıdaki şekilde sıralanabilir.: İşlem ve bilgilenme maliyetini minimize etme fonksiyonu, Ekonomide gömüleme eğilimini azaltma fonksiyonu, Tasarruflar ile yatırımların vadelerinin uyumlaştırma fonksiyonu, Tasarruf ve yatırımların miktarlarını ayarlama fonksiyonu, Risk ayarlama fonksiyonu, Potansiyel faiz oranlarını düşmesine yardımcı olma fonksiyonu, Emisyon artış oranın azaltmasına yardımcı olma fonksiyonu. İşlem ve Bilgilenme Maliyetini Minimize Etme Fonksiyonu Finansalişlemlerin gerçekleştirilmesinde harcanan para ve zaman işlemmaliyetiolaraktanımlanır. Yapacakları her bir ödünç verme işlemi için hukuki sözleşmeler hazırlamak, yatırım yapılacak alanlardan bilgi sağlamak, vadelerin takibini yapmak vb. işlemler tasarruf sahipleriaçısından hem zaman hem de parasal maliyet ifade eder. Finansal aracılar, birçok konuda uzmanlaştıkları ve ölçek ekonomilerinden yararlandıkları (işlem hacmi artıkça işlem başına düşen maliyetin azalması)içinmaliyetleriniönemliölçüdeazaltmaktadırlar. 15 16 Ekonomide Gömüleme Eğilimini Azaltma Fonksiyonu Ekonomide Gömüleme Eğilimini Azaltırlar: Tasarruf sahipleri finansal piyasalarda istediği türden hizmet verecek finansal kurum ve araçların olmaması veya hangi finansal araçların kendilerine uygun olduğuna karar vermek konusunda yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmamaları nedeniyle tasarruflarını atıl bırakma ve gömüleme kararı verebilmektedirler. Finansal kurumlar bu tür sorunlara çözüm bularak atıl fonların finansal piyasalara girmesini sağlarlar. Tasarruflar ile Yatırımların Vadelerini Uyumlaştırma Fonksiyonu, Finansal piyasalarda genel olarak fon arz edenler ile fon talep edenlerin beklentileri farklıdır. Fon arz edenler mümkün olduğunca kısa vadeler ile fonlarını kullandırmak isterken, fon talep edenler ise bu fonları mümkün olduğunca uzun bir vadede kullanmak isterler. Finansal kurumlar kullanılan finansal araçların vadelerini farklılaştırmak yöntemiyle hem fon arz edenlerin, hem de fon talep edenlerin gereksinimlerine daha uygun hale getirirler.. 17 18 3
Tasarruf ve Yatırımların Miktarlarını Ayarlama Fonksiyonu, Finansal piyasalarda genellikle ile fon arz edenlerin birikimleri küçük tutarlar iken, fon talep edenlerin istedikleri miktarlar büyüktutarlardadır. Budurumbir miktaruyumsuzluğunudoğurur. Finansal aracılar fon arz edenlere, yatırım alternatifleri sunarak, bu fonlarıtoplamaktavebirhavuzoluşturmaktadır. Diğeryandanfon kullanıcılarınnispetenbüyük diye ifade edilen fon talepleri bu havuzdan karşılanmaktadır. Böylece finansal aracılar tutar olarak farklı büyüklükteki fonların miktar ayarlamasınıyapmaktadırlar. Risk Ayarlama Fonksiyonu Finansal aracılar, risklerin ayarlanması ve dağıtılması konusunda bireysel yatırımcıların bilgi ve tecrübeleri genellikle yetersizdir. Oysa finansal aracıların emrinde bu konuda yeterli bilgi ve tecrübeyesahipelemanlarıbulunmaktadır. Ayrıca finansal aracılarda toplanan ve büyük boyutlara ulaşan fonların değişik risk derecelerinde finansal araçlara yatırmak ve finansalyatırımlarıfarklılaştırmakdamümkündür. Bu nedenle finansal aracılar, tek başlarına bireylerin yapamadığı risk ayarlama işlevini, daha kolay ve etkin bir şekilde yerine getirebilirler. 19 20 Potansiyel Faiz Oranlarını Düşmesine Yardımcı Olma Fonksiyonu, Bir ekonomide finansal aracıların varlığı ve çeşitliği atıl olabilecek fonlarınpiyasalaragirmesinenedenolmaktadır. Atıl fonların piyasalara girmesi, genel anlamda fon arzının artması artması, ekonomide faiz oranlarının potansiyel olarak yükselebileceğidüzeyinaltındaoluşmasısağlanmaktadır. Emisyon Artış Oranın Azaltmasına Yardımcı Olma Fonksiyonu Finansal aracıların varlığı ve etkin çalışması, ekonomide mevcut para stokunun kullanımının optimal düzeyde olmasını etkiler. Böylece Merkez Bankası kaynaklarına yönelme en az düzeye inmektedir. 21 22 Finansal Aracıların Sınıflandırılması Mevduat Toplayan Kurumlar Finansal aracıları genelde üç grupta toplamak mümkündür; Mevduat Toplayan Kurumlar, Sözleşmeye Dayalı Tasarruf Kurumlar, Yatırım Aracıları Mevduat toplayan kurumlar, kişi ve kurumlardan mevduat kabuledenvebunlarıkrediolarakverenfinansal aracılardır. Mevduat toplayan finansal aracılar içersinde şüphesizen önemlisi ticaribankalardır. Bankaların yanı sıra, tasarruf kurumları olarak adlandırabileceğimiz bir diğer aracı kurum ise Özel "Finans Kurumlardır(KatılımBankaları). Finansal piyasalarda para arzının belirlenmesinde bu kurumların davranışlarıönemlibirroloynamaktadır. 23 24 4
Ticari Bankalar Bu finansal aracılar temel olarak vadesiz (istenildiği zaman çekilebilen ve üzerine çek yazılabilen mevduatlar) ve vadeli mevduat (belirli bir vade sonunda çekilebilen mevduatlar) toplayan ve bunları finansal ihtiyaç içinde bulunan kişi ve kurumlarasatarakkarsağlayankurumlardır. Ticari bankalar topladıklar fonlara ödedikleri faiz ile sattıkları fon içialdıklarıfaizarasındakifarktan(spread) kazanç eldeederler. Topladıkları bu fonları, ticari krediler ve tüketici kredileri vererekve devlete ait menkulkıymetlerisatınalmakiçinkullanırlar. Türkiye de Finansal Sektörün Aktif Büyüklüğü (Milyar TL) 2007 2008 2009 2010 2011 Bankalar 581,6 732,5 834,0 1.006,0 1.217,6 Mevduat Bankaları* Kamu Sermayeli Mevduat Bankaları (3 Adet) Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. Türkiye Vakıflar Bankası T.A.O Özel Sermayeli Mevduat Bankası (9 Adet) Adabank A.Ş. Akbank A.Ş. Anadolubank A.Ş. Fibabanka. A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. Turkish Bank A.Ş. Türk Ekonomi Bankası A.Ş. Türkiye İş Bankası A.Ş. Yapı Kredi Bankası A.Ş. 25 26 Mevduat Bankaları* Mevduat Bankaları* Yabancı Sermayeli Bankalar Türkiye de Kurulmuş Yabancı Sermayeli Bankalar (15 Adet) Aletnatifbank A.Ş. Arap Türk Bankası A.Ş. Bank of Tokyo Mitsubishi UFJ Turkey A.Ş. Burgan Bank A.Ş. Citibank A.Ş. Denizbank A.Ş. Deutsche Bank A.Ş. Finans Bank A.Ş. HSBC Bank A.Ş. ICBC Turkey Bank A.Ş. ING Bank A.Ş. Odeo Bank A.Ş. Rabobank A.Ş. Turkland Bank A.Ş. Türkiye Garanti Bankası Yabancı Sermayeli Bankalar Türkiye de Şube Açan Yabancı Sermayeli Bankalar (6 Adet) Bank Mellat Habib Bank Limited Intesa Sanpaolo S.p.A. JPMorgan Chase Bank N.A Societe Generale (SA) The RoyalBank of Scotland N.V.. 27 28 Katılım Bankaları Katılım Bankaları Faiz geliri istemeyen kişilerin tasarruflarına yönelik olarak faizsiz çalışan kurumlardır. Aslında isimlerinde banka ibaresi bulunmamasına karşın, uygulamada faizsiz bankacılık yapan bu kurumların da mevduat toplayan kurumlar içerisinde değerlendirilmesigerekir. Temel fon kaynakları katılım hesabı satışı olan bu kurumlar, katılım hesabı bakiyesine göre hesaplanan katsayılar çerçevesinde müşterilerine kardan pay aktarılmaktadır. Fon satışında ise müşteriye doğrudan ödeme yapılmamakta, alımı amaçlananmalsatınalınarakmüşteriyedevredilmektedir. Dünyada faizsiz bankacılığın itici gücü olan ülkelerin başında Malezya gelirken, Bahreyn, Kuveyt, Umman, Katar, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) de diğer ülkeler olarak ön plana çıkıyor. 29 30 5
Katılım Bankaları Ülkemizde 1984 yılından sonra 6 ÖFK kurulmuş, bunlardan İhlas Finans Kurumu faaliyetlerine son vermiştir. Ziraat Katılım Bankası ve Vakıf Katılım Bankasının kurulmasıyla 6 Katılım Bankası faaliyet halindedir. Katılım Bankaları; Albaraka Bankasya KuveytTürk Türkiye Finans Vakıf Katılım Ziraat Katılım Katılım Bankaları Özel finans kurumlarının ilk örnekleri Arap sermayesini çekmeye çalışan İngiltere de ortaya çıkmıştır. Dünyada faizsiz bankacılığın itici gücü olan ülkelerin başında Malezya gelirken, Bahreyn, Kuveyt, Umman, Katar, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) de diğer ülkeler olarak ön plana çıkıyor. Ticari ve Katılım Bankaları ani gelişen durumlardan dolayı müşterilerin mevduatlarınıgeriçekme riskiilekarşı karşıyadırlar. 31 32 Sözleşmeye Dayalı Tasarruf Kurumları Sigorta şirketleri ve emeklilik fonları gibi sözleşmeli tasarruf kurumları, bir sözleşmeye dayanarak belirli periyotlarla fon toplayan finansal aracılardır. Bu kuruluşların gelecek yıllarda ne kadar ödeme yapacaklarını makul bir doğrulukla belirleyebildikleri için fon kaybına uğrama konusunda mevduat toplayan kurumlar kadar sıkıntılı değillerdir. Bu kuruluşlar açısından varlıkların likiditesi, mevduat toplayan kurumlarınki kadar önemli değildir. Dolayısıyla bu tür kurumlar topladıkları fonları genellikle şirket tahvilleri, hisse senetleri ve ipotek senetleri gibi uzun vadeli menkul kıymetlere yatırmaktadırlar. Sigorta Şirketleri Sigorta şirketlerinin temel fonksiyonu, olası tehlikelerden doğabilecek hasar ve kayıpları azaltmak amacıyla üyelerine sigortacılık hizmetleri sunmaktır. Prim adı altında toplanan fonların hasarın meydana geleceği zamana kadar olan dönemde fon talep edenlere kullandırılması bu şirketlere birer finansal aracı olma özelliği kazandırmaktadır. Bu yönüyle sermaye piyasalarında, özellikle kurumsal yatırımcı olarak önemli fonksiyonlar üstlenmektedir. 33 34 Sigorta Şirketleri Özel ve Kamu Emeklilik Fonları Bu kuruluşların gelecek yıllarda ne kadar ödeme yapacaklarını makul bir doğrulukla belirleyebildikleri için fon kaybına uğrama konusunda mevduat toplayan kurumlar kadar sıkıntılı değillerdir. Ancak bu durum hayat sigortası şirketleri ve hayat dışı sigorta şirketleri açısından aynı değildir. Hayat sigortası şirketleri tarafından toplanan fonlar uzun vadeli yatırım araçlarına yatırılır iken; deprem, hırsızlık, hasar vb. hayat sigortası dışı sigortalarda riskin ne zaman gerçekleşeceği bilinmediğinden dolayı toplanan fonlar daha likit varlıklara yatırılırlar. Özel ve kamu emeklilik fonları, bu plana katılan çalışanlara periyodik biçimde emeklilik geliri sağlayan kuruluşlardır. Bu kuruluşlar, işverenlerin ve çalışanların katkı payları aracılığı ile fon toplamaktadırlar. Çalışanların katkı payları otomatik olarak ücretlerinden kesilmekte veya gönüllü olarak kendileri katkı paylarını yatırabilmektedirler. Emeklilik fonlarının elinde bulunan en önemli aktif şirket tahvilleri ve hisse senetlerdir. Ülkemizde özel emeklilik fonlarının oluşturulması, devlet tarafından zorunlu emeklilik planlarına ait düzenlemeler ve vergi avantajları aracılığı ile teşvik edilmiştir. SGK, OYAK, Anadolu Emeklilik, örnek olarak verilebilir. 35 36 6
Sözleşmeye Dayalı Tasarruf Kurumları Mart 2015 tarihi itibariyle toplam 65 sigorta ve 1 reasürans şirketi faaliyette bulunmaktadır. 65 sigorta şirketinden 39 u hayat dışı sigorta şirketi 26 hayat ve emeklilik şirketlerdir. (reasürans: sigorta edilmiş riskin, belli bir kısmının veya tamamının yeniden sigorta edilmesidir.) Kollektif Yatırım Kuruluşları Kollektif yatırım kuruluşları, tahvil ve hisse senedi gibi sermaye piyasası araçlarından oluşan portföyler oluşturmakta ve tasarruf sahiplerinin bu portföylere ortak olmalarını sağlamaktadır. Bu kuruluşlar profesyonel bir anlayışla oluşturdukları ve yönettikleri portföylere ortak olan tasarruf sahiplerine daha düşük bir risk düzeyinde daha yüksek bir getiri sağlama amacındadır. Kollektif yatırım kuruluşları, yatırım fonları ve yatırım ortaklığı olmak üzere iki şekilde faaliyet göstermektedir. 37 38 Yatırım Ortaklıkları Yatırım Ortaklıkları Yatırım ortaklıkları menkul kıymet portföyü işletmek üzere kurulan anonim ortaklıklarıdır. Bu ortaklıklar sayesinde tek başına yatırım yapma bilgi ve becerisine sahip olmayan küçük tasarruf sahiplerinin tasarrufları uzman kişilerin denetiminde birleştirilerek çeşitli alanlarda değerlendirilmektedir. Yatırım ortaklıklar, hisse senetlerini satın aldıkları şirketlerin, herhangi bir şekilde sermayesine ve yönetimine hakim olmak amacı gütmezler. Yatırım ortaklıklarının: Menkul Kıymet Yatırım Ortaklığı, Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı, Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklığı şeklinde çeşitleri vardır. 39 40 Yatırım Ortaklıkları Menkul Kıymet Yatırım Ortaklığı: Sermaye piyasası araçları ile ulusal ve uluslar arası borsalarda veya borsa dışı organize piyasalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler portföyü işletme üzere anonim ortaklık şeklinde ve kayıtlı sermaye esasına göre kurulan sermaye piyasası kurumlarıdır. Yatırım Ortaklıkları Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı: Gayrimenkullere, gayri menkullere dayalı projelere ve gayrimenkule dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırım yapmak suretiyle faaliyet gösteren özel portföy şirketlerine gayrimenkul yatırım ortaklıkları denir. Getiri potansiyeli yüksek gayrimenkullerden oluşan bir yatırım portföyü oluşturmak ve portföydeki gayri menkullerden kira geliri elde etmek ve gayri menkullerin alım-satımından kazanç sağlamak amacıyla kurulurlar. 41 42 7
Yatırım Ortaklıkları Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklığı: Girişim sermayesi, teknoloji ağırlıklı sanayileşme stratejisinin benimsendiği ülkelerde dinamik, yaratıcı ancak finansal gücü yeterli olmayan girişimcilerin yatırım fikirlerini gerçekleştirmeye olanak tanıyan bir yatırım finansmanı biçimidir. Yatırım Fonları Yatırım fonları çok sayıda bireye pay satarak fon toplamakta ve bunları çeşitlendirilmiş portföylerden oluşan hisse senetlerini ve tahvillerisatınalmakiçinkullanırlar. Yatırım fonları pay sahiplerine tek başlarına gerçekleştiremeyecekleri, oldukça geniş bir çeşitlendirme olanağı sunmaktadır. Paysahipleriistediklerizamanpaylarınasatabilmektedirler. 43 44 Yatırım Fonları Yatırım Fonları ATipiYatırımFonları:Portföydeğerininaylıkağırlıklıortalamabazdaenaz%25 ini devamlı olarak Türk şirketlerinin hisse senetlerine yatırmış olan fonlar ATipi olarak adlandırılır Portföyünde hisse senedi, devlet tahvili, hazine bonosu ve gecelik repo gibi menkul değerler bulunan yatırım fonlarıdır. İçeriklerine göre taşıdıkları risklerdeğişmektedir. BTipi YatırımFonları: Atipi yatırım fonlarından farklı olarakportföyünde hisse senedi bulunmayan yatırım fonlarıdır. B tipi fonlara ise likit fon, hazine ve bono fonuvedeğişken fonörnekolarakverilebilir. Likit Fonlar: Vadesine 180 günden az kalmış piyasa araçlarından oluşmuş fonlardır. Portföyünde çoğunlukla repo, devlet tahvilivehazine bonosu bulunur. Ortariskdüzeyindedir. Tahvil ve Bono Fonları: Portföyünün en az %51 ini devamlı olarak tahvil ve bonodadeğerlendiren fonlardır.yüksekriskdüzeyindedir. Değişken Fon: Portföy sınırlamaları itibarıyla diğer yatırım fonu türlerinden herhangi birine girmeyen fonlardır. Hisse Senedi Fonu: En az %51 i Türk hisse senetlerinden oluşan fonlardır. İştirak Fonu: En az %51 i kurucusunun iştiraklerine çıkarılmış menkul kıymetlerle yatırım yapan fonlardır. Grup Fonu: En az %51 i belirli bir topluluğun menkul kıymetlerine yatırım yapan fonlardır. Sektör Fonu: En az %51 i belirli bir sektörü oluşturan ortaklık menkul kıymetlerine yatırım yapan fonlardır. Yabancı Menkul Kıymet Yatırım Fonu: En az %51 i yabancı özel ve kamu sektörü menkul kıymetlerine yatırılmış fonlardır. 45 46 Yatırım Fonları Finansman Şirketleri Altın ve Diğer Kıymetli Madenler Fonu: En az %51 i ulusal ve uluslararası borsalarda işlem görmekte olan altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı sermaye piyasası araçlarından oluşur. Karma Fon: Portföyünün tamamı hisse senetleri, borçlanma senetleri, altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı sermaye piyasası araçlarından en az ikisinden oluşur. Endeks Fon: Baz alınan ve SPK tarafından uygun görülen bir endeks in fonun birim pay değeri arasındaki korelasyon kat sayısı en az %90 olacak şekilde ve portföyün en az %80 i devamlı olarak endeks kapsamındaki menkul kıymetlerin tümünden ya da örnekleme yoluyla seçilen bir kısmından oluşmuş olan fonlardır. Özel Fon: Katılma belgeleri önceden belirlenmiş kişi veya kuruluşlara tahsis edilmiş fonlardır. Bu kuruluşlar finansman bonosu(kısa vadeli borçlanma aracı) satarak, hisse senedi ve tahvil çıkararak fon toplamaktadırlar. Topladıkları bu fonları mobilya, otomobil, ev eşyası gibi kalemleri satın alan tüketicilere ve küçük işletmelere kredi olarak vermektedirler. Bazı finansman şirketleri ürünlerini satmak isteyen bir ana şirketin yan kuruluşu olarak kurulmuşlardır. Örneğin Koç Finans Koç grubu tarafından üretilen ürünleri satın almak isteyen tüketicilere kredi vermektedir. 47 48 8
Finansman Şirketleri Menkul Kıymet Borsaları TBB verilerine göre; ALJ Finansman A.Ş., DD Konut Finansman A.Ş., Finans Tüketici FinansmanA.Ş., Koç Fiat Kredi Tüketici Finansman A.Ş., Koç Tüketim FinansmanıA.Ş., Mercedes Benz Finansman Türk A.Ş., Orfin Finansman A.Ş., Scaina Tüketici FinansmanıA.Ş., Şeker Morgage Finansman A.Ş., TEB Tüketici Finansman A.Ş., VFS FinansmanA.Ş., Volkswagen Doğuş Tüketici Finansmanı A.Ş., olmak üzere 13 adet finansman şirketi bulunmaktadır. 49 Borsa ismi Belçika nın başkenti Brüksel de para ticaretiyle uğraşan Van der Burse ailesinin konağından gelmektedir. 15. yy çevre kentlerden gelen tacirler alış veriş ve döviz senet işlemlerinde «Hotel des Burses» adlı bu konakta gerçekleşen fiyatları referans almışlardır. Menkul kıymet borsaları, kote ettirilmiş finansal araçların alım satım işlemlerinin yapıldığı, bu finansal araçların piyasa fiyatlarının belirlendiği ve ilan edildiği tüzel kişiliğe sahip kurumlardır. Bu borsalarda, menkul kıymetlerin alım satım emirleri belirli kurallar çerçevesinde aleni olarak, karşılaşmakta ve denge fiyatları oluşmaktadır. 50 Menkul Kıymet Borsaları 1792 kurulan "Wall Street" olarak da bilinen New York Borsa'sı işlemhacmiaçısındandünyanınenbüyükborsasıdır. 1878 yılında kurulan Tokyo Borsası New York Borsasından sonra dünyanın en büyük ikinci borsasıdır. Söz konusu bu iki büyük borsayılondra Borsasıtakipetmektedir. New York, Tokyo ve Londra Borsalarının toplam işlem hacmi dünyaborsalarınıntoplamişhacmininyarısındanfazladır. Menkul Kıymet Borsaları Bu üç borsa yanında Amerikan Borsası (AMEX), Hong Kong Borsası, Paris Borsası, Milano Borsası, Frankfrut Borsası gibi borsalardagelişmişborsalariçindeyeralmaktadır. Gelişmiş borsalar yanında bazı yeni borsalar da gösterdikleri hızlı gelişmeyle dikkat çekmektedirler. "Gelişmekte Olan Borsalar (emerging markets)" olarak adlandırılan ve İMKB'nin de içinde yer aldığı bu borsalar sundukları yüksek kar marjları ile zaman zaman gelişmiş borsaların oldukça üzerinde bir performans gösterebilmektedirler. 51 52 Menkul Kıymetlerin İzlenmesi Günümüzde hisse senetleri ve tahviller artık kağıt üzerine basılmamaktadır. Bu kıymetler ile ilgili olarak ihraçlarından itibaren yapılan alım-satım, rehin etme vb. işlemlerin tümü MerkeziKayıtKuruluşu tarafındankaydedilerekizlenir. Menkul kıymetlere ilişkin parasal (alım satım bedelleri, kar payı ödemeleri) hareketler de İMKB Takas ve Saklama Bankası (Takasbank)tarafından gerçekleştirilir. Buna göre Takasbank el değiştiren menkul kıymetlerin bedellerininyenisahibineödenmesinisağlar. Aracı Kurumlar Sermaye piyasası araçlarının başkası nam ve hesabına veya başkası hesabına kendi namına yahut kendi nam ve hesabına aracılık amacıyla alım satımını yapan kuruluşlardır. Ülkemizde bu işlemler ancak Sermaye Piyasası Kanununca düzenlenen aracı kurumlar tarafından yapılabilir. 53 54 9
Aracı Kurumlar Aracı kurumların yapabilecekleri sermaye piyasası faaliyetleri şu şekilde sıralanır: Menkulkıymetlerinhalkaarzındaaracılık, İhraç edilmiş menkul kıymetlerin aracılık amaçlı alım ve satımı, Portföyişletmeciliğiya da yöneticiliği, Repoveters repoişlemleri Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşlara Birliğine (TSPAKB) kayıtlı çeşitli alanlarda yetki sahibi 145 aracı kuruluş bulunmaktadır. Kalkınma ve Yatırım Bankaları Gelişmekte olan ülkelerde yatırım sermayesi eksikliklerini gidermek ve teknik yardım sağlamak yoluyla girişimcileri endüstriyel alanlara yöneltmek amacıyla kurulmuşlardır. Ülkemizde bankacılık sektöründe faaliyet göstermekte olan yatırım ve kalkınma bankalarının çoğunluğu özel sermaye ile kurulmuştur. 55 56 Yatırım Bankaları Yatırım bankaları; Sermaye piyasasında faaliyet göstermek, Sermaye piyasası araçları kullanılarak sağlanan kaynaklarla yatırım yapmak, İşletmelerin etkin bir yönetime ve sağlıklı mali yapıya kavuşmaları amacıyla devir, birleşme konuları dahil danışmanlık hizmetleri vermek, Mevduat kabulü hariç bankacılık işlemleri yapmak üzere kurulurlar. Kalkınma bankaları ise yatırım bankacılığı faaliyetlerine ek olarak özkaynakları ile idaresi kendilerine bırakılan fon ve benzeri kaynaklardan kredi vermek üzere kurulurlar. Kalkınma ve Yatırım Bankaları Kamusal Sermayeli Kalkınma ve Yatırım Bankaları: İller Bankası Türk Eximbank Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Özel Sermayeli Kalkınma ve Yatırım Bankaları: Aktif Yatırım Bankası A.Ş. Diler Yatırım Bankası A.Ş. GSD Yatırım Bankası A.Ş. İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. Nurol Yatırım Bankası A.Ş. Taib Yatırım Bank A.Ş. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş 57 58 Kalkınma ve Yatırım Bankaları Finansal Sistemin Düzenlenmesi Yabancı Sermayeli Kalkınma ve Yatırım Bankaları Bank Pozitif Kredi ve Kalkınma Bankası A.Ş. Credit Agricole Yatırım Bankası Türk A.Ş. Merrill Lynch Yatırım Bank A.Ş. Finansalsistem birçok ülkedeenağırşekilde düzenlenensektörler arsındayeralmaktadır. Devlet üç gerekçe ile finansal piyasalara yasal düzenleme içerisindetutmaktadır. 1. Yatırımcılariçinmevcutenformasyonuartırmak, 2. Finansalsisteminsağlıklıçalışmasınısağlamak, 3. Parapolitikasınınkontrolünüiyileştirmek 59 60 10
Finansal Sistemin Düzenlenmesi Yatırımcı için enformasyon sağlamak: Finansal piyasalarda eksik bilgilenme, yatırımcıların ters seçim ve kötü niyet sorunları ile karşı karşıya kalabilecekleri anlamına gelir. Bu durum piyasaların etkinçalışmamasıanlamınagelecektir. Devletin getirdiği düzenlemeler finansal piyasalardaki ters seçim ve kötü niyet sorunlarını azaltır ve yatırımcıların kullanabileceği enformasyon düzeyini artırarak finansal piyasalardaki etkinliğin yükselmesinisağlar. Finansal Sistemin Düzenlenmesi Finansal sistemin sağlıklı çalışmasını sağlamak: Eksik bilgilenme finansal aracılarda aynı anda yaygın iflaslara yol açabilir ve bu durumfinansal panikolarakadlandırılır. Finansal aracılara fon sağlayan tasarruf sahipleri finansal aracıların durumları konusunda şüpheye düşerlerse finansal piyasalarda fonlarını çekmek isteyebilirler. Bu tür durumun olası sonucu finansal panik yaşanmasıdır ve bu da kamuoyunun büyük kayıplara uğramasına, ekonominin ciddi biçimde hasar görmesinenedenolur. Toplumu ve ekonomiyi korumak için devlet 6 tür düzenleme getirmiştir. 61 62 Finansal Sistemin Düzenlenmesi 1. Giriş kısıtlamaları; Finansal piyasalarda aracılık yapmak isteyen kuruluşlarçoksıkıdüzenlemelereveizinleretabidirler. 2. Açıklama yapma: Finansal aracılar için son derece sıkı raporlama zorunlulukları söz konusudur. Bu kuruluşlar belirli ve katı kuralaragöre muhasebe kayıtlarını tutmak zorundadırlarve söz konusu muhasebe kayıtları periyodik olarak incelenmeye tabidir. 3. Varlıklara ve faaliyetlere ilişkin sınırlamalar: Finansal aracıların yapabilecekleri işlere ve ellerinde bulundurabilecekleri varlıklara ilişkinbazısınırlamalarsözkonusudur. Finansal Sistemin Düzenlenmesi 4. Mevduat sigortası; Bir finansal aracı kurumun iflas etmesi durumunda ortaya çıkabilecek mali kayıplara karşı aracı, kuruma fonyatırankişiler devlet tarafından sigortalanabilir. 2013 yılından itibaren mevduatlara 100.000 TL ye kadar sigorta getirilmiştir. 5. Rekabete ilişkin sınırlamalar; finansal kurumlar arasındaki aşırı bir rekabetin kurumların iflasları hızlandıracağı ve kamuya zararı olabilir. 6. Faiz oranlarına ilişkin kısıtlamalar; finansal aracılar arasında rekabetin sınırlandırılmasının bir diğer yolu olarak mevduata ödenenfaizoranlarına sınırlandırmagetirilebilir. 63 64 Finansal Sistemin Düzenlenmesi Para Politikasının Kontrol Gücünü İyileştirmek: Bankalar ülkedeki para arzının belirlenmesinde son derece önemli bir role sahiptirler. Kamu otoriteleri getirdikleri kısıtlamalarla bankalar aracılığı ile para arzını kontrol edebilirler. Bu tür düzenlemelerin birtanesizorunlurezervtutulmasıdır. Buna göre mevduat kurumları mevduatın belirli bir oranını merkez bankasında yada kasalarında nakit olarak tutmakla yükümlüdürler. Bu oranın yükseltilmesi para arzını azaltırken; Bu oranın düşmesi para arzını artırmaktadır. Bu şekilde merkez bankaları para arzı üzerindegüçlükontrololanağınasahipolmaktadırlar. Kaynakça Ahmet Aksoy, Cihan Tanrıöven, Sermaye Piyasası Yatırım Araçları ve Analizi, Gazi Kitabevi, Ankara, 2007. Ali Ceylan, Turan Korkmaz, Finansal Teknikler, Ekin Kitabevi, Bursa, 2010. Güven Sayılgan, Soru ve Yanıtlarıyla İşletme Finansmanı, Turhan Kitabevi, Ankara, 2011. Kürşat Yalçıner, vd., Finansal Teknikler ve Türev Araçları, Detay Yayıncılık, Ankara, 2011. Mehmet Baha Karan, Yatırım Analizi ve Portföy Yönetimi, Gazi Kitabevi, Ankara, 2011. Muharrem Afşar, Aslı Afşar, Finansal Ekonomi Detay Yayıncılık, Ankara, 2010. Turhan Korkmaz, Ali Ceylan, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Ekin Kitapevi, Bursa, 2006. Sadi Uzunoğlu, Para ve Döviz Piyasaları, Literatür Yayınevi, İstanbul, 2003. TSPAKB Temel Lisanslama Sınavları Eğitim Notları İstanbul. 65 66 11
Teşekkür Ederim Sağlıklı ve mutlu bir hafta geçirmeniz temennisiyle, iyi çalışmalar dilerim 67 12