ALKOL VEYA MADDE KULLANIMINA İLİŞKİN SORUNLARDA TELEFON İLE DANIŞMA HATTINA BAŞVURANLARIN ÖZELLİKLERİ VE HATTIN İŞLEVSELLİĞİ Propertıes Of Callers Who Called A Telephone Informatıon Hot Lıne For Problems Related With Alcohol And Other Drugs And Effıcıency Of The Lıne ÖZET Dr. Ahmet Türkcan 1, Dr. Ümit Yazman 1, Dr. Selda Özgür 1, Dr. Asuman Korkut 1, Dr. Nurten Ertan 1, Dr. Duran Çakmak 2 Amaç: Bu çalışmada 6600026 numaralı telefon ile 24 saat hizmet vermekte olan AMATEM Uyuşturucu Bilgi ve Danışma Hattı nı (AUBDH) 1999 yılı içinde arayanların sosyodemografik özelliklerini ve arama nedenlerini araştırmak ve hattın işlevselliğini saptamak amaçlanmıştır. Yöntem: AUBDH yi 1999 yılı içinde arayanlara ilişkin bilgiler görüşmeciler tarafından 15 itemden oluşan bir görüşmeci formuna kaydedilmiş ve elde edilen veriler SPSS ile değerlendirilmiştir. Bulgular: 1999 yılı içinde hattı arayan 3303 kişiye ilişkin bilgiler görüşmeci formlarına kaydedilmiştir. Hattı arayanların % 31.2 si alkol veya madde kullanıcısı olup % 61.8 i bir alkol veya madde kullanıcısının yakını olarak hattı aramıştır. Arayanların % 65.7 si alkol, %17 si esrar, %15 i eroin, %10 u çeşitli ilaçlar, %7.5 i uçucu maddeler, %6.5 i sigara, %5.6 sı kokain, %13.8 i birden çok madde ile ilgili bilgi veya danışmanlık almak için aramıştır. Alkol veya madde kullanımı nedeniyle arayanların % 76.6 sı daha önce herhangi bir tedavi görmediğini belirtmiştir. Sonuç: Hattı arayanların çoğunluğunun bir alkol veya madde kullanıcısının yakını olması, alkol veya madde kullananların yakınlarının bu konuda bilgilenmeye gereksinim duyduklarını göstermektedir. Hattı arayan ve alkol veya madde kullanıcısı olduğunu belirtenlerin çoğunluğunun daha önce herhangi bir tedavi görmemiş olması, tedavi motivasyonunun oluşması süreci açısından hattın işlevselliğinin önemli bir göstergesidir. Anahtar kelimeler: Alkol, madde, telefon 1 Uz. Dr. Bakırköy Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM 2 Doç. Dr. Bakırköy Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM 1
SUMMARY Object : This study is designed to determine the sociodemographic properties of people who called the AMATEM Substance Abuse Information Hot Line in 1999.Their reasons to call and the productivity of the line is also evaluated. Method: Information about the people who called the line in 1999 was collected through 15 item questionnaire. Obtained data was evaluated by SPSS. Results: 3303 people called the line in 1999 and the information gathered is as follow: 31.2% of the callers were using any substance and 61.8 % declared him/herself as a relative or a friend. 65.7% of callers asked information about alcohol while 17% cannabis, 15% heroin, 10% pharmaceutical medicine, 7.5% volatiles, 6.5% cigarettes, 5.6% cocaine and 13.8% asked information on more than one substance. 76.6% of the callers who were using any substance, declared that they have never been in treatment before. Conclusion: Majority of the people who called this line were the relatives of substance users. This shows that those people are in need of information. It is remarkable that vast majority of drug abusers who called the line has never been in treatment before and information hot line has an impact on developing the treatment motivation and its effectiveness. Key words: Alcohol, drug, telephone GİRİŞ: Dünyanın pekçok ülkesinde çeşitli tıbbi durumlara ilişkin telefonla yardım hatları bulunmakta olup ülkemizde de son yıllarda bazı örnekleri oluşmuştur. Sigara, AIDS, suisid, patolojik kumar oynama, demans, depresyon, kokain gibi konularda telefonla yardım hatları bulunmaktadır (1,2,3,4,5,6,7). Telefon hattı verileri madde kötüye kullanımı ve bağımlılığındaki trendleri de gösterebilmektedir. Örneğin Amerika da 800 Kokain telefon başvurularının analizi, kadınlar, ergenler, azınlıklar ve düşük sosyoekonomik gruplarda kokain kullanımın, işyerinde kokain kullanımının ve kokaine bağlı kazaların arttığını göstermiştir (7). Ülkemizde sınırlı sayıda, krize müdehale hattı, AIDS danışma hattı, ilaç entoksikasyonu hattı bulunmaktadır. Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi nde İMDAT (intihar müdehale danışma terminali) ve evlilik danışma hattı yanısıra AMATEM Uyuşturucu Bilgi ve Danışma Hattı (AUBDH) 1997 yılından itibaren hizmet vermektedir. AUBDH 6600026 numaralı telefon ile haftada 7 gün, günde 24 saat ulaşılabilen ve bu konuda ülkemizde hizmet veren tek telefon hattıdır. AUBDH de gündüz mesai saatleri içinde 2 hemşire, nöbet saatlerinde 1 nöbetçi bulunmakta, nöbetlerde, 3 psikiyatri uzmanı, 5 psikolog ve 15 hemşire görev yapmaktadır. AUBDH de görev yapanların tümü AMATEM de çalışmakta olup teorik ve pratik olarak bağımlılık tanı ve tedavisi konusunda telefonla bilgi ve danışmanlık yapabilecek yeterliliktedirler. Ayrıca hattı arayanlara bilgi verebilmek için önemli notların bulunduğu bir rehbere de gereğinde başvurulabilmektedir. Ayrıca bir klinik şef yardımcısı, hatla ilişkili sorunlar konusunda denetim ve danışmanlık yapmaktadır. Pratik bir kolaylık olarak, 100 metre mesafeden alıcı gücüne sahip kablosuz bir telefon kullanılarak, görüşmecilerin nöbetler sırasında kısmi mobilizasyonlarına olanak sağlanmıştır. Görüşmeciler tarafından aramalara ilişkin gündelik veriler, sessiz telefon, alay-küfür vb içerikli telefon, 2
merak telefonları, formlara geçirilen telefon görüşmeleri ve diğer telefon görüşmeleri şeklinde belirtilmektedir. AUBDH nin tanıtımı Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi Başhekimliği tarafından yapılmış ve bir belediye otobüsü AUBDH ile ilişkili bilgileri içeren bir reklam almış, hastanenin çevresindeki ve içindeki yollarda yer alan hastane tabelalarına hatla ilişkili bilgi yazılmış, gazete-dergi ve televizyon röportajları ve televizyon reklamları ile AUBDH ye ilişkin bilgi verilmiştir. Bu çalışmada AUBDH yi 1999 yılı içinde arayanların sosyodemografik özelliklerini ve arama nedenlerini araştırmak ve AUBDH nin işlevselliğini saptamak amaçlanmıştır. YÖNTEM: AUBDH yi arayanlara ilişkin bilgiler görüşmeciler tarafından önce doğrudan not edilmiş, daha sonra bu görüşmeci notlarının analizi yapılarak arayanların özellikleri ve hangi konuların sorulduğu saptanmış ve bunlara göre 15 itemden oluşan bir görüşmeci formu hazırlanmış ve gelen aramalar bu formlara kaydedilmiştir. 1999 yılında toplam 7944 telefon araması olmuştur ve bunun 2566 sı sessiz telefon, 227 si merak, 197 si alay-küfür vb içeriklidir. 3303 görüşme ise AUBDH nin işlevi ile anlamlı bulunarak formlara geçirilmiştir. Daha sonra bu 3303 form bilgisayarda SPSS ile değerlendirilmiştir. BULGULAR: AUBDH yi arayanlar, 12-77 yaşları arasında olup yaş ortalaması 35.9 ± 10.9 ve % 54.9 u kadındır. AUBDH yi arayanların % 31.2 sini alkol veya madde kullanımı nedeniyle arayanlar (AMKNA), % 61.8 ini bir alkol veya madde kullanıcısının yakını olarak arayanlar (AMKYA) oluşturmuştur. AUBDH yi arayanlarla en uzun 31 dakika görüşülmüş olup ortalama görüşme süresi 4.6 ± 2.9 dakikadır. Telefon görüşmelerinin % 49.8 i saat 09.00-16.00 arasında, % 41.1 i 16.00-24.00 arasında, % 9.1 i 24.00-09.00 arasında yapılmıştır. Arayanların % 65.7 si alkol, %17 si esrar, %15 i eroin, %10 u çeşitli ilaçlar, %7.5 i uçucu maddeler, % 6.5 i sigara, %5.6 sı kokain, %13.8 i birden çok madde ile ilgili bilgi veya danışmanlık almak için aramıştır. AMKYA, alkol veya madde kullanan kişiye yakınlık derecelerine göre incelendiğinde, % 26.1 i eşi, % 21.2 si kardeşi, % 17.1 i arkadaşı, %9.4 ü çocuğu, %8.5 i annesi, %4.9 u babası olduğunu belirtmiştir. AMKNA grubunun % 76.6 sı daha önce herhangi bir tedavi görmediğini belirtmiştir. AUBDH yi arayanların % 83.3 ü tedavi hakkında bilgi almak için, 11.4 ü bağımlılık tanısı ile ilgili bilgi almak için, 8.8 i bağımlılık yapan maddeler ve etkileri hakkında bilgi almak için, 5 i madde kullanım şüphesinde yapılacaklara ilişkin bilgi almak için aramıştır. Tedavi hakkında istenilen bilgiler incelendiğinde, % 71.7 si yatış yaptırma, 34.4 ü tedavi yöntemleri, 26 sı tedaviye ikna etme hakkında bilgi istemiştir. Arayanların % 7.7 si daha önce de aradığını belirtmiş olup, % 3.8 i ise alkol veya madde etkisinde hattı aramıştır. AMKNA ile AMKYA grupları karşılaştırıldığında ortalama yaş, cinsiyet, bilgi istenilen maddeler ve arama nedenlerinin farklı olduğu saptanmıştır (Tablo). 3
Tablo: Alkol veya madde kullanımı nedeniyle arayanlar ile alkol veya madde kullanıcısının yakını olarak arayanların karşılaştırılması Alkol veya madde kullanımı nedeniyle arayanlar (n= 996) Alkol veya madde kullanıcısının yakını olarak arayanlar (n= 2009) Yaş* 34.7 37.2 Cinsiyet** % 74.7 si erkek % 69 u kadın Bilgi istenen madde*** Sigara Uçucu madde Arama nedeni*** -Bağımlılık tanısı hakkında -Tedavi hakkında -Maddelerin etkileri hakkında * t= -4.751 sd= 1830 p < 0.01 ** χ 2 = 513.777 sd= 1 p < 0.01 *** χ 2 = 129.132 sd= 6 p < 0.01 **** χ 2 = 29.226 sd= 2 p < 0.01 AMKNA grubunda ortalama yaş, AMKYA grubundan daha küçük olup AMKNA grubunda erkekler daha fazladır. Hakkında en çok bilgi istenen 7 maddeye göre dağılımı incelendiğinde, her iki grupda, alkol, eroin ve esrar hakkında bilgilenme isteğinin öncelikli ve benzer oranlarda olduğu saptanmıştır. Uçucu maddeler hakkında bilgi isteyenlerin % 87 si AMKYA, sigara hakkında bilgi isteyenlerin % 90.6 sı AMKNA dır. Telefon ile arama nedeni olarak bağımlılık tanısı hakkında bilgi almak isteyenlerin % 60.3 ü AMKNA iken, tedavi hakkında bilgi almak isteyenlerin % 69.9 u ve uyuşturucu maddelerin etkileri hakkında bilgi almak isteyenlerin de % 57.1 i AMKYA dır. TARTIŞMA: Ülkemizde bu konuda bilgi ve danışmanlık hizmeti veren başka bir telefon hattı olmadığı için sonuçlar açısından bir karşılaştırma yapma olanağı yoktur. Bilindiği gibi alkol ve madde bağımlılığı ile mücadelede, hiç başlamayanların başlamaması, bağımlıların tedavisi önemlidir. Telefon hattı bu iki amaca ulaşmada etkili olabilmektedir. AUBDH yi arayanların çoğunluğu bir alkol veya madde kullanıcısının yakınıdır. Bu durum kullanıcı yakınlarının bilgi edinme gereksinimlerini göstermektedir ve telefon hattının bu gereksinimi bir miktar karşıladığı söylenebilir. Kullanıcıların çoğunluğunun daha önce hiç tedavi görmemiş olması da hattın işlevselliği ile örtüşmektedir. Böylece hiç tedavi olmamış riskli kullanıcılar veya bağımlıların tedaviye ilişkin ilk bilgileri alması sağlanmaktadır. Telefon bilgilenme için ulaşım ve ekonomik zorluğun aşılmasını sağlarken yüzyüze görüşmektense telefonla isim verilmeden görüşülmesi de kullanıcıların rahatlığı açısından bir avantaj sağlamaktadır. Madde kullanımının yasalarla yasaklanmış olması bazı kullanıcılarda tedavi merkezlerine başvurduklarında adli kovuşturmaya uğrayabilecekleri endişesi yaratmaktadır. Tedavi merkezi ile telefonla isimsiz kurulan bir ilişki bu tereddütü ortadan kaldırabilmektedir. Hiç tedavi olmayan ve hattı arayan 4
kullanıcıların hangi oranda tedaviye başvurduğuna ilişkin elimizde bir bilgi olmamakla beraber, motivasyonun sağlanmasında enformasyonun çok önemli olduğunu düşünüyoruz. Kullanıcı yakınları ile kullanıcıların hangi maddelerle ilgili sorular sordukları incelendiğinde, uçucu madde kullanımı konusunda arayanların daha çok kullanıcı yakını olduğu, sigara konusunda arayanların ise daha çok kullanıcı olduğu görülmektedir. Ülkemizde hastaneye başvuran uçucu madde kullanıcılarının genel olarak yaş ortalamasının düşük olduğu bilinmektedir ve yaşı küçük olan bu kullanıcılardan çok, yakınları onlar için tedavi arayışı içinde olmaktadır (8,9). AMKNA grubu ile AMKYA grubunun bilgi almak istedikleri konulardaki farklılıklar gözönünde tutulduğunda, uçucu maddeler konusunda aile bilgilendirilmesi, sigara hakkında kullanıcı bilgilendirilmesi, alkol, eroin ve esrar konusunda her iki grubun da bilgilendirilmesine yönelik çalışmalar planlanmalıdır. Hattın işlevselliği açından gözönüne alınması gereken diğer bir sonuç, AMKNA grubunun AMKYA grubuna göre daha fazla oranda bağımlılık tanısı hakkında bilgi almak istemesidir. Bilindiği gibi tedaviye ilişkin motivasyonun oluşmasında alkol veya madde kullanımının sonuçlarının ortaya konması ve kişinin bu açıdan kendisini değerlendirmesinin sağlanması yararlı olmaktadır. Telefon ile alınan bilgi Prochaska ve Diclemente nin tanımladığı, niyet, karar verme, eyleme geçme dönemlerindeki bariyerlerin azaltılmasını veya ortadan kalkmasını sağlayabilmektedir (10). Tedavi hakkındaki sorular incelendiğinde, yatış hakkında bilgi istenmesi, tedavinin hastaneye yatırılarak yapılacağına ilişkin bir inanışın çoğunlukta olduğunu göstermektedir. Bu durumda kullanıcılar ve yakınları için alkol veya madde bağımlılığının tedavisinin hastaneye yatmadan ayaktan tedavi ile de yapılacağına ilişkin enformasyon verilmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Bu telefon hattı özel bir terapötik amaçla kullanılmamıştır ancak daha sonra bu amaçla da kullanılabilir. Telefon hattının tedavi amacıyla kullanılmasına bir örnek, sigara bırakma amacıyla kullanımıdır (1). İskoçya da bu amaçla düzenlenen bir programda telefon ile arayanların % 16.9 unun 1 yıl içinde sigarayı bırakması sağlanmıştır. Arayanların % 62.9 unda da sigara içme davranışında değişiklik sağlanmıştır. Nitekim AUBDH yi arayarak sigara hakkında bilgi almak isteyenlerin daha çok kullanıcılar olması, hattın bu amaçla daha da işlevsel olarak kullanılabileceğini düşündürmektedir. AUBDH yi arayanların çoğunlukla kullanıcı yakını olması, kullanıcı yakınlarına bilgi ve danışmanlık hizmeti sunma olanaklarının artırılması gerektiğini göstermektedir. Bu, hastane dışında kalan lokal danışmanlık merkezleri, broşürler veya daha yaygın şekilde kampanyalar ile de sağlanabilir. İleride hiç tedavi olmayan ve hattı arayan kullanıcıların hangi oranda tedaviye başvurduğunu belirlemeye yönelik çalışmaların yapılması hattın işlevselliğinin daha somut olarak belirlenmesini sağlayabilir. Ayrıca telefon görüşmelerinin etkinliğini daha da artırmak için görevlilerin dinleme ve bilgi verebilme kapasitelerini artırmaya yönelik çalışmalar yapılabilir (11). SONUÇ: AUBDH yi arayanların çoğunluğunun bir alkol veya madde kullanıcısının yakını olması, alkol veya madde kullananların yakınlarının özellikle tedavi yöntemleri konusunda 5
bilgilenmeye gereksinim duyduklarını göstermektedir. AUBDH yi arayan ve alkol veya madde kullanıcısı olduğunu belirtenlerin çoğunluğunun daha önce herhangi bir tedavi görmemiş olması da önemli bir sonuçtur. AUBDH, kullanıcı yakınlarına ve tedaviye henüz başvurmamış kullanıcılara hızlı ve doğrudan bilgilenme olanağı sağlamaktadır. KAYNAKLAR: 1- Platt, S., Tannahill, A., Watson, J., Fraser, E.; Effectiveness of Antismoking Telephone Helpline: Follow up Survey, BMJ 1997; 314: 1371. 2- Porter, L.S., Astacio, M., Sobong, L.C.; Telephone Hotline Assessment and Counselling of Suicidal Miltary Service Veterans in the USA, J Adv Nurs. 1997; 26 (4): 716-722. 3- Sullivan, S.G., McCormick, R., Sellman, J.D.; Increased Requests for Help by Problem Gamblers: Data From a Gambling Crisis Telephone Hotline, N. Z. Med J. 1997; 110 (1053): 380-383. 4- Waller, R.R., Lisella, L.W. ; National AIDS Hotline: HIV and AIDS Information Service Through a Toll-free Telephone System, Public Health Rep. 1991; 106 (6): 628-634. 5- Harvey, R., Roques, P.K., Fox, N.C., Rossor, M.N.; CANDID- Counselling and Diagnosis in Dementia: a National Telemedicine Service Supporting the Care of Younger Patients with Dementia, Int. J Geriatr Psychiatry 1998; 13 (6): 381-388. 6- Lynch, D.J., Tamburrino, M.B., Nagel, R.; Telephone Counseling for Patients with Minor Depression: Preliminary Findings in a Family Practice Setting, J Fam Pract. 1997; 44 (3): 293-298. 7- Washton, A.M., Gold, M.S.; Recent Trends in Cocaine Abuse: a View From the National Hotline, 800- Cocaine, Adv. Alcohol Subst Abuse 1986; 6 (2): 31-47. 8- Türkcan, A.; Türkiye de Madde Kullananların Profili: Hastane Verilerinin İncelenmesi, Düşünen Adam 1998; 11 (3): 56-64. 9- Türkcan, A., Çakmak, D.; Uçucu Madde ve Alkol Kullananların Özellikleri: 1998 Yılı AMATEM Poliklinik Başvurularının İncelenmesi, 35. Ulusal Psikiyatri Kongresi Özet Kitabı, Trabzon, 1999, 62. 10- Diclemente, C.C.; Motivational interviewing and the stages of change., Motivational Interviewing (Preparing People to Change Addictive Behavior), WR. Miller, S. Rollnick, (Ed), New York, The Guilford Press, 1992, 190-202. 11- Hornblow, A.R.; The Evolution and Effectiveness of Telephone Counseling Services, Hosp Community Psychiatry 1986; 37 (7): 731-733. 6
7