Bölüm 1 Teorinin Baþlangýcý
Teorinin Baþlangýcý Alt Bölüm 1 Ýmkansýz Hayatýmda ilk kez II. Dünya Savaþý'ndan önce bir mucit gördüm. Bakü'de oturuyorduk ve dördüncü sýnýfa gidiyordum. Bir gün okuldan dönerken bozuk bir trafo kulübesinin yanýnda canlarý sýkkýn bir þekilde sigara içen tamir teknisyenlerini gördüm. Teknisyenler, yüksek tuðla temelin üzerinde duran büyük siyah trafoya bakýyorlardý. Temel bir metreden daha yüksekti ve trafo da etkileyici bir anýta benziyordu. Ýnsanlar, bir vincin gelip bozuk trafoyu götürmesini ve yeni bir trafo monte edilmesini bekliyorlardý. Akþam ödevimi kandil ýþýðýnda yaptým. O gece, ikinci gece ve üçüncü gece elektriðimiz olmadý. O günlerde vinçler çok nadir bulunan ve deðerli cihazlardý ve bir vinç bulmak kolay deðildi. Elektrikçiler durumlarýndan yakýnýyorlardý ve iþlerini ne zaman bitireceklerini bilmiyorlardý. 11 numaralý apartmanda bir mucidin oturduðunu bilmiyordum. Kütüphanecilik yapan bu komþumuzun bir gün sonra trafoyu temelden indireceðine dair söylentiler vardý. Apartmanýmýzdaki her kiracýnýn bir takma adý vardý. Bazýlarý Kostya Amca veya Vlad Amca gibi çok saygýdeðer isimlerdi; ancak kütüphanecinin takma adý sadece Kütüphaneci idi. Bir sonraki gün kütüphanecinin o aðýr trafoyu nasýl indireceðini çok merak ettiðim için son derse girmedim. Tam zamanýnda oradaydým. Arka bahçemizin giriþinde buzlarla dolu bir at arabasý vardý. Ýþçiler bu buzu alýp trafonun temelinin yanýna yerleþtiriyorlardý. Ýlk önce bir þeyi açýklamalýyým: O zamanlar elektrikli buzdolaplarýmýz yoktu. Ýlkbahardan sonbahara kadar her gün bir at arabasý evlere mavimtýrak buz kalýplarý 15
TRIZ getirirdi. Aileler buz kalýplarýný satýn alýrlardý ve ahþap kutulara doldururlardý. Bazen de sadece kovalara veya tencerelere buz doldururlardý. Ýþçiler buz kalýplarýný trafoya taþýrken Kütüphaneci de kalýplarý temelin yanýna diziyordu. Buzdan oluþan yeni temel tuðla temelin boyuna geldiðinde buzlarýn üzerine tahta bir plaka yerleþtirdi. Ýþçiler demir çubuklar kullanarak yavaþ yavaþ, santimetre santimetre trafoyu tuðla temelin üzerinden buz temelin üzerine ittiler. Buzlar gýcýrdadý. Ancak buz kalýplarý çok düzgün yerleþtirildiði için donan temel daðýlmadý. Sonunda kütüphaneci buzlarý bir kumaþla örttü. Hepimiz orada durup izledik. Az sonra erimekte olan buzlardan ufak bir su birikintisi oluþtu. Ýlk baþta fazla su gelmiyordu. Kýsa süre içinde daha da büyüdü, çünkü Bakü'de Eylül güneþi yaz güneþi kadar güçlüdür. Bahçedeki herkes, takma adý Hazine olan rezil ihtiyar bile (en büyük hazinelerin nerede gizlendiðini bildiðinden emindi, ancak tek bir sorunu vardý: bu yerlere gidecek parasý yoktu) buzun çok iyi bir fikir olduðunu söyledi. Michael Amca (artýk herkes ona ilk adýyla hitap ediyordu) gazete okuyarak katlanan sandalyesinde oturdu. Arada bir kumaþýn kenarýný kaldýrarak eriyen buza bakýyordu. Bir sonraki sabah bahçeye koþtum. Trafo þimdiden yarýya kadar inmiþti. Pazar günü olmasýna raðmen iþçiler de oradaydý. Kumaþ örtünün altýndan sular akýyordu. Çok þaþýrmýþtým. Herkes buzun eridiðini bilir, ben de biliyordum. Ama kimse trafonun bir buz kalýbý üzerine kaydýrýlabileceðini ve buzun trafoyu yere indirebileceðini düþünmemiþti. Nasýl olmuþtu da Michael Amca dýþýnda kimse bunu düþünememiþti? Bir sözcüðün farkýna vardým: Ýcat yapmak. Michael Amca'nýn bir icat yaptýðýný fark ettim, bu nedenle o da bir mucit olmuþtu. Belki bir gün birileri gazetede onun hakkýnda bir makale yazardý, özellikle de yeni bir trafoyu tuðla temele çýkartmanýn yolunu bulabilirse. Ancak Pazartesi günü vinç geldi. Yeni trafolar temele yerleþtirildi ve eski trafo götürüldü. Elektrikçiler yeni trafoyu monte ettiler, marangoz kulübeyi yeniden kurdu ve boyacýlar kulübeyi boyadýlar. Ýþ bitmiþti. Ancak koþullar ne olursa olsun, ümitsiz durumlar da dahil olmak üzere her zaman bir probleme çözüm bulunabileceðini hatýrlayacaðým. Bir þeyler icat edilebiliyordu ve o þey çok basit ve þaþýrtýcý derecede harika olabiliyordu. Ýlk patentimi onuncu sýnýfta aldým. Daha sonra baþka icatlar da yaptým. Patent bürosunda çalýþtým ve baþka mucitlerle tanýþtým. Yaratýcýlýk mekanizmasýyla gittikçe daha ilgili hale geldim. Ýcatlar nasýl yapýlýyordu? Mucidin kafasýnda neler oluyordu? Neden çözümler aniden ortaya çýkýyordu? Mucit olmak istiyor musunuz? Öyleyse aþaðýdaki problemi çözmeye çalýþýn: PROBLEM 1 Kýrýlmak veya kýrýlmamak? Elektrik ampulü üreten bir tesisin müdürü, mühendis kadrosunu bir toplantýya çaðýrdý. Onlara bazý mektuplar gösterdi. 16
Teorinin Baþlangýcý Bunlar müþteri þikayetleri, dedi. Ampullerimizden memnun deðiller. Ürünümüzün kalitesini arttýrmalýyýz. Bence ampullerin içindeki basýnç ile ilgili bir sorun var. Bazen basýnç gereðinden fazla, bazen de gereðinden daha az. Ampul içindeki basýncý ölçmenin bir yolunu düþünebiliyor musunuz? Mühendislerden biri Çok basit, dedi. Ampulü alýp kýrarýz ve Müdür þaþýrdý: Kýrar mýyýz?! Kalite kontrol için yüz ampulden birini kýrarýz, mühendis yanýtladý. Müdür ümitsizce Her ampulü kýrmamýz gerekir, dedi. Mühendislerine döndü ve Yeniden düþünün, dedi. Ve aniden Mucit belirdi. Bu problem öðrencilere göre, dedi. Ders kitabýný açýn Ve bu problemin neredeyse tam bir çözümünü nereden bulacaklarýný açýkladý. Siz ne önerebilirsiniz? Ampul içindeki basýncý ölçmek için bir fikriniz var mý? Birkaç saat düþündükten sonra bu problem için 510 çözüm bulmak mümkündür. Ancak bu fikirler genellikle zayýftýr. Ýnsanlar genellikle ampulün aðýrlýðýný ölçmeyi önerirler. Boþ ampulün hacmini ve cam kýsmýn aðýrlýðýný biliyorsanýz bu teorik olarak mümkündür. Ampulü doluyken ölçersiniz ve gaz miktarýný hesaplarsýnýz. Pratikte bu çözüm iþe yaramaz. Ampul içinde çok az gaz vardýr; onda bir veya neredeyse binde bir gram kadar. Normalden sapmalarý ölçmek amacýyla böyle bir aðýrlýðý ölçmek için özel bir tartý gerekir. Bu ölçüm ve hesaplamalarý yapmak çok zaman alýr. Bu bir laboratuar için mümkün olabilir ancak imalat tesisine uygun deðildir. Deneyimli bir mucit bile en uygun çözümü anýnda bulamaz. Çözümden memnun kalmayan mucit arka arkaya çok sayýda fikri analiz edecektir. Gece gündüz problemi düþünecektir. Mucidin gördüðü her þey, problemi çözmek için zihinsel bir çaba için kullanýlacaktýr. Kar yaðarsa mucit soðuðu düþünür. Ampulü ýsýtsak ne olur? Gaz sývýlaþýr ve hacmini ölçmek daha kolay olur. Ýnsanlarla dolu bir otobüs geçer. Gürültü, ses Ultrasonik dalgalar kullansak ne olur? Sesin hýzý gazýn yoðunluðuna baðlýdýr. Televizyonda bir futbol maçý vardýr. Ampulün içine küçük bir top yerleþtirsek ne olur? Topun düþme hýzý gazýn yoðunluðuna baðlýdýr. Bu günler, aylar, yýllar boyunca (bazen bir ömür boyunca) devam eder. Bazen mucidin ömrü yetmez ve diðer mucitler problemi alýp çözüm araþtýrmaya devam etmek zorunda kalýrlar. Bir sonraki mucit Bunu böyle yaparsak nasýl olur? diye sorar. Genellikle çözüme giden yolun yarýsýnda, problemin çözülemeyeceði ve yapabileceðimiz hiçbir þey olmadýðý sonucuna gelinerek problem bir kenara kaldýrýlýr. 17
TRIZ Bir bilim adamýnýn Ses duvarýnýn üzerinde bir hýza eriþmek için maraton ve kýsa mesafe koþucularýný incelememiz gerekir. Ýyi bir kýsa mesafe koþucusunun kötü koþucudan farký nedir? Hýzlý koþmanýn sýrrý nedir? Bunlarý bilmem gerekiyor, dediðini hayal edebilirsiniz. Koþucular tamamen farklýdýr, daha da önemlisi böyle bir çalýþmanýn sonucu süpersonik bir makinenin tasarýmýnda kullanýlamaz. Farklý ilkeler gereklidir. Bu deneme-yanýlma yönteminin kökeni eski çaðlara dayanýr. Özünde insanlýðýn kendisi kadar eskidir. Her þey zamanla deðiþir, ancak deneme-yanýlma yöntemi hep aynýdýr. Çaðýmýzýn ünlü bilim adamlarýndan biri, Profesör B. Ginsburg Ýcatlarým, farklý fikirlerin düzenlenmesiyle ortaya çýktý. 20. yüzyýlýn sonunda profesör farklý fikirleri düzenleyerek yanýt aradý! Bu iki bin, yirmi bin, iki yüz bin yýl önce de aynen bu þekilde gerçekleþti, demiþtir. Öyleyse teknik problemleri çözmek için daha iyi bir yöntem aramalýyýz. Teknik evrimleþmenin kendi özellikleri ve kanunlarý vardýr. Bu nedenle farklý ülkelerde, ayný teknik problemler üzerinde baðýmsýz olarak çalýþan farklý mucitler ayný yanýtý verir. Bu da bazý düzenlerin var olduðu anlamýna gelir. Bu düzenleri bulabilirsek onlarý deðiþkenleri düzenlemeden kurallar ve formüller ile teknik problemlerimizi çözmek için kullanabiliriz. Elbette þüpheci insanlar karþý çýkacaktýr. Herkese icat yapmayý öðretebileceðinizi söylüyorsunuz! Teknik problemlerin çözümü teorisini bir veya iki yýl deðil, tüm hayatým boyunca araþtýrdým. Ýlk baþta yalnýz çalýþýyordum, daha sonra bana katýlanlar oldu. Çabalarýmýz sonucunda yeni bir teori geliþtirildi. Kitaplar yayýnlandý, ders kitaplarý yazýldý, problemler sýnýflandýrýldý, seminerler baþladý ve okullar açýldý. Günümüzde bu benzersiz problem çözme tekniði Rusya'da 300'den fazla okulda okutulmaktadýr. Ýcat etme teorisi herhangi bir yaþta öðretilebilir; ancak týpký sporda olduðu gibi ne kadar erken baþlanýrsa o kadar iyi olur. Ýlk baþta profesyonel mühendislerin eðitim için en uygun grup olduklarýný fark ettik. Teori henüz kuruluþ aþamasýnda olduðu için, deneyim insanlarýn problemleri çözmesine yardýmcý oldu. Teori güçlendikçe daha genç mühendislere ve daha sonra öðrencilere eðitim vermeye baþladýk. Daha sonra lise son sýnýf öðrencilerini üniversite gruplarýna katýlmaya davet ettik. 1974 yýlýnda bir gençlik dergisi mucitlerin problemlerini yayýnlamaya baþladý. Bunlar elektrik ampulünün içindeki basýncý bulmaya çok benzeyen, gerçek hayata ait teknik problemlerdi. Yayýncý þirket, potansiyel çözümler içeren binlerce mektup aldý. Çözümleri analiz ettik, tipik hatalar üzerine yorumlar yaptýk, teorinin küçük kýsýmlarýný açýkladýk ve sonraki sayýda yeni bir problem yayýnladýk. Henüz anaokulu çaðýndaki çocuklara eðitim veremiyoruz. Alt sýnýrýmýz beþinci ve altýncý sýnýf öðrencileri. Ýcat etme teorisini öðrenebilmek için az da olsa bir miktar fizik ve kimya bilmek gereklidir; bu anaokulunda öðretilmez. Bu bariyeri aþmak için ciddi problemler yerine daha eðlenceli problemler sunmalýyýz. Örneðin, pencere kenarýnda yatan bir oyuncak bebek ve tavandan sarkan iki ip dýþýnda tamamen boþ bir oda düþünelim. Ýplerden birinin ucu tutulduðunda diðer ipe eriþilemiyor. Birisi veya bir þey ikinci ipin ucunun sallanmasýna yardýmcý olmalý. Bu görev için tek bir kiþiye izin veriliyor ve yardým edecek kimse yok. 18
Teorinin Baþlangýcý Çözüm, fizik ile ilgili bilgisi olmayan çocuklar tarafýndan bulunabilir. Ýkinci ip hareket ettirilmelidir, ancak çok hafiftir. Sarkaç etkisi yaratmak için alt ucuna bir aðýrlýk gerekir. Oyuncak bebek aðýrlýk olarak kullanýlabilir. Hepsi bu, problem çözülmüþtür. Odaya oyuncakla birlikte iki balon koyarsak problem daha da zorlaþtýrýlabilir. Balonlar çok hafif olduklarý için aðýrlýk olarak iþe yaramazlar. Ayrýca çocuðun dikkatini daðýtýrlar ve bir süre oyuncak bebek düþünülmez. Görevi daha da zorlaþtýrabiliriz. Odadaki tüm nesneleri çýkaralým ve çocuðun ayakkabýsýný aðýrlýk olarak kullanmayý düþünüp düþünemeyeceðini görelim. Bir yandan bu problemin yaratýcý olmadýðýný görebilirsiniz. Diðer yandan yaratýcý bir probleme benzemektedir. Bu benzerliklerden daha sonra bahsedeceðiz. Þimdilik yalnýzca bu problemleri ayýran bir duvar olmadýðýný söyleyebiliriz. Bu kitapta yalnýzca teknik yaratýcýlýk ve icat etme yeteneðinden bahsedeceðiz. Bu elbette bir ders kitabý deðildir. Tek amacým, teknik sorunlarý çözme sürecinin herkes tarafýndan eriþilebilir, öðrenimi önem taþýyan ve çalýþmasý çok heyecanlý bir þey olduðunu göstermektir. 19
TRIZ Alt Bölüm 2 Çeþitli Basit Örnekler Tersten yap Önceden yap Zorluklara raðmen sizi aþaðýdaki problemlerden bazýlarýnýn gerçekten yaratýcý olduklarýna ve mucitlerin bulduðu çözümlerin icat olarak sýnýflandýrýldýðýna ikna edeceðim. Teoriyi öðrenmeden bu problemleri çözebilirsiniz. Üzerlerinde çalýþmak için yeterli bilgi ve deneyime sahipsiniz. PROBLEM 2 Bir "ipucu" var Küçük bir kýzýn yaþ günüydü. Misafirlerden biri çikolatalý þekerle dolu büyük bir kutu getirdi. Þekerler, kalýn çilek þurubuyla dolu küçük þiþe þeklindeydi. Herkes sevdi. Misafirlerden biri Acaba bu þekerleri nasýl yapýyorlar? dedi. Baþka bir misafir Önce þiþeleri yapýyorlar, sonra içine þurup dolduruyorlar, diye açýkladý. Üçüncü misafir Þurubun çok kalýn olmasý gerekir, yoksa þeker yeterince saðlam olmaz, dedi. Ayrýca þurubu þiþeye dökmek de çok zor olacaktýr. Þurubu ýsýtarak daha sývý hale getirmek mümkün. Þimdi sorun, þurubun þiþe þeklindeki çikolatayý eritmesi. Miktardan kazanýp kaliteden kaybederiz. Çok sayýda bozuk þeker çýkar. Ve aniden Mucit belirdi. Bir fikrim var! dedi. Bu tür þekerlerin nasýl hýzla ve hatasýz yapýlabileceðini biliyorum. Ýpucu Her þeyi açýkladý. Elbette þekerler kolayca üretilebilirdi. 20
Teorinin Baþlangýcý Yeniden düþünün. Mucit neyi önerdi? Bu problem Pioneer's Truth adlý gençlik dergisinde yayýnlandý. Binlerce yanýt mektubu geldi ve neredeyse hepsinde doðru yanýt vardý. Siz de muhtemelen ipucunun ne olduðunu buldunuz: Þurup bir kalýba dökülür, dondurulur ve erimiþ çikolataya batýrýlýr. Ýcat, ýlýk çikolata içinde donmuþ þuruptur. Bu Estonya'daki Kimya Enstitüsü'nde yapýldý. The Official Gazete adlý bir baþka bir dergi var. Binlerce icat iki haftada bir bu dergide yayýnlanýr. Bu icatlarýn açýklamalarý bazen çok uzundur, ancak sonunda icadýn özünü içermezler. Derginin herhangi bir sayýsýndaki icatlarýn %3 ile %5'i arasýnda bir kýsmý okula giden çocuklar tarafýndan geliþtirilebilir. Bu icatlar için özel fizik veya kimya bilgisi gerekmez. Elbette küçük icatlardýr ama gerçekten icatlardýr! Bu fikirler hem yeni, hem de kullanýþlýdýr. Çocuklara biraz daha fazla bilgi versek ne olur?! PROBLEM 3 Nereyi seçmeliyiz? Bir kasabanýn merkez meydanýnda eski bir kule vardý. Bir gün kulenin eðilmesinden endiþe duyulmaya baþlandý. Kulenin gerçekten eðilip eðilmediðini belirlemek için bir konsey kuruldu. Konseyin üyeleri önlem alýnabilmesi için sabit bir nokta bulunmasý gerektiðini kabul ettiler. Bu nokta hareket etmeyecekti ve kuleden görülebilecekti. Meydanýn kendisinin ve etrafýndaki binalarýn da eðik olmasý mümkündü. Yaklaþýk 50 metre uzaktaki bir parkta eðilmemiþ çeþitli çýkýntýlar vardý. Ancak yüksek binalar yüzünden parktaki çýkýntý kuleden görülemiyordu. Konsey baþkaný Çok karmaþýk bir durum, dedi ve soruyu düþündü. Belki de akademisyenlerimize sormalýyýz? Ve aniden Mucit belirdi. Onlarý meþgul etmeye gerek yok! dedi. Altýncý sýnýf fizik kitabýný açarsanýz göreceksiniz ki Ve neye bakacaklarýný açýkladý. Sizin bir fikriniz var mý? Muhtemelen þimdiden çözümü buldunuz. Bulamadýysanýz hayal kýrýklýðýna uðramayýn. Fizik kitabýný açýn ve su seviyesi cihazlarýyla ilgili bölümü bulun. Ýki cam tüp alalým, birini kuleye, diðerini de parktaki çýkýntýya yerleþtirelim. Bu tüpleri esnek bir hortumla birbirlerine baðlayalým ve sistemi su ile dolduralým. Bu bir su seviyesi cihazý olduðu için, su seviyesi deniz seviyesine göre hep ayný seviyede kalacaktýr. Seviyeleri iþaretleyelim. Kule eðiliyorsa, kuledeki cam tüpün içindeki su 21
TRIZ seviyesi de zamanla orijinal iþaretin üstüne çýkacaktýr. Çok zekice yapýlmýþ bir icat ve yalnýzca altýncý sýnýf fizik bilgisi kullanýldý. Þimdi daha karmaþýk bir problem üzerinde çalýþalým. PROBLEM 4 "A" ve "B" bir çit üzerinde oturuyordu Kimya laboratuarlarýndan birinde mühendisler yeni bir kimyasal gübre üretmek için bir makine üzerinde çalýþýyorlardý. Bu makinede iki sývý bileþen ayrý ayrý ince bir duman haline gelecek þekilde püskürtülüyordu. Bu sývýlara A ve B adlarýný verelim. Kimyagerin planlarýna göre A damlalarýnýn AB adlý yeni damlalar (istenen gübre) meydana getirecek þekilde B damlalarýna hareket etmeleri bekleniyordu. Makine çalýþtýrýldýðýnda A damlalarý diðer A damlalarýyla temas ettiler ve AA damlalarý meydana geldi. Ayný þey B damlalarýna da oldu. Ancak kimyagerler AA ve BB damlasý istemiyorlardý. Baþka bir kimyager Belki de damlalarý oluþturmadan önce A ve B sývýlarýný karýþtýrmalýyýz, dedi. Diðer kimyager Hayýr, onlarý püskürtmeden önce karýþtýramayýz, dedi. Ne yapacaðýmý bilemiyorum. Ve aniden Mucit belirdi. Fizik kitabýný alýn. Bu problemi çözmenizi saðlayacak kanunu orada bulacaksýnýz." Sizce hangi kanundan bahsediyordu? Fizik kitabýna bakarsanýz bu basit kanunu kolayca bulabilirsiniz. Ayný yüke sahip parçacýklar birbirlerini iterler ve farklý yüke sahip parçacýklar birbirlerini çekerler. A damlalarýný pozitif, B damlalarýný da negatif yükleyelim. Ýki damla akýmý bir araya geldiðinde yalnýzca AB damlasý elde ederiz. Gördüðünüz gibi bu zeka ve biraz fizik bilgisi gerçek icat problemlerinin yaklaþýk yüzde 5 ile 10'unu çözecektir. Peki bunlara ek olarak bazý özel teknikler kullanýrsak? Her mesleðin iþi daha iyi, daha hýzlý ve daha kolay yapmak için kendi kurallarý, teknikleri ve ipuçlarý vardýr. Ayný þey icat problemlerinin çözümleri için de geçerlidir. Bu arada bunlardan bazýlarýný öðrendik bile. Þeker ve þurupla ilgili Problem 2'yi hatýrlýyor musunuz? Mucit Ýpucu þu demiþti. Buradaki ipucu yöntem, yani problemi çözme yoludur. Þekerle ilgili problemde iki ipucu vardý. Birincisi, herkesin þurubu ýsýtmak istemesiydi. Ancak mucit bunun tam tersini önerdi, yani þurubu soðutmayý ve hatta dondurmayý önerdi. Ýkinci ipucu ise donmuþ þurubun oda sýcaklýðýnda eridiðini bilmekti. Tersten yap Nesnenin fiziksel özelliði hal deðiþimine uðradý. Ayný dönüþüm kütüphanecinin çözdüðü problem- 22
Teorinin Baþlangýcý de de gerçekleþti. Buz eridi ve trafo yavaþça alçaltýldý. Çoðu yöntem fiziksel etkilerin ve kanunlarýn uygulanmasýna dayanýr. Yöntemler, fiziksel etkilerden ve kanunlardan farklýdýr, çünkü yöntemler teknik-yaratýcý problemlerin çözümünü amaçlar. Fiziksel kanun, maddelerin bir halden diðerine dönüþtürülebileceðini söyler. Yöntem de bu dönüþüm sýrasýnda maddenin fiziksel özelliklerinin büyük miktarda deðiþebileceðini ve bu dönüþümlerin çok sayýda teknik problemi çözmek için kullanýlabileceðini söyler. Bunlar iki çok güçlü yöntemdir: Yöntem #1: Tersten yap ve Yöntem #2: Fiziksel özellikte hal deðiþikliði yap. The Official Gazette'in herhangi bir sayýsýnda bu yöntemlerin kullanýldýðý icatlar görebiliriz. Örneðin Patent #183122: Tankerlerden iþlenmemiþ toz þeker boþaltma yöntemi Ýþlemi hýzlandýrmak için ilk önce þeker suyla karýþtýrýlarak sývýlaþtýrýlýr ve ardýndan siloya pompalanýr. Daha sonra sývý þeker kurutularak toz þeker elde edilir. Baþka bir örnek, Patent #489938, toplu olarak depolanan malzemenin serbest akýþ özelliðini geri kazandýrma yöntemidir. Mucit malzemeyi buharla ýsýtmak yerine sývý azot ile daha da fazla dondurmayý önerdi. Azot, parçacýklarýn arasýndaki buzu kýrar ve gaz olarak buharlaþýr. Mucit iki yöntem kullandý. Birincisi, Tersini yap, yani malzemeyi ýsýtmak yerine dondurmaktý. Ýkincisi, azot için Fiziksel özellikte hal deðiþikliði yap. Azot ilk baþta sývýdýr, ancak daha sonra gaz haline gelir. Þimdi kendinizin çözebileceði bir problemi deneyin. PROBLEM 5 Kendi kendine yok olabilir Ýnsanlar eskiden dökülmeyen mürekkep hokkalarý kullanýrlardý. Böyle bir hokkayý kumla doldurursak kumu daha sonra nasýl dýþarý çýkarabiliriz? Dökümhane mühendisleri bir seferinde benzer bir sorunla karþýlaþtýlar. Dövülen metal parçalarýn temizlenmesi gerekiyordu. Bu amaç için kum püskürtme makineleri kullanýlýyordu. Kum, parçalarý temizler ve oyuklarý doldurur. Daha sonra kumu parçalardan çýkarmak gereklidir. Parçalar büyük ve aðýr olduklarý zaman ters çevirip sallamak zor olmaktadýr. Bir mühendis Belki tüm delikleri bir þekilde kapatabiliriz? diye önerdi. Hayýr, bu çok fazla yük getirir. Çözümü bulamýyorum. Kum, oyuklardan kendi kendine çýkmaz. Ve aniden Mucit belirdi. Evet dedi, kum kendi kendine yok olabilir. Tüm yapmamýz gereken kum parçacýklarýný Kum parçalarý neden yapýlmalýdýr? Önceki problemlerin hepsinin farklý teknolojik alanlara ait olduðunu, ancak mucitlerin çözüm için ayný teknikleri kullandýklarýný unutmayýn: Yöntem #1: Tersten yap ve Yöntem #2: Fiziksel özellikte hal deðiþikliði yap. Ýþte bir problem daha: 23
TRIZ PROBLEM 6 Bir patent var 10 mm çaplý bir kauçuk hortumda çok sayýda delik açmamýz gerekiyor. Delikleri zýmba veya matkapla açmak zor deðil ama hortumumuz çok esnek. Uzuyor, sýkýþýyor ve bükülüyor. Bu nedenle delikleri hassas olarak açmak karmaþýk bir görev. Gözetmen, delikleri ýsýtýlmýþ bir demir çubukla yakarak açmayý denedi, ancak bu deliklerin kenarlarý düzgün deðildi ve kýrýlýyordu. Gözetmen neredeyse aðlayarak Hiçbir þey yapamýyorum! Ne kadar sinir bozucu! dedi. Ve aniden Mucit belirdi. Aðlama dedi. Aslýnda çok basit! Ýþte Ýngiliz Patenti #1268562. Burada mucit þunu öneriyor Bu patentte ne vardý? Bunu düþünün. Bazý yöntemlere alýþmaya baþladýnýz. Bazýsý þaþýrtýcý ve dahice olan yüze yakýn böyle yöntem var. Baþka bir problemi çözdükten sonra bana hak vereceksiniz. PROBLEM 7 Bunlar ne biçim dedektiflerdi? Bir þirket ayçiçeði yaðý satýn aldý. Teslimat tanker kamyonlarla yapýlýyordu. Her kamyonda 3000 litre (750 galon) kapasite vardý. Satýn alan taraf aniden bir þeyin farkýna vardý. Tank her boþaltýldýðýnda 30 litreye yakýn bir kayýp oluyordu. Ölçüm cihazlarýný ve her þeyin düzgün yapýlýp yapýlmadýðýný kontrol ettiler. Üst kapaktaki contalarý ve tankta sýzýntý olup olmadýðýný kontrol ettiler. Hiçbir þey yanlýþ deðildi. Tankýn iç duvarlarýndaki yað tabakasýný ve yaðýn sýcaklýðýndaki deðiþiklikleri bile düþündüler. Farka neden olabilecek hiçbir þey yoktu. Sorunu araþtýrmalarý için deneyimli dedektifler tutuldu ve onlar da bir þey bulamadýlar. Kamyon teslimat sýrasýnda hiç durmuyordu ve sürücü asla tanktan dýþarý yað almýyordu. Dedektifler bile þaþkýndý. Ve aniden Mucit belirdi. Siz ne biçim dedektifsiniz? diye sordu. Her þey çok basit. Biraz düþünmemiz lazým. Daha sonra neler olduðunu açýkladý. Sizce ne oluyordu? Bu problem bir gençlik dergisinde yayýnlandý. Yayýncýya lise ve üniversite öðrencilerinden, hatta mühendislerden bile binlerce mektup geldi. Ýki mektubun yazarýysa polisti. Dað kadar mektup gelmiþti ama hiçbirinde doðru yanýt yoktu. yað 24
Teorinin Baþlangýcý Dedektifler mucitlerin ipuçlarýndan birini bilselerdi sýrrý kolayca keþfedeceklerdi: Þimdi yapýlamýyorsa, önceden yapýlmalýdýr. Sürücünün tank boþken içine bir kova astýðý ortaya çýktý. Satýcý tankeri yað ile dolduruyordu. Ayný anda kova da doluyordu. Kova satýn alanýn yerine gidiyordu ve boþaltýlýyordu. Yað dolu kova hala tankýn içinde asýlýydý ve kamyon sürücüsü daha sonra kovayý boþaltýyordu. Bu Yöntem #3'tür. Önceden yap. Mucitler tarafýndan sýk sýk kullanýlýr. Týptaki bir probleme bakalým. Cilde dokunmadan alçý çýkarmak çok zordur. Bir mucit, alçýnýn altýna ince bir testere aðzý olan bir kauçuk tüp yerleþtirmeyi önerdi. Alçýnýn çýkarýlma zamaný geldiðinde doktor bir testere çerçevesini testere aðzýnýn uçlarýna takýyor ve alçýyý içeriden kesiyordu. Önceden yap 25
TRIZ Alt Bölüm 3 Teknik Çeliþkiler Þimdiye kadar üç yöntem veya yordam öðrendik. Bunun basit olacaðýný düþünebilirsiniz; yani yalnýzca yüzlerce yöntemi öðrenerek her problemi çözebileceðinizi. Maalesef durum çok daha karýþýk. Aþaðýdaki örneði ele alýn: Büyük çapta kaynaklanmýþ çelik boru üreten makineler vardýr. Atölyede iþçiler büyük çelik þeritlerini asarlar. Bu þeridin ucu da þeridi boruya dönüþtüren makineye baðlýdýr. Kaynaklanmýþ borular makineden saniyede 60 cm hýzýnda çýkar. Her þey yolundadýr, ancak borularýn belirli bir uzunlukta kesilmesi gerekir. Diyelim ki 3,5 metre uzunluðunda boru istiyoruz. Bu da altý saniyede bir borunun kesilmesi gerektiði anlamýna gelir. Dönen bir kesici býçak, boru 3,5 metreye geldiðinde boruyu kesmeye baþlar. Boruyu kestikten sonra baþlangýç noktasýna döner. Tüm iþlemin altý saniyeden kýsa sürede gerçekleþtirilmesi gereklidir. Boruyu daha hýzlý kesmek için çok güçlü bir kesme mekanizmasý gerekir. Böyle bir mekanizma çok büyük ve aðýr olacaðý için boru üzerinde hareket ederken yavaþ olacaktýr. Hýz kazanmak için kesme mekanizmasýný daha hafif ve daha küçük yaparsak da boruyu istediðimiz hýzda kesemez. Bu da acýmasýz bir döngü oluþturur. Bu tür bir problemi çözmek için mühendisler genellikle bazý þeylerden ödün vererek çözüm saðlarlar. Böyle bir ödün karþýlýðýnda kesme mekanizmasý hýzlý kesemeyeceði gibi hýzlý da hareket edemeyecektir; böylece boru makineden olmasý gerekenden 1,5 kat daha yavaþ çýkar. Bu hayal kýrýcý bir çözümdür. Muhtemelen çözümü buldunuz: Önceden yapýn çelik þeridi makineye ulaþmadan kesin. Ancak bu sorunu çözmeyecektir çünkü artýk her boru için makineyi beslediðimizden dolayý zaman kaybedeceðiz. Bu boru kaynaðý makinesinin yüksek çýkýþý 26
Teorinin Baþlangýcý olmasý için sürekli ve kesintisiz bir süreç gerekir. Bu problem bir süre çözülemedi. Mühendisler çeþitli ipuçlarýndan faydalanarak kesici býçaðýn hýzýný arttýrdýlar, ancak boru uzunluklarýnýn hassasiyetinden ödün verdiler. Bazý borular uzun, bazýlarý da kýsa çýktý. Karmaþýk bir elektronik sistem tasarlandý ve hassasiyet arttý; týpký üretim ve bakým maliyeti gibi. Mucit belirdi ve elbette iki yöntem kullanmalarýný önerdi: Yöntem #3: Önceden yap ve Yöntem #4: Biraz daha az yap Dördüncü yöntemin anlamý þudur: Bir iþlem tam olarak yapýlamýyorsa kýsmen yapýlmalýdýr. Bu da þeridi kesmek yerine çentik açmak demek. Boru istenen uzunlukta kaynaklandýktan sonra bir sonraki borudan ayrýlmasý için ufak bir bükme yeterli olacaktýr. Harika bir çözüm, deðil mi? Uçan disk tamamen kaldýrýlmýþtýr. Boru bir elektrikli mýknatýsýn içinden geçer. Tek bir akým darbesiyle, keskin bir duruþ ile boru ayrýlýr. Gördüðünüz gibi ipucu iki yöntemi bir arada kullanmaktýr. Bu iki yöntem ayrý ayrý kullanýldýklarýnda gereken sonucu veremezler. Yüz ayrý yöntemden on bin adet iki yöntemli kombinasyon üretilebilir! Üç, dört veya beþ yöntemin kombinasyonlarýný kullanýrsak kaç çözüm ortaya çýkacaðýný tahmin edebilirsiniz. O yüzden farklý çözümleri sýralayarak veya deneme-yanýlma yöntemini kullanarak problem çözmeyi býrakalým. Bazý çözüm yöntemleri daha 19. yüzyýlýn baþlarýnda biliniyordu. Çeþitli uzmanlar 20-30 yöntemin listesini çýkarmýþlardý. Bir adým daha ileri gidersek, yani hem yeni yöntemler ekleyip hem de bunlarý sýnýflandýrýp birlikte kullanýrsak, çok daha fazla problemi çözebiliriz. Tekli yöntemlerin kýsýtlý alanlarda kullanýlabileceði görüldü. Bu nedenle hala deneme-yanýlma yönteminden kurtulmak zordur. Peki teknik problemlerin nasýl oluþtuklarýný anlamak için onlara farklý bir açýdan bakarsak ne olur? Yaratýcý problem ve teknik problemin tanýmý nedir? Boru makinesi problemine bir daha bakalým. Çok sayýda mekanik sistemi ve parçasý olan karmaþýk bir makinedir. Bir sistemin (borularý kaynaklayan makinenin) verimi arttýkça sistem bütün olarak daha üretken olur. Ancak, hemen teknik bir çeliþki ortaya çýktý: Makinenin kaynak hýzý kesme mekanizmasýndan çok daha fazlaydý. Bu yeni problemi çözmek için (kaynak iþlemi ne kadar hýzlý olursa kesme iþlemi de o kadar zor olur) kesme mekanizmasýnýn kapasitesini arttýrmayý denediler. Yine bir teknik çeliþki ortaya çýktý: Boruyu keserken hýz kazanmak için daha karmaþýk ve aðýr bir kesme mekanizmasý gerekiyordu. Elbette bu daha aðýr ve daha karmaþýk kesme mekanizmasýnýn boru üzerindeki hareketi daha yavaþtýr ve yine iþlemin tamamý yavaþlayacaktýr. Teknik sistemler canlý organizmalara benzerler. Birbiriyle iliþkili parçalardan meydana gelirler. Sistemin bir parçasý deðiþtirildiðinde diðer parçalar üzerinde olumsuz bir etki olabilir. Tek parçaya yapýlan ve sistemin diðer kýsýmlarýný veya bitiþik sistemleri engelleyen bir geliþtirme, Teknik Çeliþki oluþturur ve bir icat yapabilmek için Teknik Çeliþki ortadan kaldýrýlmalýdýr. 27
TRIZ Yaratýcý bir çözümün her zaman iki koþulu vardýr: (1) Sistemin tek bir parça veya özelliðini geliþtirmek ve ayný anda (2) Sistemin veya bitiþik sistemlerin diðer parça ve özelliklerini engellememek. PROBLEM 8 Mars gezegeni için taþýt Bir bilimkurgu hikayesinde Mars'a yapýlan bir uzay keþfi anlatýlýyordu. Uzay gemisi kayalýk bir vadiye indi ve astronotlar hemen gezegen yüzeyinde gezinti için taþýtlarýný hazýrladýlar. Bu özel taþýtýn büyük ve þiþkin lastikleri vardý. Ýlk dik yokuþta taþýt devrildi. Ve aniden Hayýr, maalesef Mucit bu hikayede beliremedi. Sizce Mucit ne önerirdi? Astronotlarýn lastiklerini deðiþtirmelerinin imkansýz olduðunu unutmayýn. Bu problem de bir gençlik dergisinde yayýnlanmýþtý. Alýnan mektuplarýn çoðundaki yanýt, taþýtýn altýna büyük bir aðýrlýk baðlamaktý. Böylece taþýtýn aðýrlýk merkezi daha aþaðýda olacaktý ve taþýtýn dengesini arttýracaktý. Fikrinizi ifade etmek için henüz acele etmeyin. Ýlk önce diðer önerilerin analizini yapalým. Þimdi deðerlendirme yapmak için bir ölçütümüz var. Teknik çeliþki ortadan kaldýrýldý mý, kaldýrýlmadý mý? Taþýtýn altýna baðlanan aðýrlýk dengeyi arttýracaktýr ancak ayný zamanda taþýtýn hareket etme yeteneðini kýsýtlayacaktýr. Yerden yüksekliði daha az olacaktýr ve böylece aðýrlýk kayalara ve zemine daha sýk çarpacaktýr. Teknik bir çeliþki! Ýþte diðer fikir ve önerilerin bazýlarý: a. Lastiklerin havasýný kýsmen alarak yarý dolu hale getirmek. b. Taþýtýn her iki yanýna ilave bir lastik monte etmek. c. Dengeyi saðlamak için bazý tayfalarýn taþýtýn dýþýna doðru yaslanmalarý Her fikirde bir þey kazanýrken baþka bir þeyi kaybettiðimizi görmek çok zor deðil. Lastikleri indirmek taþýtýn hýzýný düþürür. Ýlave lastikler taþýtý daha karmaþýk hale getirir ve bunu Mars üzerinde yapmamýz mümkün deðildir. Astronotlardan akrobatik numaralar yapmalarýný istemek de mantýksýz bir risktir. Çeliþkilerden kaçýnmanýn zorluklarýndan dolayý okuyuculardan biri þöyle yazdý: Yapýlacak hiçbir þey düþünemiyorum. Astronotlar yürümelidir. Kayalýklardan kaçýnmanýn gerekli olduðunu bilmeyen bir gemici düþünebiliyor musunuz? Mucit, ne zaman teknik bir çeliþkiyi ortadan kaldýracaðýný bilemediðinde böyle bir gemiciye benzer. Elektrik ampulü içindeki basýncý ölçme ile ilgili problemi hatýrlýyor musunuz? 28
Teorinin Baþlangýcý Ampulü kýrma fikri patent aldý; oysa gerçekte çeliþki ortadan kaldýrýlamadýðý için icat yapýlmamýþtýr. Ne kadar çok ampul kýrarsak test de o kadar doðru sonuç verecektir; böylece daha fazla kýrýk ampulümüz olacaktýr. Yaratýcý bir problemi çözdüm! demeden önce kendinize þunu sorun, Nasýl bir çeliþkiyi ortadan kaldýrdým? Bir taþýtýn altýna aðýrlýk baðlamak zor deðildir. Buradaki fikir, aðýrlýðý mümkün olduðu kadar aþaðýya asmaktýr. Þimdi baþka bir problemimiz var. Yere yakýn asýlan bir aðýrlýk, taþýt ve zemin arasýndaki aralýðý azaltacaktýr. Bu problemi yaratýcý ipuçlarý kullanmadan çözme isteði, taþýtýn hareket yeteneðini geliþtirmeyecektir. Yeni bir yöntem, bir ipucu deneyelim: Aðýrlýðý iyice aþaðýya yerleþtireceðiz, yere çok yakýn. Ancak taþýtýn dýþýnda deðil içinde olacak. Aðýrlýðý içeride saklayacaðýz: lastiklerin üzerinde! Çelik bilyeler veya yuvarlak taþlar monte edeceðiz ve bunlar yuvarlanacak. Bu Yöntem #5'tir ve adý Matruþka dýr. Matruþka, içinde daha küçük bir oyuncak olan, onun içinde de daha küçük üçüncü bir oyuncak olan ve bu þekilde devam eden bir oyuncaktýr. Yerden tasarruf etmek için bir nesneyi baþka bir nesnenin içine yerleþtirmek mümkündür. Bu etkinin patenti Japonya'da forklift ve otomatik vinçlerin dengesini geliþtirmek için verilmiþtir. Problem ve yanýt, bir nehrin iki yakasý gibidir. Yanýtý tahmin etmeye çalýþmak, nehrin bir tarafýndan diðerine atlamak gibidir. Teknik çeliþkiler ve bu çeliþkileri ortadan kaldýrma yöntemleri bir köprü görevi görür. Teknik problemlerin çözümü teorisi, yeni fikirlere giden düþünceleri taþýyan görünmez köprüler yapma bilimine benzer. Bu arada, çeliþkiler ve yöntemler köprünün sütunlarýný desteklemek için karþýlaþtýrýlmalýdýr. Bir sütundan diðerine atlamak kolay deðildir. Görevden çeliþkiye gelebilmek ve çeliþkiden yönteme (ipucu) gelebilmek için özel bir yaklaþýma ihtiyacýmýz var. Daha sonra adým adým yürüyerek problem ifadesinden yanýta gelebiliriz. Daha sonra yine köprünün parçalarýndan bahsedeceðiz. Þunu anlamamýz çok önemlidir: Mucit, teknik çeliþkileri bulmalý ve ortadan kaldýrmalýdýr. Teknik problemlerin çözümü teorisi bu çok basit ifade ile baþlar. 29
TRIZ Alt Bölüm 4 Kendiniz Ýçin Düþünün Þimdiye kadar farklý problemleri çözmek için beþ yöntem öðrendiniz: 1. Tersini yap 2. Fiziksel özelliðin halini deðiþtir 3. Önceden yap 4. Biraz daha az yap 5. Matruþka Ayrýca fiziksel etkilerin ve olgularýn da yukarýda açýklanan yöntemlerde kullanýlabileceðini öðrendiniz. Son olarak, artýk fikirlerinizi deðerlendirmek için çok güvenilir bir göstergeniz var. Ýyi bir yaratýcý fikir kesinlikle çeliþkileri ortadan kaldýracaktýr. Size alýþtýrma olmasý için bazý problemler vereceðim. Unutmayýn, fikirleri düzenlemeyin. Öðrendiðiniz yöntemleri, yani fiziksel etkileri ve çeliþkiler hakkýndaki bilgileri kullanýn. PROBLEM 9 Bir tanesi de yeterli Bir laboratuarda uçaklardan püskürtülecek sývý kimyasal gübre damlalarýnýn hareketlerini incelemek için bir cihaz yapýldý. Milyonlarca damla taþýyan bir borudan 30
Teorinin Baþlangýcý hava akýyordu. Ancak bu cihaz çok küçük damlalar oluþturuyordu. Deney sýrasýnda daha büyük boylarda damlalarýn da test edilmesi gerektiði görüldü. Mühendislerden biri Birkaç cihaz satýn alalým, diye önerdi. Baþka bir mühendis O kadar zamanýmýz yok. Ayrýca bu çok pahalý olur, diye karþý çýktý. Yirmi test için yirmi farklý püskürtücü gerekir. Ve elbette aniden Mucit belirdi. Tek bir püskürtücü de birden fazla farklý püskürtücü kadar iyi çalýþabilir, dedi. Damlalarýn boyutlarýný deðiþtirmenin yolu þu Ne yapýlmasý gerektiðini açýkladý. Sizce ne olabilir? Muhtemelen problem #9 size kolay görünüyor. Az sonra göreceðiniz birkaç problem daha karmaþýk ama çözebileceðinizi düþünüyorum. PROBLEM 10 Suyu yumuþatmak Ünlü bir antrenör (eski bir dalýþ þampiyonu) meslektaþýna yakýnýyordu: Artýk çalýþmak çok zor. Dalýþlar gittikçe daha karmaþýk hale geliyor. Yeni kombinasyonlar bulmalý ve denemeliyiz. Sorun þu; çok sayýda baþarýsýz suya çarpma olayý yüzünden sakatlýklar arttý. Yüksek bir kuleden atladýðýn zaman su o kadar yumuþak olmuyor. Bazen yeni bir dalýcýnýn yeni atlayýþlar yapabileceðini düþünüyorum, ama genellikle sakatlanmaktan korktuðu için müsabakalara katýlmýyor. Meslektaþý Yapabileceðimiz hiçbir þey yok, dedi. Bu çalýþtýðýmýz sporun doðasýnda var. Benim takýmýmda da baþarýsýz dalýþlar yüzünden sakatlýklar oldu. Ve aniden Mucit belirdi. Artýk sakatlýk olmayacak. Suyu yumuþatacaðýz. Yapmamýz gereken Sizce suyu yumuþatmak ve dalýþlarda sakatlýklarý ortadan kaldýrmak için su ile ne yapmalýyýz? PROBLEM 11 Çýkmayan boya Mobilya þirketinin baþkaný mühendisine Geçen yýl anaokullarýna yüz takým mobilya sattýk. Maalesef müþteriler çocuklar mobilya üzerindeki boyalarý kazýdýklarý veya çizdikleri için þikayette bulunuyorlar, dedi. Gücenen bir mühendis Bu bizim sorunumuz deðil, dedi. En sert boyayý bile çizebilirsiniz. Bunun bizimle ilgisi yok. Belki de boyanmamýþ mobilyalar almalýlar. Baþkan Hayýr, dedi. Anaokullarýnda renkli mobilyalar olmasý iyidir. Belki ahþap 31
TRIZ içine iyice iþleyecek bir boya bulabiliriz. Mühendis Bu bir hayal! diyerek güldü. Ýnsanlar binlerce defa ahþaba boya nüfuz ettirmeye çalýþtýlar ve baþarýsýz oldular. Bunu biliyorsunuz. Ve aniden Mucit belirdi. Hayýr, bu bir hayal deðil! dedi. Bu sorunu çözmek için biraz zeka ve cesaret gerekiyor. Ýpucu þu Sizce ipucu nedir? 32
Teorinin Baþlangýcý Alt Bölüm 5 Uygulanamayaný Uygulayýn (Birleþmeyeni Birleþtirin) Baron Munchausen'e inanýrsanýz, avladýðý tilki kendi derisinin içinden kaçmayý baþarmýþ. Bu av hikayesini Baron'un vicdanýna býrakalým. Ayný zamanda bir icat probleminde de benzer bir hikaye yaþandý. Yanýtý aramaya baþladýk, teknik çeliþkileri bulduk ve tam yanýtý bulduðumuzu düþünürken aniden yanýt kayboldu! Teknik çeliþkiye sýkýca sarýlsanýz bile, yanýtý bulabileceðinizin garantisi yoktur. Ayný teknik çeliþki farklý yöntemler kullanarak ortadan kaldýrýlabilir. Teknik çeliþkiler, fiziksel çeliþkilerden türer. Baþka bir deyiþle, her teknik çeliþkinin kalbinde fiziksel bir çeliþki vardýr. Durum þöyle görünür: Teknik bir sistemin bir parçasýnýn belirli bir eylemi gerçekleþtirebilmek için A özelliðini taþýmasý gerekir ve ayný zamanda bu eylemin tersini gerçekleþtirebilmek için anti-a çeliþki karakteristiðine de sahip olmalýdýr. Teknik çeliþkiler genellikle tüm sistemle veya sistemin birden fazla parçasý ile ilgilidir. Fiziksel çeliþki ise yalnýzca sistemin tek bir parçasýyla ilgilidir. Bu ifadeyi anlamak, doðru yanýtý bulma þansýnýzý önemli miktarda arttýracaktýr. Döküm parçalarýndan kumlarýn çýkarýlmasý ile ilgili Problem #5'e bakalým. Bu problemdeki fiziksel çeliþki þudur: Parçalarýn temizlenebilmeleri ve parçacýklarýn parçalarýn içindeki bölgelerden ayrýlabilmeleri için parçacýklarýn sert olmalarý ve ayný zamanda sert olmamalarý (sývý veya gaz halinde) gerekir. Bu tür bir çeliþki ortaya 33
TRIZ çýkarýldýktan sonra yanýt açýk olacaktýr. Yalnýzca Yöntem #2: Fiziksel özelliklerin halinin deðiþtirilmesinin uygulanmasý yeterlidir! Parçacýklarý kuru buzdan yapabiliriz. Sert parçacýklar parçalarý temizleyecektir ve daha sonra gaza dönüþüp buharlaþacaktýr. Kauçuk hortuma delik açma ile ilgili Problem #6'daki fiziksel çeliþkiler de neredeyse aynýdýr. Delik delebilmek için boru sert olmalýdýr ve elastikliðini korumasý için yumuþak olmalýdýr. Yöntem aynýdýr. Boruyu dondurmamýz veya boruyu suyla dondurup suyu dondurmamýz gerekir. Delikler açýldýktan sonra boru veya su ýsýtýlmalýdýr. Problemin analizi sýrasýnda teknik çeliþkilerden fiziksel çeliþkilere geçmemizi saðlayan bazý kurallar vardýr. Çoðu durumda fiziksel çeliþkiler, problemin kendi tanýmýndan bulunabilir. PROBLEM 12 Ekrandaki damlalar Araþtýrma laboratuarýnda kaynak iþlemi üzerinde çalýþýlýyordu. Bilim adamlarý metal bir çubuðun elektrik arkýnda nasýl eriyeceðini ve bu erimenin süreç sýrasýnda ne tür deðiþikliklere uðrayacaðýný bulmak istiyorlardý. Elektrik akýmýný verdiler, arký ayarladýlar ve olanlarý filme aldýlar. Filmi incelediklerinde yalnýzca arkýn görünür olduðunu fark ettiler. Ark, metal damlalarýndan daha parlaktýr ve bu nedenle damlalar görülemez. Deneyin tekrarlanmasýna karar verildi. Yeni deneyde damlalarý aydýnlatmak için ikinci bir ark yakýldý. Yine film çekildi. Þimdi de ekranda yalnýzca damlalar görünüyordu. Esas ark ekranda kesinlikle görünmüyordu. Bilim adamlarý düþünmeye baþladýlar, Ne yapmalýyýz? Ve aniden Mucit belirdi. Tipik bir fiziksel çeliþki, dedi. Sorun þu Ne tür bir fiziksel çeliþki vardý ve bunu nasýl ortadan kaldýrabiliriz? Problemin koþullarýný dikkatlice okuduysanýz fiziksel çeliþkiyi kolayca ortaya koyabilirsiniz. Metal damlalarýný görmek için ikinci arkýn kullanýlmasý gerekir ve ayný anda ilk arkýn görülebilmesi için kullanýlmamasý gerekir. Teknik çeliþkiler genellikle çok basit terimlerle ifade edilir. Örneðin bir kamyonun hýzýný arttýrmak için kargo aðýrlýðýný azaltmamýz gerekir. Hýz ve aðýrlýk çeliþki içindedir. Ancak uzlaþtýrýcý bir çözüme varmak da mümkündür. Fiziksel çeliþkilerde çeliþki çok güçlüdür. Neyse ki icat yapma dünyasýnýn kendi kurallarý vardýr: Çeliþkinin derecesi ne kadar yüksekse, onu tespit etmek ve ortadan kaldýrmak da o kadar kolaydýr. Damlalarý aydýnlatan ark var olmalýdýr ve var olmamalýdýr. Bu da belirli bir süre için orada olmasý, belirli bir süre için orada olmamasý anlamýna gelir. Açýlýr ve kapanýr, açýlýr ve kapanýr. Bazý karelerde damlalarý görürüz, bazýlarýnda da yalnýzca arký görürüz. Film gösteriminde her iki nesne de ekranda görünecektir ve arký ve damlalarý görebiliriz. Bu, Yöntem #6'dýr: Çeliþki koþullarý zaman veya uzayda ayrýlýr. 34
Teorinin Baþlangýcý Kaynaklanan borularla ilgili problemi hatýrlýyor musunuz? Çelik þerit bazý yerlerinden kýsmen kesilmiþti ve diðer kýsýmlarý kesilmemiþti. Uygulanamayaný uygulamanýn daha da kurnaz bir yolu vardýr: Bir özelliði tüm nesneye ver, zýt özelliðini de parçalarýna ver. Ýlk baþta bu imkansýz görünür. Gerçekten de nasýl siyah tuðlalardan beyaz bir kule yapabilirsiniz? Örneðin bir bisiklet zincirini ele alalým. Her elemaný katýdýr, ancak zincirin tamamý esnektir. Kýsacasý, uygulanamayaný uygulamamýzý gerektiren teknik çeliþkiler, çýkmaz sokakla sonlanmazlar. Bunun tersi olarak en iyi çözümü arama sürecini kolaylaþtýrýrlar. Baþka bir örnek için Problem #10 Suyu yumuþatmak problemini ele alalým. Bu zor bir problemdir. Nereden baþlanacaðý henüz net deðildir. Fiziksel çeliþkiyi ortaya çýkarmaya çalýþalým. Havuz suyla doldurulmalýdýr ve ayný zamanda daha yumuþak bir þeyle doldurulmalýdýr ki dalýcý atlayýþ esnasýnda sakatlanmasýn. Sudan daha yumuþak olan þey nedir? Gaz veya hava. Sonuç ise: Havuzu dolduracaðýmýz þey Çýkmaz sokaða girmiþ gibiyiz. Su dalýcýyý destekler ancak atlayýþ sýrasýnda serttir. Gaz yumuþaktýr ancak yalnýzca gaz veya hava ile dolu bir havuza atlayamazsýnýz (havuz aslýnda boþtur ). Çeliþkiyi ortaya çýkardýðýmýza göre yanýtýn kývýlcýmlarýný görebiliyoruz. Havuzda hem gaz, hem de su bulunduralým. Dalýcý su ve gaz karýþýmý, yani gazlý su içine atlasýn. Sovyet mucitleri Patent #1127604'ü tam olarak bu þekilde aldýlar. Bu patentte atlayýþtan önce su hava kabarcýklarýyla doyurulur. Çeliþki ortadan kaldýrýlýr. Ayný hissi vermese de gazlý su hala sudur. Çözüme giderken kullandýðýmýz zigzaglý yola dikkat edin. Problemde önceden var olan tek koþul suyun varlýðýdýr. Bu nedenle yanýt açýk deðildir. Sudan anti-suya bir geri adým attýk (gaz, hava). Problem daha karmaþýk hale gelmiþ gibi göründü. Bir sonraki adým çok önemlidir: Suyu ve anti-suyu birleþtirmek (su ve hava, sert ve yumuþak, katý ve esnek, sýcak ve soðuk). Daha önce söylemiþ olduðumuz gibi bu, zaman veya uzay çerçevesinde gerçekten yapýlabilir. PROBLEM 13 Kalýn ve ince Bir fabrikaya çok sayýda 1 mm kalýnlýðýnda oval þekilli cam yaprak imalatý sipariþi geldi. Ýlk önce dikdörtgen levhalar kesildi ve köþeler oval þekli alacak þekilde taþlandý. Cam çok ince olduðu için sürekli kýrýlan yapraklar oluyordu. Ýþçi, gözetmenine Yapraklarý daha kalýn yapmalýyýz, dedi. Gözetmeni Yapamayýz, dedi. Yalnýzca 1 mm kalýnlýðýnda yapmamýz istendi. Ve aniden Mucit belirdi. Fiziksel çeliþki! dedi. Cam yapraklarýmýz hem ince, hem de kalýn olmalý. Bu çeliþki zaman çerçevesinde ayrýlabilir. Cam stoðu, iþleme sürecinde kalýn olacak. Bunun hakkýnda neler düþünüyorsunuz? 35
TRIZ PROBLEM 14 Çýkmaz sokaktan nasýl çýkýlýr? Bir þirket, yeni bir makinenin üretimine baþladý. Kýsa süre sonra maðazada beklenmeyen bir sorun yaþandý. Bu makinenin bir bileþeni özel bir çelik levhadan yapýlacaktý. Levha stoðu elektrik ile 1200 C'ye ýsýtýlmalýydý. Daha sonra ýsýtýlan levha gereken þeklin verilmesi için bir presin altýna yerleþtirilecekti. Bu süreç sýrasýnda çelik levhanýn 800 C'den daha fazla ýsýtýldýðýnda havanýn zararlý etkisinden dolayý zarar gördüðü fark edildi. Gözetmen hemen bir toplantý düzenledi. Durum týpký masallardaki gibi. Saða gidersek baþýmýz dertte, sola gidersek baþýmýz daha da fazla dertte. Levha stoðu 1200 C'ye ýsýtýlmazsa preslenemiyor; ayný zamanda 800 C'den fazla ýsýtýlýrsa yüzeyi zarar görüyor, dedi. Mühendislerden biri Çok kolay! dedi. Ortalama sýcaklýk olan 1000 C'ye ýsýtýrýz. Yaþlý usta Ýþe yaramaz, dedi. Levhalar kabul edilebilir sýcaklýðýn ötesinde ýsýtýldýklarý için zarar görürler ve sýcaklýk yeterince yüksek olmadýðý için pres yapýlamaz. Gözetmen Bu karmaþýk bir görev, dedi. Bu problemi hemen çözmeliyiz. Ve burada Mucit belirdi. Benim bir çözümüm var, dedi. Sizce Mucit neyi önerdi? PROBLEM 15 Ýnatçý yay 10 mm uzunluðunda ve 5 mm çapýnda bir helezonik yayý sýkýþtýrmanýz, bir kitaba yerleþtirmeniz gerektiðini ve kitabý yay açýlmayacak, ama herhangi bir anda geniþleyebilecek þekilde kapatmanýz gerektiðini hayal edin. Mühendisler bir cihazý monte ederken benzer bir durumla karþýlaþtýlar. Bir yayýn sýkýþtýrýlmasý, cihazýn içine yerleþtirilmesi ve kapaðýn kapatýlmasý gerekiyordu. Bu nasýl yapýlabilir? Mühendislerden biri Bir telle baðlarýz, dedi. Aksi taktirde bu inatçý yaya baþka bir þey yapamazsýnýz. Diðer mühendis karþý çýktý: Bu iþe yaramaz. Cihazýn içindeki tel serbest olmalý. Ve aniden Mucit belirdi. Her þey yolunda! dedi. Yay serbest olmalý ve serbest olmamalý, sýkýþtýrýlmalý ve sýkýþtýrýlmamalý. Çeliþkiyi bulduktan sonra artýk yaratýcý bir görevimiz vardýr. Bu problemi nasýl çözersiniz? 36