ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ

ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ: ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ Taner KİMENÇE Taner KİMENÇE 1978 yılında Ağrı nın Hamur ilçesinde doğdu. 1998 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü nden mezun olmuştur. 2002 yılında, aynı Üniversitenin Endüstri Mühendisliği Bölümünde Yüksek Lisans çalışmasını tamamlamıştır. Çeşitli firmalarda çalıştıktan sonra 2004 yılında Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü nde Çevre Mühendisi olarak göreve başlamıştır. 2011 yılında Orman ve Su İşleri Bakanlığı Su Yönetimi Genel Müdürlüğü nün kurulması ile birlikte Su Hukuku ve Politikası Daire Başkanlığı nda Sınır Oluşturan ve Sınıraşan Sular Şube Müdür Vekili olarak çalışmaya başlamıştır. 2014 yılından bu yana aynı Genel Müdürlükte Havza Yönetimi Dairesi Başkanı olarak çalışmaktadır. Yaşayan bütün canlılar için en önemli doğal kaynaklardan biri su kaynaklarıdır. Hayatın ve canlılığın sürdürülebilirliği suyun varlığına bağlıdır. Su kaynakları insan ve ekosistem sağlığı ve kullanımı yanında, ekonomik kalkınma, enerji üretimi, ulusal güvenlik için birincil derecede öneme sahiptir ve vazgeçilmezdir. Dünya üzerindeki su varlığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak yeryüzündeki tatlı su miktarıyla ilgili bilgi vermek gerekirse UNEP in verilerine göre dünyadaki toplam su miktarı yaklaşık 1,4 milyar km 3 olup, bu suyun 1,365 milyar km 3 ü (%97,5) tuzlu su, 0,035 milyar km 3 ü (%2,5) ise tatlı su kaynaklarından oluşmaktadır. Tatlı su kaynaklarının ise % 97 si yeraltı sularından oluşmakta iken toplam kullanılabilir ve içilebilir özellikte tatlı sular % 1 den daha az seviyededir. Bu rakamlar insanlar için hayati öneme sahip tatlı su kaynaklarının ne kadar az ve kıymetli olduğunu açıkça göstermektedir.

ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ Şekil 1. Tatlı Su Kaynaklarının Durumu 2 Su kaynakları içme, kullanma, sulama, sanayi sektörleri tarafından kullanılmaktadır. Dünyada kullanılabilir suyun %70 i tarımsal sulamada, %22 si sanayide ve kalan %8 i ise içme ve kullanma amaçlı tüketilmektedir. 1 Dünya nüfusunun her yıl 80-90 milyon kişi artması ve buna bağlı olarak tarımsal üretim artışının gıda güvenliği açısından gerektiği göz önüne alındığında, suyun en fazla tarım sektöründe kullanılmasının sebebi açıktır. 2 Dünya nüfusunun hızlı artışı, sanayileşme, gıda gereksiniminin artmasıyla yoğunlaşan tarımsal faaliyetler su kaynaklarına olan talebi daha da arttırmaktadır. Mevcut durumda su sıkıntısı yaşayan birçok bölgede ayrıca iklim değişikliği ve küresel ısınma nedeniyle gelecek 20-25 yılda ciddi su krizlerinin yaşanması ihtimali ve suyun gelecekteki çatışmaların kaynaklarından biri olacağı endişesi, birçok platformda su konusunun yer almasını sağlamaktadır. Bu gelişmeye paralel olarak son yıllarda su konusu, dünya kamuoyunda ve Birleşmiş Milletler (BM) dahil olmak üzere uluslararası ve bölgesel teşkilatların gündeminde üst sıralarına yerleşmiş durumdadır. 2005-2015 yılları BM tarafından Yaşam İçin Su On Yılı ilan edilmiştir. 20. yüzyılın başında dünyadaki devlet sayısı 50 civarı iken, aynı yüzyılın ortalarında 100 ün üzerine çıkmış, 21. yüzyıl başında ise yaklaşık 200 olmuştur. Devlet sayısında meydana gelen bu artış, nehir havzalarının birden fazla devlet tarafından pay-

ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ: laşılmasına yol açmış, dolayısı ile sınıraşan nehir havzaları ve yeraltısularının ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Günümüzde, sınıraşan nitelikte 263 nehir ve göl ile yaklaşık 300 akifer bulunmaktadır. 3 Hem devlet sayısındaki artış hem de su kaynakları üzerindeki baskılar, sınıraşan su kavramına yönelik çalışmaların artmasına yol açmış, ortaya çıkan ve çıkabilecek sorunlara ilişkin uluslararası ve bölgesel ölçekli hukuki düzenlemeler artmış ve uygulamalar yaygınlaşmıştır. Su kaynaklarına olan talebi karşılayabilmek için ülkeler arasında su transfer projeleri de zaman içerisinde gündemdeki yerini almaya başlamıştır. Teknolojik gelişmeler ve inşaat sektöründeki imkanlar arttıkça geçmişte imkansız olarak görülen veya yapılabilirliği olmayan projelerin gerçekleştirilmeleri mümkün olmaktadır. Bu projeler, ülkeler arasındaki işbirliği konularına hayatın idamesi açısından vazgeçilmez olan su konusunu da dahil etmekte olup, hidropolitik alanında yeni ufuklar yaratmaktadır. Bu çalışmada, sınıraşan nitelikli su temin projelerinin ilk örneklerinden olan Malezya - Singapur ve Angola - Namibya projeleri ele alınacaktır. Bununla birlikte, Ülkemizden, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (K.K.T.C) ne dünyada ilk kez uygulanan askıda boru ile su taşınması projesi hakkında da bilgi verilecektir. 1.MALEZYA- SİNGAPUR SU TEMİNİ PROJESİ Malay Krallığı, tarih boyunca Portekiz, Hollanda, İngiliz ve Japonya işgallerini yaşadıktan sonra Malay Federasyonu özgürlüğünü 1957 yılında ilan etmiştir. Malay Federasyonunun istiklalini kazanmasından sonra, Saravak, Sabah ve Singapur un da birliğe katılmasıyla 16 Eylül 1963 yılında Malezya kurulmuştur. Fakat Singapur 9 Ağustos 1965 tarihinde Malezya dan ayrılarak bağımsızlığını ilan etmiştir (Şekil 2). Malezya, güneydoğu Asya da Singapur ve Tayland la komşu olan bir yarımada ile Endonezya yla komşu olan bir adadan oluşmaktadır. 13 devletli federal bir ülke olan Malezya nın toplam alanı 330.800 km 2, su potansiyeli 580 milyar m 3 ve kişi başına düşen yenilenebilir su miktarı 20.752 m 3 /kişi/yıl dır. Malezya nın yıllık toplam su tüketimi 13,21 milyar m 3 olup, sektörel olarak %34 ü tarım, %30 u içme kullanma suyu ve %36 sı sanayi için su kullanılmaktadır. Su kaynakları açısından zengin bir ülke olan Malezya da yıl boyunca yeterli su bulunmaktadır. 4 Şehir devlet özelliğine sahip olan Singapur, doğal kaynaklar açısından komşularına muhtaç olan bir ülkedir. Singapur un toplam alanı 716 km 2, nüfusu 3.844.000 4, toplam yıllık yağışı 603 m 3 ve kişi başına düşen yenilenebilir su miktarı 172m 3 /kişi/ yıl dır. 5 Ağırlıklı olarak sanayi ve Günümüzde, sınıraşan nitelikte 263 nehir ve göl ile yaklaşık 300 akifer bulunmaktadır. 3

ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ 390.000 m 3 ham su temin etmesine ilişkin ikinci anlaşma imzalanmıştır. Bahse konu anlaşma 50 yıl geçerli olup ham suyun birim fiyatı 1.000 imparatorluk galonu (yaklaşık 4.546 litre) için 3 Malezya senti olarak belirlenmiştir. Bu anlaşma 31 Ağustos 2011 tarihinde sona ermiş olup, su temin sistemi ile ilgili tesisler Şekil 2. Malezya ve Singapur Haritası 4 içme-kullanma amaçlı su tüketimi yer almakta olup, tarım alanı olmadığı için tarımsal su tüketimi yok denecek kadar azdır. İngilizlerin kontrolü altındaki Boğazlar Hükümeti zamanında Johor eyaleti Sultanı II. İbrahim ile Singapur Şehri Belediye Yetkilileri arasında 5 Aralık 1927 tarihinde ilk su anlaşması imzalanmış olup, bahse konu anlaşma Singapur ve Malezya nın bağımsızlıklarını kazanmalarını müteakip 1961 yılında taraflar arasında yapılan ikinci anlaşma ile feshedilmiştir. Malay Federasyonu ile Singapur arasında 1 Eylül 1961 tarihinde, Tebrau Nehri, Skudai Nehri, Pontian Rezervuarı ve Gunung Pulai Rezervuarından Singapur un günlük toplam Johor Eyaletine devredilmiştir. Malay Federasyonu ile Singapur arasında 29 Eylül 1962 tarihinde Sungei Linggui ve Johor Nehrinden Singapur un günlük toplam 1,150.000 m 3 ham su temin etmesine ilişkin üçüncü anlaşma imzalanmıştır. Söz konusu anlaşma 100 yıl geçerli olup ham suyun birim fiyatı yine 1.000

ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ: imparatorluk galonu (yaklaşık 4.546 litre) için 3 Malezya senti olarak belirlenmiştir. Söz konusu anlaşmalara göre, Singapur Malezya dan aldığı ham suyu arıttıktan sonra 68.000 m 3 / gün lük kısmını Malezya nın Johor eyaletine satarken, resmi olmayan anlaşma ile bu miktar 168.000 m 3 /gün e kadar çıkmıştır. Arıtılmış suyun birim satış fiyatı ise 1.000 imparatorluk galonu (yaklaşık 4.546 litre) için 50 Malezya senti olarak belirlenmiştir. 6 (Şekil 3) Malay Federasyonu ile Singapur arasında 1990 yılında Sungei Linggui nehrinde baraj yapılması ve Johor Nehrinden mevcut durumda çekilen 1,150.000 m 3 lük ham sudan daha fazla su çekimine izin veren dördüncü bir anlaşma imzalanmıştır. Bahse konu anlaşma 2061 yılına kadar geçerli olacaktır. 7 Singapur ile Malezya arasında akdedilen anlaşmalardaki en önemli unsur, suyun toplanması, iletilmesi ve arıtılması ile ilgili baraj, boru hatları, pompa tesisleri vb. tesislerin yapımı, işletimi ve bakımı konularının tamamen Singapur un sorumluluğu altında olmasıdır. 1961 ve 1962 anlaşmalarında da taraflar, 25 yılda bir fiyatın gözden geçirilmesi ve anlaşmazlık durumunda konuyu tahkime sunma hakkına sahiptir. Halihazırda Malezya ham suyun birim fiyatını arttırmak istemekte ancak Singapur teklif edilen su fiyatını yüksek bularak bahse konu fiyata itiraz etmektedir. Bu sebeple, iki ülke arasındaki su transferi konusunda bir anlaşmazlık yaşanmaktadır. Bu gelişmelere paralel olarak Johor eyaleti de Singapur dan içmesuyu temininden 1995 yılında vazgeçmiş, ancak kendi imkanları ile içmesuyu sağlamak için yürüttüğü çalışmalar neticesinde su fiyatları %40 oranında artmıştır. 8 Bununla birlikte, ada devlet olan Singapur un 633 km 2 olan yüzölçümünü 1990 larda 51.5 km 2, 2030 yılına kadar ise kademeli olarak 100 km 2 daha büyütmek istemesi üzerine Singapur ile Malezya arasında Malezya ya ait limanların kullanımının kısıtlanması, deniz ekolojisi, Malezyalı balıkçıların gelir kaybı vb. hususlarda anlaşmazlık ortaya çıkmıştır. 1990 larda başlayan bu kriz 2005 yılında iki ülkenin anlaşması ile son bulmuş, uzman bir grubun konu ile ilgili olarak çalışması ve bu uzman grubun hazırlayacağı rapordaki önerilerin taraflarca gerçekleştirilmesine karar verilmiştir. Müteakiben anılan rapordaki öneriler uygulanmıştır. 9 Singapur un arazi genişletmesi konusunda elde edilen mutabakat, su temini konusu başta olmak üzere iki ülke arasındaki Pulau Batu Putih (Pedra Branca) adası hükümranlık hakkı, gümrük ve tren yolu arazileri, hava sahası gibi diğer çözümlenmemiş konuların da diplomatik yol- Singapur ile Malezya arasında akdedilen anlaşmalardaki en önemli unsur, suyun toplanması, iletilmesi ve arıtılması ile ilgili baraj, boru hatları, pompa tesisleri vb. tesislerin yapımı, işletimi ve bakımı konularının tamamen Singapur un sorumluluğu altında olmasıdır. 5

ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ Şekil 3. Malezya Singapur su temin hatları ve karayolu ulaşımı 6 larla çözümü konusunda olumlu ve önemli bir işarettir. Su temini konusunun en önemli unsuru her iki ülkenin de mevcut sistemde birbirine olan bağımlılığıdır. 2003 yılında Singapur su ihtiyacının %40 lık bölümünü Malezya dan temin etmekte olup, birinci anlaşmanın 2011 yılında yürürlükten kalkmasıyla Singapur, yağmur suyu hasadı, arıtılmış suların yeniden kullanımı (NEWater Projesi), tuzsuzlaştırma tesisleri ve su ithalatı ile ihtiyaçlarını farklı kaynaklardan sağlamak üzere çalışmaya başlamıştır. Ancak geleneksel yöntemlerle kıyaslandığında bu sistemlerin pahalı birim hacim başına maliyetleri, yüksek enerji talebi ve arazi ihtiyacı gibi dezavantajları bulunmaktadır. Ayrıca arıtılmış atıksuların yeniden içme suyu olarak kullanılması konusunda halkın genel bir isteksizliği bulunmaktadır. Halihazırda Singapur, iki adet tuzsuzlaştırma tesisi (SingSpring 136.000 m 3 /gün, Tuaspring 318.500 m 3 / gün) ile ihtiyacının %25 ini, NEWater Projesi kapsamında arıtılmış suların geri kazanımı tesisleri ile ihtiyacının %40 ını karşılamaktadır. 10 Singapur ekonomik olarak yeni su tesislerinin inşa edilmesi ve işletilmesi hususunda yeterli güce sahip olmakla birlikte, yüksek işletme maliyetlerine sahip söz konusu tesisler nedeniyle su fiyatları diğer Asya ülkeleri ile kıyaslandığında daha yüksektir. 11 Bununla birlikte, mevcut olan su temin projesinin devamının sağlanmasının hem Malezya

ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ: ve Singapur için hem de doğal kaynakların ve çevrenin korunması açısından en uygun çözüm olacağı düşünülmektedir. 2. KUNENE SINIRAŞAN SU TEMİNİ PROJESİ (ANGOLA NAMİBYA) Angola Cumhuriyeti, Afrika kıtasının güneybatı bölümünde yer alan bir ülkedir. Ülke güneyde Namibya, kuzeydoğuda Demokratik Kongo Cumhuriyeti, doğuda Zambiya ile komşu olup ülkenin batısında ise Atlas Okyanusu yer almaktadır. 15.yy sonlarına doğru Avrupalılar ve özellikle de Portekizli denizciler ile başlayan temasın sonucunda Portekiz 1483 yılında, günümüzde Luanda nın bulunduğu sahil kesiminde ve iç bölgelerde ticaret merkezleri oluşturmuş olup, Angola bağımsızlığını ancak 1974 yılında kazanmıştır. Namibya, Afrika kıtasının güney bölümünde yer almaktadır. Ülkenin batı sınırını tamamen Atlas Okyanusu oluşturmaktadır. Namibya kuzeyde Angola ve Zambiya, doğuda Botsvana, güneyde ise Güney Afrika Cumhuriyeti ile komşu konumundadır. Namibya da ilk yerleşim 17.yy da başlamış olup, bölgeye Portekiz, İngiltere ve Almanya dan göçmenler gelmiştir. Namibya, Almanya ve İngiltere nin sömürge dönemlerinden sonra bağımsızlığını 1990 yılında kazanmıştır. Güney Afrika 1994 te Walvis Koyu nu Namibya ya geri vermiştir. Kunene nehir havzasının alan olarak %87 si (95.300 km 2 ) Angola da, %13 ü (14.700 km 2 ) Namibya da bulunmaktadır. Kunene Nehrinin uzunluğu 1.050 km, havza alanı 106.560 km 2, ortalama yıllık deşarjı 5,5 milyar m 3, havzada yaşayan toplam nüfus 3 milyon kişi, toplam hayvan sayısı 3 5 milyondur. Temel su kullanımları ise içmesuyu, tarım, hayvancılık, sanayi ve hidroelektrik enerji üretimidir. 12 Namibya, sınıraşan nehirlerindeki komşuları olan Angola ve Güney Afrika gibi ülkelerden gelecek suya ihtiyaç duyan bir ülkedir. Angola nın güneyindeki 300.000 kişi ile Namibya nın Oshakati ve Oshikango yerleşim birimlerinde bulunan ve ülke nüfusunun %40 ını oluşturan 700.000 kişiye içme suyu temini ile doğal hayat ve tarımsal su ihtiyacı Angola nın güneyinde ve Namibya ya 5 km mesafede bulunan Calueque Barajı ile sağlanmaktadır. Calueque Barajı ile Oshakati şehri arasında su temini 1960 yılında yapılan 153 km lik mevcut toprak kanal ile sağlanmaktadır. Ancak, kanaldaki kayıplar, kaçak çekimler ve ayrıca taşkınlar nedeniyle meydana gelen bozulmalar kanalın işletilmesi ile ilgili en önemli sorunlardır. 13 Namibya ile Angola arasındaki anlaşmaya istinaden Namibya, sınıraşan nehirlerindeki komşuları olan Angola ve Güney Afrika gibi ülkelerden gelecek suya ihtiyaç duyan bir ülkedir. 7

ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ Şekil 4. Kunene Havzası Haritası ve Proje Alanı Calueque Barajından 6 m 3 /sn lik bir debi bahse konu kanal vasıtasıyla çekilmekte olup, Calueque - Oshakati su dağıtım projesine su sağlanmaktadır. Halihazırda çekilen miktar 6 m 3 /sn den daha az olmasına rağmen önümüzdeki dönemde Namibya bu değeri 12 m 3 /sn ye çıkarma niyetini beyan etmiştir. 14 Calueque Barajından pompa ile çekilen sular Angola-Namibya arasında beton kaplı açık kanal boyunca transfer edilmekte, sı- Angola Oshikango Ruocana Olushanana Onbatantu Okalongo Eenhana Onambutu N Ogango Oshakati Okahoa Ondangwa Okatope Namibya Omaoole Varolan Boru Hattı Teklif Edilen Boru Hattı Kanallar Arıtım İşleri Şehirler/Köyler Kırsal Dağıtım Şeması Etosha Pan Omutsegwonime 0 25 50 75 100 km 8 Şekil 5. Angola - Namibya arasındaki mevcut su transfer sistemi

ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ: nırı geçtikten sonra bir kısmı batı yönünde Etunda sulama alanına ve Ruacana kasabasına çevrilmekte, diğer kısmı ise doğuya doğru Calueque - Oshakati su dağıtım projesi kapsamında Olushandja Barajına çevrilmektedir. Olushandja Barajı stratejik öneme sahip olup 42 milyon m 3 depolama hacminin tamamı bu kanal vasıtasıyla işletilmektedir (Şekil 5). 15 Bahse konu kanalın etkin ve verimli işletilmesi amacıyla iki ülkenin yasalarında düzenlemeler bulunmaktadır. Ayrıca Kunene Havzası Daimi Ortak Teknik Komisyonu 1966 yılında kurulmuş olup, 1991 yılında revize edilmiştir. Ülkelerin bağımsızlıklarını kazanmaları ve iç politika ile ilgili sorunlarını çözmelerini müteakip kanal ile ilgili çalışmalar hız kazanmıştır. Bu Komisyon bünyesinde Calueque Görev Gücü oluşturulmuş olup, su transferi konusunda çalışmalar yürütülmektedir. Kunene sınıraşan su temin projesi, Güney Afrika Kalkınma Topluluğu (Southern Africa Development Community - SADC) tarafından yürütülen pilot bir projedir. Projenin amacı, hedef gruba güvenilir, makul fiyatlı ve sürdürülebilir su teminini sağlamak ve SADC bölgesinde sınıraşan su altyapısının geliştirilmesi hususunda iki ülkenin ortak planlama ve uygulama yapmasını sağlamaktır. Anılan proje kapsamında, Angola ve Namibya nın sınır bölgelerindeki yerleşim yerlerinde su temini ve hıfzıssıhha altyapısının geliştirilmesi ve rehabilite edilmesi amaçlanmaktadır. Bahse konu projede Alman Yatırım Bankası (KfW) proje yöneticisi, Alman Uluslararası İşbirliği Kurumu (GIZ) ise proje koordinatörü olarak yer almaktadır. 16 Söz konusu projeye, Angola nın 14 milyon Euro, Namibya nın ise 1,1 milyon Euro katkı sağlaması öngörülmüştür. 17 Kunene Sınıraşan Su Temin projesinin işletilmesi Namibya tarafında Namibya Su Şirketi - Namibian Water Corporation Ltd tarafından yapılacaktır. Namibya Su Şirketi 9 Aralık 1997 tarihinde tüm hissesi devlete ait olarak kurulmuş olup, sanayi kuruluşlarına, belediyelere, Tarım, Su ve Orman Bakanlığının Köylere Su Temini Müdürlüklerine ve kırsal alandaki topluluklara su temininden sorumludur. Tam maliyet geri kazanımı ilkesi ile en kaliteli suyu mümkün olan en düşük fiyata sağlamaya çalışmaktadır. 18 Angola tarafında ise, Kunene şehrindeki içmesuyu ve atıksu şebekelerinin işletme ve bakım hizmetlerini yürüten Kunene Su ve Kanalizasyon Şirketi (Water and Sanitation Company of Kunene) yetkili olacaktır. 19 Kunene sınıraşan su temin projesi iki aşamadan oluşmakta olup; birinci merhale Angola da bulunan dört yerleşim yerinin Kunene Havzası Daimi Ortak Teknik Komisyonu 1966 yılında kurulmuş olup, 1991 yılında revize edilmiştir. 9

ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ Şekil 6. Kunene Sınıraşan Su Temini Projesi 1. Merhale kısa dönem ihtiyaçları karşılayacak ara çözüm olarak değerlendirilmekte, ikinci merhale olan Xangongo Su Temin ve Hıfzısıhha Planı ile köklü çözüm sağlanacaktır. 20 Kunene sınıraşan su temin projesinin birinci merhalesi kapsamındaki işler; - Clueque barajından Ango- Şekil 7. Kunene Sınıraşan Su Temini Projesi 2. Merhale 10

ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ: la nın Santa Clara, Namacunde, Omupanda ve Ondjiva il merkezlerine mimum 74 m³/saat su temini sağlzzayan pompa istasyonunun elektrik ve mekanik ekipmanının yenilenmesi, su ölçüm cihazı montajının yapılması, Angola nın Calueque şehrine su temin etmek üzere içmesuyu arıtma tesisi ve şebekenin yapılması, -Angola daki Calueque - Maheneneb arasındaki kanalın rehabilite edilmesi ve sulama için çekilecek suların ücretlendirilmesi, - Oshakati - Santa Clara arasındaki su iletim kanalının kaplamasının yapılması, Omakango, Omafo ve Oshakati deki 3 adet pompa istasyonunun rehabilite edilmesi, Indangungu da yeni bir pompa istasyonunun kurulması ve 50 km uzunluğunda yeni bir iletim hattının yapılması, - Santa Clara - Ondjiva arasında Angola tarafından 2005 yılında yapılan 40 km lik boru hattının optimize edilmesi, Santa Clara daki pompa istasyonuna elektrik hattının çekilmesi ve hattın iki yönde de çalışmasının sağlanması, - Santa Clara, Namacunde ve Omupuanda şehirleri için temel hıfzıssıhha hizmetlerinin yapılması, Ondjiva şehri için yeni kanalizasyon şebekesi ve atıksu arıtma tesisinin dizaynı ve inşaasının yapılmasıdır. Kunene sınıraşan su temin projesinin ikinci merhalesinin finansmanı ve uygulaması Angola tarafından gerçekleştirilecek olup, bu kapsamda yer alan işler; 21 - Calueque barajının 75 km membasında yer alan Angola nın Xangongo bölgesinden su temin etmek, Xangongo bölgesinde 40.000 m 3 /gün kapasiteli içmesuyu arıtma tesisinin yapımı, Xangongo ile Ondjiva, Namacunde, Santa Clara ve Chiede yerleşimleri arasında içmesuyu şebeke yapımı, hattın geçtiği tüm yerleşim yerlerinde ve köylerde yeterli içmesuyu dağıtım şebekesi ile kanalizasyon sistemlerinin ve işletilebilir atıksu arıtma tesislerinin yapımı, - Xangongo da yer alan tesislerin elektrik ihtiyacı için Ruacana hidroelektrik güç ünitesinden Kunene nehri boyunca yeni hat çekilmesidir. Kunene sınıraşan su temin projesinin ikinci merhalesi tamamlanınca, Calueque Oshakati Ondjiva Xangongo yerleşim yerleri arasındaki içmesuyu temini için önemli bir unsur olacak ve Namibya ile Angola da isale hattına yakın olan şehir ve köylerin uzun dönem içmesuyu ihtiyaçlarının karşılanması güvence altına alınacaktır. 3. KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURİYETİ (K.K.T.C) NE SU TEMİNİ PROJESİ Anadolu yarımadasının 65 km güneyinde bulunan ve Akdeniz in en büyük üçüncü adası olan Kıbrıs adasının kuzey kısmında yer alan KKTC, 1983 yılında bağımsızlığını ilan etmiştir. 3.555 km 2 yüzey alanında sahip olan KKTC de Kunene nehir havzasının alan olarak %87 si (95.300 km 2 ) Angola da, %13 ü (14.700 km 2 ) Namibya da bulunmaktadır. 11

ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ 2011 yılı nüfus sayımına göre yaklaşık 300.000 kişi yaşamaktadır. Bilindiği üzere adalar hidrolojik olarak genelde kısıtlı su kaynaklarına sahiptir. Benzer şekilde KKTC, etkisinde bulunduğu Akdeniz ikliminden dolayı fazla yağış alamamakta olup, genellikle sıcak ve kurak hava şartlarına sahiptir. Son 96 yılda Lefkoşa daki yağışlar %25,9 oranında düşmüş olup, aynı zamanda ortalama sıcaklıklarda da artış meydana gelmiştir. Bu nedenle, evsel, sanayi ve tarımsal amaçlı su temini %92 oranında yeraltısularından, %5 oranında yüzeysel su kaynaklarından, %3 ise tuzsuzlaştırma yöntemi ile karşılanmaktadır. 22 Ülkede içme ve kullanma suyunun tamamına yakını yeraltısuyu kaynaklarından karşılanmaktadır. Uzun yıllar boyunca süren yeraltısuyunun aşırı çekimi neticesinde yeraltısuyu kaynakları süratle tuzlanmaktadır. Bugün itibari ile yeraltısuyunun kıyı şeridinde tuzlanmaya maruz kalmayan çok sınırlı bölgeleri kalmış ve tuzlanma sınırı da kıyıdan kilometrelerce içeri girmiştir. Bu durum Kıbrıs ın öncelikli olarak içmesuyuna yönelik tatlı su ihtiyacını yıldan yıla artırmıştır. Su temininin büyük oranda yeraltısularından karşılanması nedeniyle kıyı akiferlerinde tuzlu su girişimleri mevcuttur. 23 KKTC de içme - kullanma suyu ihtiyacının yanı sıra toprak kaynaklarının geliştirilmesine yönelik sulama suyu ihtiyacı da oldukça yüksektir. Adada yazların uzun ve sıcak, kışların da kısa ve ılıman geçmesi, ayrıca topraklarının da çok verimli olması yılda iki veya üç mahsul alınmasına imkan sağlamaktadır. Fakat ülkede ziraate elverişli arazilerin toplamı 187.000 ha olmasına rağmen susuzluk nedeni ile bunun 117.000 ha ında (%63) ziraat yapılamamaktadır. Ziraat yapılan 70.000 ha lık arazinin sadece 8.500 ha ında sulu ziraat uygu- 12 Şekil 8. Türkiye- KKTC Su Temin Projesi

ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ: lanmakta olup, geri kalan 61.500 ha ında nadasa dayalı (%88) kuru ziraat yapılmaktadır. 24 Tarımsal su ihtiyacının karşılanması ve yeraltısuyu akiferlerin beslenimini sağlamak üzere 41 adet depolama tesisi yapılmıştır. Ayrıca Güzelyurt derivasyon kanalı projesine başlanmış, bununla birlikte sulama sistemlerinin modern sulama sistemlerine dönüştürülmesi neredeyse tamamlanmıştır. Halihazırda narenciye üretiminin %98 i damla sulama ile yapılmaktadır. 25 Su kaynaklarının etkin ve verimli kullanılması için alınan tüm önlemlere rağmen, su kaynaklarının kısıtlı olması ve iklim değişikliğinin etkisi ile giderek azalması nedeniyle bir çözüme ihtiyaç duyulmaktadır. 1990 ların sonunda Türkiye den balonlarla su taşınarak soruna çözüm bulunmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda, ilk iki yılda yılda 10 milyon m 3 suyun KKTC ye taşınması için bir Norveç firması ile 1998 yılında anlaşma yapılmıştır. Ancak, taahhüt edilen suyun taşınamaması, taşınabilen suyun ihtiyacı karşılayamaması, işletme problemleri nedeniyle taşıma işleminin sürekliliğinin sağlanamaması ve yüksek maliyet nedeniyle bu projeden vazgeçilmiştir. 26 KKTC deki su sorununa kalıcı ve uzun vadeli bir çözüm olarak bir boru hattı ile Türkiye den KKTC ye içme, kullanma ve sulama suyu transferinin yapılması gündeme gelmiştir. 27 Mayıs 1998 tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile Anamur (Dragon) Çayı ndan boru ile KKTC ye su götürülmesine karar verilmiştir. Bu kararı takiben projenin fizibilite çalışmalarına başlanmış ve hazırlanan Kıbrıs Su Projesi Fizibilite Raporu 1999 yılında onaylanmıştır. 27 Fizibilite çalışmaları tamamlanan projenin çok kapsamlı ve uzun süreli arazi çalışmaları tamamlandıktan sonra, uygulama projelerinin yapım aşamasına 2005 yılında başlanmıştır. Deniz geçiş kısmının teknik yapılabilirliğini gösteren mühendislik çalışmalarının 2007 yılında uygun bulunması ve onaylanmasını müteakiben, projenin kara yapıları mühendislik çalışmalarına başlanmıştır. Hem deniz geçişi hem de kara yapılarının uygulama projeleri 2011 yılı sonu itibari ile onaylanmış ve tüm inşaat ihaleleri 2012 yılı içerisinde gerçekleştirilerek projenin inşaat safhasına geçilmiştir. 28 KKTC nin 2010 yılında içme-kullanma suyu ihtiyacı 36,12 milyon m 3 iken 2035 yılında içme-kullanma suyu ihtiyacının 54 milyon m 3 e çıkması öngörülmektedir. KKTC Su Temin Projesi ile yılda 75 milyon m 3 su transfer edilecek olup, bu miktarın 37,76 milyon m 3 ü (% 50,3) içme-kullanma suyuna ve 37,24 milyon m 3 ü (% 49,7) sulama suyuna tahsis edilecektir. 29 Dünyada ilk kez uygulanacak deniz boru hattı ile adaya su sağ- KKTC, etkisinde bulunduğu Akdeniz ikliminden dolayı fazla yağış alamamakta olup, genellikle sıcak ve kurak hava şartlarına sahiptir. 13

ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ layacak KKTC Su Temini Projesi kapsamında 2 adet baraj, toplam 107 km boru hattı ve 2 adet terfi merkezi bulunmaktadır. Bahse konu projeyi eşsiz kılan, isale hattının uygulanmasında dünyada ilk kez uygulanan askıda boru sistemi kullanılmasıdır. Yaklaşık 80 km boyunca deniz seviyesinin 250 m altında 1,6 m çapında HDPE boru 500 er m aralıklarla yapılacak ankrajlarla deniz tabanına sabitlenmektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, su transfer projeleri arasında en sıradışı olan ve asrın projesi olarak nitelendirilebilecek bir projedir. 30 Söz konusu proje kapsamında 3 ayrı bölgede eşzamanlı olarak çalışmalar yürütülmektedir; Projenin gerçekleşmesi ile, halen yeraltı ve yüzeysel su kaynaklarının kısıtlı olması sebebiyle su sıkıntısı çekilen KKTC ye içme, kullanma ve sulama suyu temin edilerek 50 yıllık bir pers- Şekil 9. KKTC Su Temin Projesi Bileşenleri 14 Proje bileşenleri Türkiye tarafı Akdeniz geçişi KKTC yakası Tesisler Alaköprü Barajı Alaköprü Barajı ile Anamuryum Dengeleme Deposu arasında 21.202 m uzunluğunda isale hattı Anamuryum Dengeleme Deposu Deniz girişi Vana Odaları 80. 152 m uzunluğunda yüksek yoğunluklu polietilen boru döşenmesi Kıbrıs sahilinde Güzelyalı Pompa İstasyonu Güzelyalı Pompa İstasyonu ile Geçitköy Barajı arasında 3. 250 m uzunluğunda terfi hattı, Temelden 65 m yükseklikte kaya dolgu Geçitköy Barajı, Geçitköy Barajı nın mansap eteğinde Geçitköy Pompa İstasyonu

ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ: pektifte içme-kullanma suyu ihtiyacı karşılanacak ve adanın en büyük ovalarından biri olan ancak kuraklıktan dolayı verimli kullanılamayan Meserya Ovası nda 4.824 ha lık bir alanda yapılacak sulu tarım ile yüksek gelir artışları sağlanacaktır. 31 Projenin tüm bileşenleri ile ilgili inşaat ihaleleri paketler halinde yapılmış olup, projenin 2014 yılı içerisinde tamamlanarak hizmete açılması öngörülmektedir. 32 Bir devletin refah seviyesinin yükseltilmesi, su ve gıda güvenliğinin sağlanması ile doğru orantılıdır. Bahse konu su transferi, kısıtlı doğal kaynaklara sahip olan KKTC nin kalkınmasına da önemli ölçüde katkı sağlayacaktır. 4. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Bu çalışmada ele alınan Malezya - Singapur projesi işletme aşamasında olan, Angola - Namibya ile Türkiye - KKTC projeleri ise henüz işletmeye alınmamış projelerdir. Malezya ve Singapur arasındaki su temin projesinde yaşanan anlaşmazlık temel olarak su fiyatlandırmasına dayanmaktadır. Bu hususun 25 yılda bir değerlendirileceği 1961 ve 1962 anlaşmaları ile hükme bağlanmış olup, su temini projesi kapsamında iki ülkenin birbirine bağımlı olması nedeniyle iki tarafında isteklerini karşılayabilecek ortak bir çözüm için yeni bir mekanizmanın geliştirilebileceği düşünülmektedir. Su güvenliği konusunda ülkelerin hassasiyetleri arttıkça su kaynaklarının geliştirilmesi amacıyla geleneksel olmayan yöntemler de önem kazanmaktadır. Su kısıtının yaşandığı denize komşu olan ülkelerde tuzsuzlaştırma (desalinizasyon) yöntemi ile ilave su potansiyeli elde edilebilir. Ancak, oluşan membran konsantreleri, yedek parça ihtiyacı, yüksek enerji talebi, işlenmiş suyun içilebilir su haline yeniden getirilmesi, nitelikli insan kaynağı ve daha gelişmiş teknolojiye ihtiyaç duyulması gibi hususlar tuzsuzlaştırma tesislerinin işletme aşamasındaki zorluklarını oluşturmaktadır. Tuzsuzlaştırma tesisleri ile diğer geleneksel olmayan yöntemlerin en önemli avantajı ise ülkelere su alanında bağımsızlık kazandırmasıdır. Bu bağlamda, ülkelerin ihtiyaçlarının karşılanmasında geleneksel ve geleneksel olmayan yöntemler arasında avantaj-dezavantaj değerlendirmesi yapılmalıdır. Diğer yandan, Angola ile Namibya arasındaki proje ise henüz işletmeye alınmamış olup, işletmesi aşamasında yaşanabilecek gelişmeler önümüzdeki dönemde ortaya çıkacaktır. Ancak her iki ülkede de uzun süreli savaş dönemleri nedeniyle günümüze kadar gerçekleştirilen altyapı tesisleri fiziksel olarak zarar görmüş, elektro-mekanik teçhizatın güvenliği sağlanamamış ve yetişmiş teknik personele olan ihtiyaç giderilememiştir. Su sıkıntısı yaşanan bölgelere yönelik hem karadan hem de KKTC Su Temin Projesi ne benzer şekilde denizden su transferi sağlanması amacıyla yeni projeler gündeme gelebilir. 15

ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ 16 KKTC Su Temin Projesi ise, sınıraşan su temin projeleri alanında dünyada bir ilk olup, işletmeye alındığında bu projeler için yeni bir eşik olacaktır. Bununla birlikte, bahse konu projede, Angola ile Namibya arasında Kunene Havzası Daimi Ortak Teknik Komisyonu nun revize edilerek görevlendirilmesi, anılan Komisyon bünyesinde Calueque Görev Gücü nün oluşturulması, tesislerin işletilmesi için her iki ülkede de yetkili otoritelerin belirlenmesi ve yetişmiş teknik personelin teminine yönelik çabalar işletme sürecinin sağlıklı yürütülme ihtimalini arttırmaktadır. KKTC Su Temin Projesi ise, sınıraşan su temin projeleri alanında dünyada bir ilk olup, işletmeye alındığında bu projeler için yeni bir eşik olacaktır. Daha önce karada yapılan bu tür projelerin denizde de yapılabilirliğinin kanıtı olacaktır. Bu bağlamda, su sıkıntısı yaşanan bölgelere yönelik hem karadan hem de KKTC Su Temin Projesi ne benzer şekilde denizden su transferi sağlanması amacıyla yeni projeler gündeme gelebilir. Günümüzde çok uluslu anlaşmalar ile hayata geçirilen ve birçok ülkeye hizmet eden petrol boru hatları ülkeler arasındaki ticari bağların gelişmesi ve daha da güçlenmesini sağlamaktadır. Sınıraşan su temin projeleri, ülkeler arasındaki mevcut işbirliği alanlarını genişletebilir ve daha üst seviyelere çıkarabilir. Bununla birlikte, küresel iklim değişikliği nedeniyle muhtemel senaryolar arasında görülen kitlesel göçler önlenebilir ve toplumların ait oldukları ülkelerde yerleşik kalmaları ve yaşamlarını idame ettirmeleri sağlanabilir. Nüfus artışı, sanayileşme, gıda talebi, refah seviyesindeki değişikliklerden dolayı özellikle su kısıtı olan bölgelerde sınıraşan su temin projelerinin, daha da önem kazanacağı düşünülmektedir. Ancak, her havzanın sahip olduğu özelliklere göre değerlendirilmesi gerektiği gibi her sınıraşan su temin projesi de kendi özel şartları ile değerlendirilmelidir. Sınıraşan su temin projeleri genel olarak regülatör, baraj, iletim hattı, pompa istasyonları, arıtma tesisleri, dağıtım şebekeleri, depo gibi su yapılarını içeren çok bileşenli projelerdir. Bahse konu bileşenlerin planlama, projelendirme, inşaat ve işletme aşamalarında koordineli çalışılmalı, bu doğrultuda anlaşmalarda ilk yatırım, işletme bakım, birim su fiyatları, amortisman, olağanüstü şartlar (kuraklık durumu, iklim değişikliği, vb.), tarafların sorumlulukları, işletme şartları gibi hususların tamamı hiçbir muğlaklık kalmayacak şekilde net olarak yer almalıdır.

ORSAM BÖLGESEL GELİŞMELER DEĞERLENDİRMESİ: DİPNOTLAR 1 Yakış, Y., (2009), Türkiye nin Su konularının Uluslararası Boyutu, Sınıraşan Sular ve Türkiye, Ed. Karpuzcu, v.d., DSİ İMİ Dai. Bşk, s.15-20 2 Çepel, N., (2003), Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara, ISBN: 975-403-290-4 3 Transboundary Waters Sharing Benefits, Sharing Responsibilities (2008), UNWATER Thematic Paper. 4 www.fao.org/nr/water/aquastat/ main/index.stm (26.02.2014) 5 Diane Segal, 2004, Singapore s Water Trade with Malaysia and Alternatives, Harward University. 6 a.g.e 7 a.g.e 8 a.g.e 9 Rusdi Omar, 2007, Malaysia- Singapore Relations: Issues and Strategies 10 www.pub.gov.sg (25.02.2014) 11 Diane Segal, 2004, Singapore s Water Trade with Malaysia and Alternatives, Harward University. 12 www.kunenerak.org (28.02.2014) 13 www.kunenerak.org (28.02.2014) ; Kuiri F Tjipangandjara, Claueqe Görev Gücü Eş Başkanı, International Conference on Fresh Water Governance for Sustainable Development, 4-7 Kasım 2012, Güney Afrika. 14 www.kunenerak.org (28.02.2014) 15 www.kunenerak.org (28.02.2014) 16 www.giz.de/en/worldwide/14931.html (02.03.2014) 17 Who s is who of Namibia Engineering, 2010/11, s.66-69 18 www.namwater.com.na(02.03. 2014) 19 Kuiri F Tjipangandjara, Claueqe Görev Gücü Eş Başkanı, International Conference on Fresh Water Governance for Sustainable Development, 4-7 Kasım 2012, Güney Afrika 20 Kuiri F Tjipangandjara, Claueqe Görev Gücü Eş Başkanı, International Conference on Fresh Water Governance for Sustainable Development, 4-7 Kasım 2012, Güney Afrika; Sarah Kig- gundu, 2012, http://www.consultancyafrica. com/index.php?option=com_content&view=article&id=948:a-review-of-the-trans-boundary-water-and-sanitation-project-phase-1-namibia-and-angola&catid=92:enviro-africa&itemid=297 (03.03.2014). 21 Kuiri F Tjipangandjara, Claueqe Görev Gücü Eş Başkanı, International Conference on Fresh Water Governance for Sustainable Development, 4-7 Kasım 2012, Güney Afrika 22 Prof. Dr. Hüseyin Gökçekuş, K.K.T.C. Su Kanunu ve Politikalar, Uluslararası Entegre Havza Yönetimi Çalıştayı, 25-26 Şubat 2014, İstanbul 23 www.dsi.gov.tr (05.03.2014) 24 K.K.T.C. Su Temin Projesi, 2013, DSİ Destek Hizmetleri Dai. Bşk. 25 Prof. Dr. Hüseyin Gökçekuş, K.K.T.C. Su Kanunu ve Politikalar, Uluslararası Entegre Havza Yönetimi Çalıştayı, 25-26 Şubat 2014, İstanbul 26 www.dsi.gov.tr (05.03.2014) 17

ÜLKELER ARASI SU TRANSFERİ PROJELERİ 27 a.g.e 28 K.K.T.C. Su Temin Projesi, 2013, DSİ Destek Hizmetleri Dai. Bşk. 29 Yakup Başoğlu, DSİ Genel Müdür Yardımcısı, K.K.T.C. Su Temin Projesi, Uluslararası Entegre Havza Yönetimi Çalıştayı, 25-26 Şubat 2014, İstanbul 30 K.K.T.C. Su Temin Projesi, 2013, DSİ Destek Hizmetleri Dai. Bşk. 31 www.dsi.gov.tr (05.03.2014) 32 Yakup Başoğlu, DSİ Genel Müdür Yardımcısı, K.K.T.C. Su Temin Projesi, Uluslararası Entegre Havza Yönetimi Çalıştayı, 25-26 Şubat 2014, İstanbul ORSAM, Ortadoğu konusunda faaliyet gösteren tarafsız bir düşünce kuruluşudur. ORSAM Ortadoğu ile ilgili bilgi kaynaklarını çeşitlendirmeyi ve bölge uzmanlarının düşüncelerini Türk akademik ve siyasi çevrelerine doğrudan yansıtabilmeyi hedeflemektedir. Bu amaçlar doğrultusunda ORSAM, Ortadoğu ülkelerindeki devlet adamlarının, bürokratların, akademisyenlerin, stratejistlerin, gazetecilerin, işadamlarının ve sivil toplum kuruluşları temsilcilerinin Türkiye de konuk edilmesini kolaylaştırarak, yerel perspektiflerin güçlü yayın yelpazesiyle gerek Türkiye gerek dünya kamuoyuyla paylaşılmasını sağlamaktadır. ORSAM yayın yelpazesi içinde kitap, rapor, bülten, politika notu, konferans tutanağı ve ORSAM dergileri Ortadoğu Analiz ve Ortadoğu Etütleri bulunmaktadır. Bu metnin içeriğinin telif hakları ORSAM a ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz. Bu raporda yer alan değerlendirmeler yazarına aittir. ORSAM ın kurumsal görüşünü yansıtmamaktadır. 18 Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM) Süleyman Nazif Sokak No: 12-B Çankaya / Ankara Tel: 0 (312) 430 26 09 Fax: 0 (312) 430 39 48 www.orsam.org.tr