Ssyal Bilimler Dergisi 2007, (1), 53-64 1994-2004 DÖNEMİNDE DÖVİ KURU VLATİLİTESİNİN TÜRK TEKSTİL VE KNFEKSİYN İRACATI VE KARLILIĞI ÜERİNDEKİ ETKİLERİ Araş. Gör. Büşra ENGİN istanbul Üniversitesi Ssyal Bilimler Meslek Yüksekkulu Dış Ticaret ve Avrupa Birliği Prgramı ÖET 1980'lerden itibaren Türkiye'de uygulanan serbest plitikalar snucunda bir taraftan ihracat artarken diğer taraftan döviz kurundaki belirsizliklerden kaynaklanan eknmik krizlerin meydana gelmesi, knuyu tartışmalar dak nktası haline getirmiştir. Türkiye ihracat öncü sektörlerinden lan tekstil ve knfeksiyn sektörünün maliyetlerin yüksekliği, teşvik ve yatırımlar yetersizliği gibi srunları vardır. Bunun yanda döviz kurlardaki değişikliklerin (vlatilitesinin) döviz kuru riski ile snuçlanmas ihracat ve karlılık üzerindeki lumsuz etkisi de sektörün rekabet gücünü lumsuz yönde etkilemektedir. Çalışmada döviz kuru vlatilitesinin sektör üzerindeki etkisinin incelenebilmesi için tekstil sektörünün önde gelen n firmas mali tabllardaki üretimden satışlar, ihracat, dönem karı ve öz sermaye kalemlerinin 1994-2004 yılları arasda değişen döviz kurlardan nasıl etkilendikleri rtaya knmuş, daha snra karlılık ranlar nasıl bir seyir izlediği grafikler yardımıyla açıklanmıştır. The Effects f Exchange Rate Vlatility n Textile and Clthing Sectr n 1994-2004 Time Perid ABSTRACT It is the pint f arguments that n ne hand the external trade imprved and n the ther hand exchange rate risk and even enmic crisis ccured as a result f liberal plitics applied in Turkey frm 1980 n. Textile and clthing sectr which is the leader exprt sectr has sme prblems such as high st and lack f investment and enuragement. Additinally, negative effects f exchange rate risk, caused by exchange rate vlatility, als reduce the mpetetive ptential. In this study we examined the effects f vlatility n the sectr by shwing hw ten firms in the textile sectr have been affected by exchange rate vlatility between 1994 2004 time perid, thrugh the items in the financial tables such as sales, prfits.capital acunt and exprt. Then, the prfit/capital rati's mvements have been explained by the graphics.
54 Büşra ENGİN riski GİRİŞ Uluslararası ticaret hacimleri ile döviz kuru arasdaki ilişki dışa açık eknmiler için önemli bir knudur. Döviz kuru riski larak adlandırılan döviz kurlarda beklenmeyen artış ya da azalışlar ülkenin eknmik ve plitik istikrara, para ve sermaye piyasalar gelişmişlik düzeyine, beklenti ve arızi sebeplere bağlı larak etkisini göstermektedir. Döviz kurlar yükselmesi yani yerli paran değerinin düşmesi yabancı para cinsinden satım yapan ihracatçılar için kar anlama gelirken, aynı durum yabancı para cinsinden alım yapan ithalatçı için zarar anlama gelmektedir. Dlayısıyla ihracat yapan firmalar için yerli paran değerlenip, döviz kurlar düşmesi "döviz kuru riski" ni luşturmaktadır. Ancak döviz kurlardaki her düşüş ihracatçı için bir kur riski teşkil etmemekte, döviz kurlardaki ani değişmelerin neticesinde döviz kuru riski meydana gelmektedir. Döviz kuru vlatilitesinin ticaret akımları üzerinde ne gibi etkilerinin lduğu analitik ya da ampirik larak belli değildir (Baum, Çağlayan, Özkan, 2001: 4). Bazı çalışmalar (Bahmani, skee ve Payesteh 1993, Cabeller ve Crb 1989, Caprale ve Drdian 1994, Kenen ve Rdrik 1986) döviz kurlardaki belirsizliğin marjinal üretimi azaltacağı, ticaretin ticarete knu lan mallardan ticarete knu lmayan mallara dğru kaymasıyla azalmasa sebep lacağı rtaya kyarken, bazı çalışmalar ise (Delias ve ilberfarb 1993, Givannini 1988, Sercu ve Venhulle 1992) döviz kurlardaki belirsizliğin aksine ticareti kamçıladığı rtaya kymaktadır ( Wang,Barret, 2002: 3) Ancak döviz kuru vlatilitesinin ihracatı lumsuz yönde etkilediği geniş çevrelerce kabul edilmektedir. (Öztürk, Acaravcı, 2003: 3) Döviz kuru vlatilitesine bağlı larak yükselen döviz kurları ihracatçı için kar anlama gelse de yine döviz kuru vlatilitesine bağlı larak düşen döviz kurları kur riski luşturmakta ve ihracatçı için zarar teşkil etmektedir. Döviz kuru riskinden krunmak için firmalar spt, swap, frward, futures, psiyn gibi yöntemler kullanabilir. Ülke bazda ise döviz kuru riskinden krunmak için en uygun döviz kuru rejiminin seçilmesi gereklidir. Ancak hangi döviz kuru rejiminin en uygun lduğu tartışmalı bir knudur. Sabit kur rejimleri, esnek kur rejimleri ve ara kur rejimleri larak üç ana başlık altda incelenen döviz kuru rejimlerinin her birinin ayrı ayrı avantajları ve dezavantajları vardır. Esnek kur rejimleri döviz piyasasda kurun gerçek değerini bulmasa yardımcı lurken döviz kuru vlatilitesini beraberinde getiri. Sabit kur rejimlerinde ise istikrar lmasa karş parasal krizlere ve şklara dayanıksızlık söz knusudur. (Yağcı, 2001: 7) Küreselleşme ve dışa açık eknmi plitikalarda serbestleşme sn zamanlarda pek çk ülkenin sabit döviz kuru rejimlerini terk ederek esnek kur rejimlerini benimsemesine yl açmıştır. Döviz kurlar piyasadaki döviz arz ve talebine göre gerçek larak belirlendiği bu rejimlerin istikrar azalmasdan ötürü döviz kuru belirsizliğine yl açması gibi lumsuz yanlan vardır. 2001 krizinden snra sabit kur rejimini terk ederek esnek kur rejimine geçen Türkiye' de makr eknmik istikrarsızlık, gelişmemiş finansal yapı, siyasi ve eknmik belirsizlik gibi nedenlerle döviz kurları sık sık değişmekte ve döviz kuru riski meydana gelmektedir. Kendisini en çk dışa açık sektörlerde gösteren döviz kuru riskinin, Türkiye ihracatda çk önemli bir paya sahip lan tekstil ve knfeksiyn sektört üzerindeki etkisi sn dönemlerde ldukçi tartışılan bir knudur. Dünya ticareti yaklaşık 360 milyar USI düzeyinde lan tekstil ve knfeksiyn sektöründı üretim, gelişmiş ülkelerden gelişmekte laı ülkelere dğru kaymaktadır. (DPT, 2003: 3" Dünyada sektör bazda başlıca ihracatçı ülkele %30 luk payla Avrupa Birliği ülkeleri, % 20' li payla Çin' dir. Türkiye ise %3,8 lik payla n Kng ve Amerika Birleşik Devletleri' nden sm beşinci sırada yer almaktadır. (Aras, 2006: 21 Sektör ithalatda ise %38,9 luk payı ile ilk sura; yine AB ülkeleri alırken, ikinci sırayı %22,7 li payla ABD almaktadır. ABD' yi sırayla r Kng, Japnya, Çin ve Kanada takip etmektedir.
1994-2004 Döneminde Döviz Kuru Vlatilitesinin Türk Tekstil ve Knfeksiyn ihracatı ve Karlılığı Üzerindeki Etkileri 55 AB(I5) AB (15) B ÇİN NGKNG ABD B TÜRKİYE İNDİSTAN MEKSİKA ABD 0 NG KNG JAPNYA 1 ÇİN D KANADA Şekil 1: Sektörde Dünyada Başlıca İhracatçı Ülkeler Şekil 2: Sektörde Dünyada Başlıca İthalatçı Ülkeler Kaynak: Güler Aras, Türk Tekstil ve Knfeksiyn Sektörünün Rekabet Yeteneği, îtkib Yaylan, İstanbul, 2006, s.21. den yararlanılarak luşturulmuştur. Sanayinin gelişmiş lduğu Avrupa Birliği ülkelerinde knfeksiyna göre daha çk sermaye yğun lan tekstil üretimi daha çk gelişmiştir. Sektörde enerji ve nakliyat gibi maliyetlerde avantajı bulunan Birliğin sektör ithalatda ilk iki sırayı işgücü maliyetlerinin daha düşük lduğu Çin ve Türkiye almaktadır. İhracatda ise ilk sırayı ABD almaktadır. Tekstil ve knfeksiyn sektörünün Asya kıtasdaki durumu ise Çin'in 2001 yılda Dünya Ticaret Örgütü'ne katılmasdan snra değişmiştir. 2005 yılda ktalar kaldırılacağı açıklayan bu anlaşma snrasda Çin, AB ithalatda Türkiye'den, ABD ithalatda ise Meksika' dan birinciliği alarak ilk sıraya yerleşmiştir. Pamuk üretiminde dünyada ilk sırayı alan Çin'de başta işgücü lmak üzere (saat başa 60 cent maliyetlerin çk düşüktür. (TÜGIAD, 2004: 20-21) Çin tekstil ve knfeksiyn ihracatı 2003 yılı verilerine göre 78,9 milyar $ larak gerçekleşmiştir (TC Şanghay Başknslsluğu Ticaret Ateşeliği, 2004: 16.) Sektörün ABD'deki durumu 1994 yılda yürürlüğe giren NAFTA ile değişmiştir. Meksika, ABD pazarda ilk sırayı almış, Kanada, Amerika Birleşik Devletleri ve Meksika arasda ticaret bağlan sıkılaşmıştır. Amerika Birleşik Devletleri sektörde dünyan en büyük yapay lif ve üçüncü büyük pamuk üreticisi lman verdiği avantajla kendi kendine yeter durumdadır. (Gülal, 1990: 2) İşgücü niteliğinin yüksek lmasa karşm maliyetinin yüksek lması dezavantaj yaratmakta, bu sebeple ülke, işgücünün ucuz lduğu ülkelerden alım yapmaktadır. Türk tekstil ve knfeksiyn sektörü smanlı İmparatrluğu, hatta Selçuklu dönemine kadar uzanan zengin bir tarihe sahiptir. Cumhuriyet döneminde tekstil sektörü 1933' te Kayseri'de kurulan Sümerbank fabrikası ile kurulmuştur ve daha snra da özel sektör firmalan iplik, dkuma ve terbiye işletmeleri kurmuştur. (Temirğlu, 2005: 16) Kalkma planlannda tekstil ve knfeksiyn sektörü öncelikli sektör larak belirlenerek fabrika sayılan artlmış ve sektörün gelişimine katkıda bulunulmuştur. 1960 snrasda tekstilin Avrupa Tpluluğu ile bütünleşmede önemli lduğu anlaşılmış, 1962 1972 yıllan arasda yatırımlar artış göstererek sektörde ilk ihracat yapılmıştır. 1980 li yıllann başdan itibaren ihracata yönelik larak hızlı büyüme sürecine girilmiştir. Tekstil ve knfeksiyn sanayi üretim hızı, Türk eknmisinin büyüme hız üzerindedir ve bu nedenle sektörün tplam üretim içindeki payı giderek artmaktadır. Günümüzde tekstil ve knfeksiyn sektörü 20 milyar dlan aşan yıllık üretim değeri, 14 milyar dlarlık yurt içi tüketimi, 15 milyar Dlara varan ihracatı, Gayri Safi Milli
56 Büşra ENGİN asıla içinde % 12, sanayi üretiminde % 14.2, imalat sanayi üretiminde % 16.3, tplam istihdamda % 10.3'lük payı ve tplam ihracat içinde % 40 lık payı ile ülkemiz eknmisinin lkmtif sektörü knumundadır. (TBMM (Çevrimiçi) http://ww\v. tbmm. gv. îr/ kmisvntekstilgelenl5.htm) Bunun arkasda Türkiye'nin dünya pamuk üretiminde altcı ülke lmas büyük rlü vardır. Ayrıca ğrafi kşullar uygunluğu, sektörün genel larak emek yğun bir sektör lması ve hayvancılığ gelişmiş lması da etkilidir.. Ancak bu lumlu faktörlerin yanda sektörde zayıf yönler de mevcuttur. Nitekim işgücü maliyetleri giderek artmaktadır. ABD ve AB ülkelerine göre işgücü maliyetlerinde avantajı lan Türkiye, bu pazarlarda başta Çin lmak üzere Asya kıtasdaki rakiplerine göre yüksek işgücü maliyetlerine sahiptir. Enerji maliyetleri knusunda da sıktılar yaşanan sektörde rekabet gücü zayıflamaktadır. Tabl 1: Tekstil Ve Knfeksiyn Sektöründe Rekabetle İlgili Parametreler Tekstilde Rekabetle İlgili Parametreler TUNUS FAS TÜRKİYE İNDİSTAN PLNYA ÇİN İTALYA Arsa fiyatı (ABD $/m 2 ) 50 30-40 30 10 100 5 100-150 İnşaat (ABD $/m 2 ) 250 450 500 30-400 700 300-400 600 Elektrik (cent/khw) 6,2 11 8,8 6,6 8,5 5 9,6 Su (cent/m 3 ) 70-95 60 85 45 30-90 Nakliyat 2000$ 1900$ 1600$ 2200$ 1000$ 2400$ 1100$ İşçi Ücreti (ABD $/h) 1,89 1,92 2,14 0,6 2,52 0,61 16,65 Yıllık Çalışma saati 2272 2208 2231 2350 1843 2180 1662 Kaynak: Alp Tiryaki, Türk Tekstil ve Knfeksiyn Sektörünün Yapısal Durumu ve Dış Ticaret İçindeki Yeri, (Basılmamış Dktra Tezi: İstanbul Üniversitesi Ssyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2003), s. 162-163. Tekstil ve knfeksiyn sektörünün rekabetini etkileyen bir diğer faktör döviz kurlarıdır. Daha önce de belirtildiği gibi sektörü önemli ölçüde etkileyen döviz kuru riskini önlemek için uygun bir döviz kuru rejimi seçmek gereklidir. Türkiye eknmisinde farklı döviz kuru rejimleri uygulanmış ve değişik etkileri görülmüştür. Cumhuriyetin ilk yıllarda (1923 1929) serbest değişken döviz kuru rejimi benimsenmiş, bu dönemde İzmir İktisat Kngresi'nin yapılmasıyla tekstil sektörü öncelikli sektör haline gelmiş ve tplam ihracattan % 12'lik pay almıştır. Sektörde yapılan ihracat neredeyse hepsi tekstil sektöründen yapılmıştır. 1930-1980 yılları arası uygulanan ayarlanabilir sabit döviz kuru rejimi bu dönemde belirlenen devletçilik plitikası desteklemek için kullanılmıştır. Planlı dönem larak adlandırılan bu dönem tekstil sektörünün gelişmesine yardımcı lmuştur. İçe dönük sanayi plitikalarıyla sektör büyümüştür. Bu dönemde dünya tekstil ve knfeksiyn ticareti gelişmiş ülkelerden gelişmekte lan ülkelere dğru kaymıştır. (Yaşar, t.y.: 72) 1970'li yıllarda tekstil ve knfeksiyn ihracatı artsa da 60' lı yıllar ikinci yarısda görülen düşük enflasyn ve yüksek büyüme hızı 70'li yıllarda ülkede yaşanan lumsuz kşullardan dlayı etkin kullanılamamıştır. Ayrıca 1970-1980 yıllarda dünyada petrl fiyatlar artması ve iç şklar gibi nedenlerle sabit kur uygulamasa ara; verilerek devalüasynlann yapılması dışa kapalı eknmi plitikaları nedeniyle devalüasynun dış ticaret üzerindeki pzitif etkisinden yararlanılması engellemiştir. (Keyder, 1991: 126)
]994-2004 Döneminde Döviz Kuru Vlatilitesinin Türk Tekstil ve Knfeksiyn İhracatı ve Karlılığı Üzerindeki Etkileri 57 Tabl 2: Türk Tekstil Ve Knfeksiyn Sektörünün Tarihsel Gelişimi 1000 Abd $ Tekstil Knfeksiyn Yıllar İhracat İthalat Fark İhracat İthalat Fark 1925 1275 48,768-36,018 64 2.984-2,92 1930 10,46 21,008-10,548 41 673-632 1935 9,076 17,257-8,181 2 106-104 1940 15,714 6,805 8.909 9 110-101 1945 2,499 15,485-12,541-450 -450 1950 82,665 35,667 46,998-269 -269 1955 57,665 34,9 22.338-547 -547 1960 64,045 18,807 45,238-23 -23 1965 115,875 24,277 91,598 81 2 79 1970 198,755 34,776 163,979 457 66 391 1975 327,771 98,411 229,36 17,951 116 7,835 1980 602,321 197,366 494,955 81,815 10 81,805 1985 1,228,221 287,839 940,382 744,849 1,467 743,382 1990 1,424,249 1,049,012 375,237 2,898,349 17,984 2,880,365 1995 2,130,665 2,621,797-491,132 6,188,502 59,279 6,129,223 1996 2,352,153 2,812,672-460,519 6,344,252 169,958 6,174,634 1997 2,730,714 3,380,520-649,806 7,089,043 230,597 6,858,446 1998 2,811,763 3,305,229-493,466 7,644,051 230,892 7,413,159 1999 2,733,641 5,573,359 160,282 7,145,053 199,635 6,945,418 2000 2,818,768 3,197,751-378,983 7,194,609 256,327 6,938,282 2001 3,060,947 2,745,768 315,179 7,335,856 222,996 7,112,860 2002 3,204,383 3,830,920 626,537 8,951,802 263,34 8,688,462 2003 3,926,468 4,638,333 711,865 11,150,155 405,218 10,744,937 2004 4,950,081 5,657,467 707,386 12,649,981 622,562 12,027,419 Kaynak: Güler Aras, Türk Tekstil ve Knfeksiyn Sektörünün Rekabet Yeteneği, İstanbul, îtkib Yaylan, cak 2006, s.62. 24 cak 1980 kararlan ile liberal plitikalanrı uygulanmaya başladığı Türkiye' de döviz kurlan serbestleştirilmiştir. İlk başlarda büyük bir pamuk üreticisi lman verdiği üstünlükle pamuk hammaddeli tekstil ürünleri ihracatı yapan Türkiye, zamanla sanayileşme snunda pamuklu knfeksiyn ürünleri ihracatda öne çıkmıştır. 1980-1985 yılannı kapsayan dönemde sektörün ihracatı %103 randa artmıştır. Genel larak 1980 snrası tekstil ve knfeksiyn ihracat önemli derecede artış gösterdiği kesin bir snuçtur. Tekstil sektörünün kendi başa bir sektör larak 1984-1992 yıllan arasda %14,5 luk bir daralma ile karşı karşıya kalmıştır. Bunun en önemli nedenleri arasda işgücü ve diğer maliyetler nedeniyle sektörün rekabet gücünün azalması, bu dönemde yaşanan enflasyn srunu nedeniyle döviz kurları ile ynanması snucu Türk Lira's değer kazanması ile ihracat lumsuz etkilenmesi ve Avrupa Birliği'nin Türkiye çıkışlı tekstil ve knfeksiyn ürünlerine uyguladığı sırlamalar kapsamı genişletmesidir. (Ertuğ, 2005: 166-167) Tekstil sektörünün zrluklar yaşadığı bu dönemde knfeksiyn ihracatı tam anlamıyla atağa geçmiş, 1984 yıldan 1989 yılma kadar geçen sürede üç buçuk kat büyümüştür. Ancak döviz kuru dalgalanması ve Avrupa'daki eknmik durgunluk nedeniyle 1990 yılda bu büyüme durmuştur. Ancak 1991 yılda tekrar % 16 randa artarak 1992 yılda da bu büyümeyi devam ettirmiştir. Tekstil ve knfeksiyn sektörünün tplam ihracat içindeki payı 1973 yılda %35, 1988
58 Büşra ENGİN yılda %33, 1989 yılda %38'dir. Bu rakamlara bakarak tekstil ve knfeksiyn sektörü ihracat gelişmediğini söylemek yanlış lur. Çünkü, bu dönem içinde Türk ihracat gelirleri 200 milyn dlardan 10 milyar dlara yükselmiştir. (Ertuğ, a.e.: 74) 1990 yıldan itibaren knfeksiyn sektörü ihracatı, tekstil sektörü ihracatı geçmiş ve Türkiye dünyada en önemli pazarlardan biri haline gelmiştir. 2000 yılda uygulanan "Sürünen Çıpa" rejiminden snra sektör ihracatı 1995 yıldan itibaren gerçekleşen ihracat rakamlardan farklı lmamıştır. 2001 krizinden snra serbest bırakılan çıpa snrasda ihracat sıçramalar yapmış, devalüe edilen TL'nin değeri düşünce bu artış %13 seviyesine çıkmıştır. (Söyler, 2006: 5). 2004 yıldan snra sektör ihracat tplam ihracat içindeki payı %30 lar üzerine çıkmaya başlamıştır. Genel larak tekstil ve knfeksiyn sektörü 1980'li yıllara kadar içe dönük sanayileşme plitikaları ve sabit döviz kuru rejimi altda istikrarlı bir şekilde gelişmiştir. 1980'li yıllardan snra ise izlenen liberal plitikalar ışığda esnek döviz kuru rejimi ile birlikte dışa açılmış, ihracat artışda patlama yaşanmıştır. Ancak esnek döviz kuru rejiminin beraberinde getirdiği döviz kuru riski sektör ihracatçıları için handikap luşturmuştur. Döviz kuru riski knfeksiyn sektöründen daha çk tekstil sektörü üzerinde etkilidir. Bunun sebebi döviz cinsinden ihracatı yapılan knfeksiyn sektörünün üretiminde de yine döviz cinsinden ara mallar kullanılmasıdır. ysa döviz cinsinden ihracatı yapılan tekstil sektörü üretiminde başta pamuk lmak üzere yurt içinden yani yerli para cinsinden hammaddeler kullanılmakta ve dlayısıyla aradaki fark açılmaktadır. Aşağıda tekstil sektöründe ileri gelen, IMKB'ye kte lmuş, 1994 yıldan beri her yıl Türkiye'nin ilk 500 firması içinde yer alan n firman (AK-AL, AKIN, AKSU İPLİK, ALTINYTLDI, ARSAN, BERDAN, BİRLİK, KARSU, MENSA, YÜNSA) 1994-2004 yıllan arasdaki bazı mali kalemleri gösterilmiş ve rejimlerinin uygulandığı yıllarda nasıl bir seyir izlediği rtaya knmuştur. Firmalann üretimden satışlara bakılacak lursa, yıllar itibariyle sürekli artış kaydedilmiştir. 2000 yılda uygulanan çapalı kur rejimine kadar satışlardaki yıldan yıla artış rtalama larak %100'lere yakken 2000 yıldan snra eknmik krizin de etkisiyle daha yavaş bir atış sürecine girmiştir. 2003 yıldan snra TL'nin değer kazanıp, döviz kurlannm düşmesiyle satışlardaki artış hızda önemli düşüşler kaydedilmiş, hatta bazı firmalarda azalışlar meydana gelmiştir. Özsermayenin yüksek lması firma için her zaman lumlu bir durum lup, döviz kuru riskini azaltıcı bir faktördür. Çünkü özsermayenin yüksek lması firman faaliyetlerini brçlar ile değil de kendi varlığı sayesinde sürdürdüğünün bir göstergesidir. Öz kaynak açısdan yetersiz lan sektör, Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizleri ile şiddetle sarsılmıştır. Sayışım tam larak tespit etmek mümkün değildir ancak çk sayıda firma krizle birlikte faaliyetine sn vermek zrunda kalmıştır. İhracata bakıldığda ise, dlar larak verilen ihracat rakamlannm döviz kurlann yükseldiği dönemlerde daha çk TL getirdiği bir gerçektir. 1994 snrası iç talepte gözlenen daralma snucunda etkilenen sektörde üretimde ihracat ağırlığı fazladır. Sektör bu daralmayı ihracatla aşabilmiştir. (Gürkan, 2005: 23) Aynca örneğin AK-AL firmas 2000 yılda yaklaşık 48,16 bin dlar larak gerçekleştirdiği ihracat rakam 2001 yılda 47,14 bin dlar seviyesine inme sebebi ülkedeki eknmik krizdir ve bu kriz rtamda döviz kurlannm yükselmesiyle elde ettiği TL değeri daha yüksektir. Dönem kan tablsunda ise döviz kurlann beklenmedik bir şekilde arttığı kriz dönemlerinde firmalar dönem karlar arttığı, krizin etkilerinin geçtiği ve döviz kurlannm düştüğü dönemlerde ise karlar düştüğü, hatta zarar ettiği görülmektedir. İstanbul Sanayi dası'n verilerine göre düzenlenen mali tabllannm değişik döviz kuru
994-2004 Döneminde Döviz Kuru Vlatilitesinin Türk Tekstil ve Knfeksiyn İhracatı ve Karlılığı Üzerindeki Etkileri 59 2 tn l c<l v ı ~ -i C C 2 - ;* l * 2 ev N ~ m,958,523. * Tİ *,786,307, C m C V,498,235 <* c-,065, 3 Î C\ *,014, (N,892, ırı ırı TJ-,337, «rı m «* V v ) g v (S tn tn V C \ ı-t ~ C tn tn CS V V C\ * " tn ı l * t- * N tn tn *t tn tn ^3" v v c\ tn tn tn v_ V V ü «N 12 _- tn tn C \ v l l l l m C\ tn V tn l l * cn m cc v v " 4 <N * CS r~; «C cs ırı ~ C vd C. l l tn C V3 ; * * 2 2 l C tu XI (D Ö 3 M -1 w isi 2 C NS < < Q «U D fcj.s ea «< cn z a E <D C :0 P ta P '3 e z J
60 Büşra ENGİN. G \ U V m l t/ m " ' vd m v r vd t/" r" f * r ~ ~ -~ ı/ ' m t/ I N v m VD _ vd ' ~ " t " -. l/,249 - LTl irca r t> m <N,377 C \ İ,838 V,673,020 CM 00 m,355 C,897,208.,670,373, v VD V v V v T. T * r l TI VN C ö ; v 1/0 ö - V tn * ö t-" v" İ tn 5 l t V v l d ' " ı/ C v v T* s= tn l ı l ı 00 t-~ T " * " l/ ' C v" v l l " ı m í r,009, C C tn r4 tn,797,608,,963,008, l - l V N N v v v_ ~ t-" C ı/ 5 v t* l l l l =1 _ V 00 Tİ- - _ 2 g S ^ " ~ C SN t ı N V " VD ı l vd ÇN E?" i S - - - l l " -, " V l l ı/ ı S " "T. T CJN V " T* 5 v - «N Çr. tn v l V» ~ v ) V ) vd - v l ı ı * - TT tn ' TT l N N - V t-^ r~ ı u " IJ l ı V v l,j- v ı v SN N C m C - v" d " < v CD S v S - =N l l v V C Ki C3 U1 3 a Q * < z S w «w -< -i -< N p z l. E-ı 5«M tâ m tu z «< U P W <; u p fs) i 3 < w ç z M «S (D >N N vö 63 E C t i g 3 B Q S! " s ili < D E - < ü D (d 3 ç g ^ tn <.i I a z
jçç4-2004 Döneminde Döviz Kuru Vlatilitesinin Türk Tekstil ve Knfeksiyn İhracatı ve Karlılığı Üzerindeki Etkileri 61 ŞEK3:AX-A1 ŞEKEL4: AKETTEfSUL i! ŞEKİL 5: AESUIJK. ŞEKİL 6: AMMITLBIE ŞEKİL 7: ARSAN ŞEKELÎ: BERAN
1 62 Büşra ENGİN ŞEKİL 9: BİRLİK ŞEKİL 10: KAJRSU : / \ i. T? / \ ' J î i ı - İSİiv-^í: ".V :^T?MB İti; ~3 i t~ S 4 * t Ğ. 3 ŞEKİL 11: MENSA ŞEKİL 12: YUNSA Yukarıda aynı firmalar yukarıdaki veriler ışığda luşturulmuş kar/öz sermaye ranları gösteren grafikler yer almaktadır. Yukarıdaki grafikler n tekstil firmas Kar/Özsermaye ranım göstermektedir. 1. yıl 1994 yılı temsil etmek üzere 1994-2004 yıllan arasdaki 11 dönem içinde firmalann özsermaye karlılığ değişkenliği dikkat çekmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli husus Altmyıldız ve Birlik Mensucat firmaları hariç diğer tekstil firmalar döviz kurlann yükseldiği kriz dönemleri lan 1994 ve 2001 yıllannda karlılıklann önemli derecede arttığıdır. Altmyıldız ve Birlik Mensucat fırmalan ise krizden lumsuz yönde etkilenmişlerdir. Bu durum aynı dönem için aynı firmalann ihracat rakamlanna bakılarak da gözlemlenebilir. Döviz kurlann yükselmesinin tekstil sektöründe genel larak ihracat ve karlılığı arttırdığı snucuna varılırken, Altmyıldız ve Birlik Mensucat gibi firmalann ihracat ve karlıklannm azalma sebebi larak akıllarda bu firmalann iç piyasadan daha çk etkilendikleri ve üretimlerini daha çk ithal mallar ile karşıladıklan gibi fikirler yaratabilir. Döviz kurlann düştüğü 1997, 1998, 1999
994-2004 Döneminde Döviz Kuru Vlalilitesinin Türk Tekstil ve Knfeksiyn İhracatı ve Karlılığı Üzerindeki Etkileri 63 yıllarda ise döviz kurunun düşmesi firmalar rekabetlerinde risk yaratmış, ve döviz kurunun düşmesiyle satışlar, ihracat ve karlılık azalmıştır. GENEL DEĞERLENDİRME Türkiye'nin tekstilin hammaddesi lan pamuk üretiminde dünyada altcı sırada lması ve Cumhuriyetin kurulduğu ilk yıllardan beri tekstil ve knfeksiynun öncelikli sektör larak ayrı bir önem kazanması, 1970 li yıllardan itibaren bu sektörde dışa açılmamızı ve 1980 lerde uygulanan liberal plitikalarla sektör ihracatda Dünyada önemli bir pay kazanmamızı sağlamıştır. Türkiye, çğunluğu Avrupa Birliği ülkelerine lmak üzere dünya genelinde tekstil ve knfeksiyn ürünleri tedarik etmektedir. Kurulduğu ilk yıllarda ihracat neredeyse hepsi tekstil ürünlerinden luşan Türkiye Cumhuriyeti günümüzde artık knfeksiyn ihracatı da güçlendirmiş, dış pazarda kendini kanıtlamış, marka ve kalitede etkinliğini geliştirmiş durumdadır. Bu yönlerine ilaveten ğrafi knumuyla da en büyük rakipleri lan Asya ülkelerine karşı rekabet üstünlüğü sağlayan Türkiye, sektörde bu güçlü yönlerinin yanı sıra bazı zayıf yönlere de sahiptir. Türkiye tekstil ve knfeksiyn sektörü, işçilik, enerji, nakliye gibi maliyetlerde rakiplerine göre dezavantaja sahiptir ve yatırım teşviklerinin yetersizliği ile döviz kurlarda istikrarsızlık gibi nedenlerle de rekabet gücünü kaybetmektedir. Türkiye eknmisinde döviz kuru vlatilitesi srununun yaşanması sebebiyle sektör ihracatı lumsuz yönde etkilenebilmektedir. Döviz kurlar beklenmedik bir şekilde artması tekstil ve knfeksiyn sektörü firmalar satışları, ihracatı, dlayısıyla karlılığı artırsa da döviz kuru riski, sadece döviz kurlar yükselmesi biçiminde algılanmamalıdır. Nitekim çalışmamızda da belirtildiği gibi 2001 krizinden snra iyileşme dönemine giren Türkiye eknmisinde, özellikle 2004 yılda TL'nin değerlenip, döviz kurlar düşme eğilimine girmesiyle pek çk firma zarara uğramış, hatta faaliyetine sn vermek zrunda kalmıştır. Dlayısıyla tekstil ve knfeksiyn sektörünün kur riskiyle karşı karşıya kalması, döviz kurlar düşmesinden kaynaklanmakta ve bu da reel sektörün büyüme stratejisini lumsuz yönde etkilemektedir. Genel larak kriz dönemleri gibi döviz kurlar beklenmedik bir şekilde attığı dönemlerde dış piyasaya yönelik üretim yapan tekstil firmalar karlılık ve ihracatlarda bir artış lduğu gözlenmekte, dlayısıyla döviz kuru riskinin tekstil sektöründe etkili lduğu anlaşılmaktadır. Bu riskin önlenebilmesi için uygun döviz kuru rejimi benimseneceği gibi, firma bazda da önlemler alabilir. Esnek döviz kuru rejimi altda döviz kuru yükselmeleri öngörülemediği gibi döviz kuru düşüşleri de öngörülememektedir. Bunu önlemek için firmalar çeşitli fansal araçlara başvurarak, döviz pzisynlarda döviz çeşitlendirmesini tercih etmektedirler. Örneğin, dlar ağırlıklı bir prtföyde dlar kurundaki bir azalma riskine karşılık başka yabancı para cinslerine ağırlık verilerek yeni prtföy luşumlara gidilmelidir. Ülke bazda uygun bir döviz kuru rejimi seçilirken sadece dpviz kuru riskini azaltmak için sabit kur rejimi uygulanması rasynel lmayacaktır. Çünkü sabit kur rejimlerinin parasal krizlere ve şklara dayanıksız lduğu geçmiş yıllarda tecrübe edilmiştir. Nitekim 2000 yılda bir çıpa etrafda sabitlenen döviz kuru rejimi, 2001 krizinin patlak vermesine zemin hazırlamıştır. Bunun yerine belirli sırlar etrafda serbestçe belirlenen bir döviz kuru rejiminin seçilmesi, sektöre yönelik teşvik ve yatıranlar artırılması, hatta Çin örneğinde lduğu gibi ihracat snrası firmalara daha yüksek bir kur düzeyi uygulaması gibi radikal kararlar alması tekstil ve knfeksiyn sektörü ihracatımız gelişimine ivme kazandıracaktır. KAYNAKLAR Aras, Güler (2006). Türk Tekstil ve Knfeksiyn Sektörünün Rekabet Yeteneği, İtkib Yayları, İstanbul. Baum, Christpher F., Çağlayan, Mustafa, Özkan, Neslihan : "Nnlinear Effects f Exchange Rate Vlatility n the Vlume f Bilatreal Exprts"
64 Büşra ENGİN (Çevrimiçi), http:// www.bc.edu./ecpdf./16/10/2006. TC Şanghay Başknslsluğu Ticaret Ateşeliği, (2004). "Çin alk Cumhuriyeti Tekstil ve Knfeksiyn Ürünleri Dış Ticareti". Devlet Planlama Teşkilatı, (2003). "Dünyada ve Türkiye'de Tekstil azır Giyim Sektörleri ve Türkiye'nin Rekabet Gücü", Ankara. ' Gülal, Bekir, v.d. (1990). ABD Tekstil ve azırgiyim Sanayi ve Pazarı,, İtkib Yayları, İstanbul. Gürkan, Aynur (2005) 1994 ve 2001 yılı Krizlerinin Tekstil ve Tekstil Ürünleri Sektörüne Etkilerinin ran Analizi Yardımıyla İncelenmesi, (Uzmanlık Yeterlilik Tezi: T.C. Merkez Bankası İstatistik Genel Müdürlüğü, Ankara) Keyder, Nur (1991). Para Teri-Plitika, 3.bs, DTÜ, Ankara. Wang, Kai Li, Barret, Christpher B., "A New Lk At the Trade Vlume Effects f Real Exchange Rate Risk" (çevrimiçi), http:// aem.rnell.edu/research/research.pdf.20/10/200 6. Öztürk, İlhan, Acaravcı, Ali (2003). "The Effects f Exchange Rate Vlatility n the Turkish Exprt: An Empiricial Investigatin", Review f Scial, Enmic and Business Studies, Vl.2, 197 206. Temirğlu, Ahmet (2005).'Ulusal Rekabet Gücü larak Tekstil Sektörü", rsad, saynll, (Çevrimiçi),http://www.tbmm.ğv.tr/kmisynt ekstilgelenl5.htm. 14/10/2006. Tiryaki, Alp (2003). Türk Tekstil ve Knfeksiyn Sektörünün Yapısal Durumu ve Dış Ticaret İçindeki Yeri, (Basılmamış Dktra Tezi: İstanbul Üniversitesi Ssyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Türkiye Giyim Sanayicileri Derneği (2004). Türk azır Giyim Sektörü Ufuk 2010 Yl aritası Glbal edefler ve Plitikalar",, 2004. "Türkiye' nin En Büyük 500 Firması", İstanbul Sanayi dası, Cd. Söyler, alil (2004).Döviz Kurları Üzerine İşlemler, (çevrimiçi) http://www.almalive.m/haiil söyler döviz kur islemler.htm, 16/03/2006. (http://www.tbmm.gv.tr/kmisvntekstilgelenl5.htm) Yağcı, Fahrettin (2001). "Chise f Exchange Rate Risk fr Develping Cuntries", Africa Regin Paper Series N. 16, s. 1-27. Yaşar, Ertuğ (t.y.). "Türk Tekstil ve Knfeksiyn Sektörü", İtkib Yayları, Yaym n:0041, Yaşar, Ertuğ (2005). "İhracat Sıktısa Devalüasyn Çare lur Mu?", İtkib edef, sayı: 141, s. 36-44.