TÜRKİYE DE MUZ ÜRETİMİ VE İTHALATINA YÖNELİK BİR TAHMİN MODELLEMESİ*

Uygulamalı Bilimler Fakültesi Dergisi Yıl: 2019, Cilt: 1, Sayı:1-2, ss.63-82 Journal of the Faculty of Applied Sciences Year: 2019, Vol: 1, Issue: 1-2, pp. 63-82 Makale Türü / Article Type: Araştırma / Research TÜRKİYE DE MUZ ÜRETİMİ VE İTHALATINA YÖNELİK BİR TAHMİN MODELLEMESİ* Fatih BOZ Akdeniz Üniversitesi Dr. Öğretim Üyesi Namık HÜSEYİNLİ Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Özet Türkiye'de döviz kurunun muz ithalatı ve üreticisi için önemli bir faktör olduğuna inanılmaktadır. Bu çalışmada, döviz kurunun üretici muz fiyatları ve muz ithalatına etkisi ve üretici muz fiyatlarının muz üretimi üzerindeki etkisi incelenmiştir. Ayrıca döviz kurunun muz ithalatı ve üretici muz fiyatıyla olan ilişki, bunun yanında üretici muz fiyatıyla muz ithalatı arasındaki ilişki 1994-2015 dönemi verileri kullanılarak korelasyon ve regresyon testiyle incelenmiştir. Korelasyon analizinin sonuçlarına göre döviz kuru, üretici muz fiyatları ve logaritması alınmış muz ithalatı arasında doğrusal bir ilişki görülmüştür. Ayrıca döviz kuru ile üretici muz fiyatları arasında aynı yönlü ve güçlü bir ilişki, döviz kuru ile logaritması alınmış muz ithalatı arasında doğrusal fakat zayıf bir ilişki, üretici muz fiyatı ile logaritması alınmış muz ithalatı arasında ise doğrusal ve zayıf bir ilişki olduğu görülmüştür. Döviz kurundaki değişimin, üretici muz fiyatlarına etkisini gösteren regresyon analizine göre döviz kurundaki değişim üretici muz fiyatını etkilemektedir ve meydana gelen değişmenin %42.4 ü döviz kuru tarafından açıklanmaktadır. Muz ithalatında meydana gelen değişmenin %23.9 u döviz kuru tarafından açıklanmaktadır. Böylece döviz kurundaki değişimin muz ithalatını etkilemediği ve etkisinin üretici muz fiyatına göre daha az olduğu görülmüştür. Bunun yanında muz ithalatında meydana gelen değişmenin %19.30 luk kısmı üretici muz fiyatı tarafından açıklanmaktadır. Yani üretici muz fiyatındaki değişmenin muz ithalatına çok az etkisi bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Muz, döviz kuru, fiyat ve ithalat ilişkisi A Forecast Modeling In Turkey on Banana Production and Import Abstract In Turkey it is believed that exchange rate is an important factor for banana importers and producer. In this study effect of exchange rate on producer banana prices and banana import and effect of producer banana prices on banana production has been examined. Also the relationship between the exchange rate with banana imports and producer banana price, as well as the relationship between producer banana price and banana imports were examined by correlation and regression test using the data of 1994-2015 period. According to the results of the correlation analysis, there was a linear relationship between exchange rate, producer banana prices and logarithm staken imported bananas. In addition, there was a strong relationship between exchange rate and producer banana prices, a linear but weak relationship between exchange rate and logarithm taken banana imports, and a linear and weak relationship between producer banana price and logarithm taken banana imports. According to the regression analysis showing the effect of change in exchange rate on producer banana prices, change in exchange rate affects producer banana price and 42.4% of the change is explained by exchange rate. 23.9% of the change in banana imports is explained by the exchange rate. Thus, it was observed that the change in exchange rate did not affect banana imports and its effect was less than the producer banana price. Besides, 19.30% of the change in banana import is explained by producer banana price. So the change in producer banana price has little effect on banana import. Keywords: Banana, Exchange Rate, Price and Import Relation *Bu çalışma Dr. Öğr. Üyesi Namık HÜSEYİNLİ danışmanlığında Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde tamamlanan Türkiye de Muz Üretimi ve Dış Ticaretinin Diğer Ülkelerle Karşılaştırılması: Türkiye nin Muz İthalatına Yönelik Korelasyon ve Regresyon Analizi isimli yüksek lisans tezinden türetilmiştir. Atıf: Boz, F. ve Hüseyinli, N. (2019). Türkiye de Muz Üretimi ve İthalatına Yönelik Bir Tahmin Modellemesi. Uygulamalı Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(1-2), 63-82. namik.huseyinli@alanya.edu.tr Makale gönderim tarihi / Received: 16.07.2019 fatih07boz@gmail.com Kabul tarihi / Accepted: 03.09.2019

Boz ve Hüseyinli GİRİŞ Tropikal bir ürün olan ve yaklaşık olarak 1000 çeşidi olduğu bilinen ve hem pişirilerek sebze şeklinde hem de taze meyve olarak tüketilen muz ürünü Güney Doğu Asya kökenli bir meyvedir. Muz dünyada 2014 yılında 114 milyon ton üretilerek tarım yoluyla elde edilen gıda ürünleri kategorisinde 9. sırada yer almıştır (FAO, 2014a). Muz, açık ara en çok satan ikinci meyvedir. Latin Amerika Dünya nın en fazla muz arzı yapan bölgesi durumundadır. Bölge 2009 yılında ihraç edilen muzun %82,3 lük kısmını arz etmiştir. Aynı dönem Uzak Doğu %12,8, Afrika %3,4 ve Karayipler ise %0,4 lük kısmını arz etmiştir. Karayipler de muz ihracatı Avrupa pazarının serbestleşmesinden sonra seçkin pazar olma durumunu kaybetmiş böylece düşüş meydana gelmiştir (Evans ve Ballen, 2009:1). Dünyada üretimi yapılan muzun %41 ini Cavendish, %14 ünü GrosMichel, %21 ini Plantain grupları ve %24 ünü ise pişirilerek yenen muz grubu oluşturmaktadır(kozak, 2003: 80-87). Muz, 130'dan fazla ülkede, küçük ve büyük ölçekli üreticiler tarafından yetiştirilen, dünyanın önemli mahsullerinden biridir. Muz endüstrisi ihracat kazancının olması ve Latin Amerika, Karayipler, Güneydoğu Asya ve Batı Afrika'da yüz binlerce insana istihdam sağlaması bunun yanında Dünya çapında dağıtım ağlarında ve süpermarketlerde binlerce kişiye istihdam olanağı sağlamasından dolayı ekonomik bir öneme sahiptir (Evans ve Ballen, 2009:3-4). Muz üretimi en çok Asya kıtası olmak üzere, Amerika ve Afrika kıtalarında yapılmaktadır. Küresel muz dış ticareti en fazla Amerika, ikinci en fazla Avrupa ve son olarak da Asya kıtalarında gerçekleşmektedir. Dünya muz üretiminde Hindistan lider ülke olurken, ihracatında Ekvador ve ithalatında ise Amerika Birleşik Devletleri lider ülkelerdir (FAO, 2014b). TUİK (2015) verileri incelendiğinde Türkiye de muz üretimi bitkinin iklim şartlarına aşırı bağlı olmasından dolayı sadece Akdeniz bölgesinin Mersin, Antalya ve Adana illerinde yapılmaktadır. Ayrıca muz üretiminin büyük çoğunluğunu oluşturan Mersin ilinin Anamur ve Bozyazı ilçeleri ile Antalya ilinin Alanya ve Gazipaşa ilçelerinin üretim alanlarında son yıllarda artan bir eğilim görülmektedir. Artan üretim şekli hem açık alanda hem de örtü altı alanda yapılmaktadır (TUİK, 2015a). Literatürde muz ürünüyle ilgili yapılan az sayıda çalışma bulunmaktadır; Evans ve Ballen, (2009:1-9) Muz Pazarı adlı çalışmalarında organik muzla normal muz fiyatları arasında yüksek oranda bir korelasyonun olduğunu ve her iki fiyatında aynı yönde olduğunu öne çıkarmışlardır. Bulunan korelasyonun en önemli nedeninin ana üretici 64

Türkiye de Muz Üretimi ve Muz İthalatına Yönelik ülkelerdeki üretimlerin düşmesi ve yakıt fiyatlarında meydana gelen artışların taşıma maliyetlerini arttırmasından kaynaklandığını vurgulamışlardır. Lin ve Diğ. (2009: 475-476) ABD de Organik Ve Klasik Muz Talebi: Gelir Ve Fiyatın Rolü adlı çalışmalarında perakende satın alma verilerini kullanarak ABD klasik ve organik muz talebini araştırmışlardır. Çalışma (muz, üzüm, elma, portakal ve çilek olmak üzere) 5 ana klasik taze meyve ve 5 ana organik meyve kategorisi, ayrıca diğer klasik ve organik ürünler için iki ayrı kategorinin eklenmesiyle toplamda 12 kategoriyi içermektedir. Çalışmanın sonucuna göre organik ürünler için fiyatın esnek olduğunu, klasik ürünler için ise fiyatın esnek olmadığını vurgulamışlardır. Omua ve Jagwe (2010: 11-12) Orta Afrika'daki Muz Değer Zincirleri: Kısıtlar ve Fırsatlar adlı çalışmalarında piyasa araştırması verilerini kullanarak Orta Afrika'daki muz ürünü için mevcut değer zincirlerinin kısıtlarını ve fırsatlarını değerlendirmek için değer zinciri haritalamaları ve brüt marj analizi yapmışlardır. Analiz sonucuna göre değer zinciri paydaşları arasındaki bağlantının zayıf olduğunu, bölgesel pazarlarda asgari düzeyde olduğunu ve süper marketlerde ise yüksek değerli yerel zincirler olduğunu tespit etmişlerdir. Nakliye, taşıma ve depolamayı içeren işlem maliyetleri, değer zinciri içinde yüksek oranda maliyet kalemlerini oluşturmaktadır. Genel olarak bulguların sonuçlarına göre, değer zincirleri arasındaki bağlantıların güçlendirilmesi, toplu pazarlama, yüksek değerli zincirlere girme ve iyileştirilmiş işleme tekniklerine yönelik çabaların muz değer zincirlerinin arttırılmasına katkı yapacağı tavsiyesinde bulunmuşlardır. Adeyo vd. (2011: 23) Nijerya Oyo Eyaletinde Muzun Fiyat Dönüşümü ve Pazar Entegrasyonu adlı çalışmalarında kentsel ve kırsal pazardaki muz fiyatı eğilimini incelemişler. Veriler, Augmented Dicker Fuller (ADF),Granger nedensellik testi ve piyasa yoğunlaşma endeksi testi kullanılarak analiz edilmiştir. Analiz sonuçlarına göre kırsal alanda azami muz fiyatı sırasıyla N95.09 / kg ve N39.60 / kg olarak tespit edilmiştir. Benzer şekilde kentsel muz için, elde edilen maksimum ve minimum fiyatlar sırasıyla N114.17 / kg ve N31.5 / kg olarak tespit etmiş. Altı pazarda Granger nedensellik bulunamamış, iki pazarda çift yönlü nedensellik, dört pazarda ise %5 ve %10 önem düzeyinde tek yönlü nedensellik tespit edilmiştir. Hsien Su ve diğ. (2011: 12-13) ABD'de Muz İthalat Pazarının Analizi adlı çalışmalarında Bresnahan tarafından geliştirilen yapısal bir ekonomik modelle analiz yapmışlar ve analiz sonucuna göre ABD muz pazarının birçok kusurlu rekabete sahip olduğunu, muzun perakende fiyatının ve kişi başı tüketiminin ithal miktarında önemli bir

Boz ve Hüseyinli etkiye sahip olduğunu tespit etmişlerdir. Ayrıca muz pazarını belirleyen asıl önemli etkenin fiyat olduğunu vurgulamışlardır. Burrel ve Henningsen (2001: 247-248) Almanya Muz Talebinin Deneysel Bir Araştırma adlı çalışmalarında ekonometrik bir model kullanarak 1986-1998 dönemine ait aylık hane halkı anket verilerini analiz etmişlerdir. Analiz sonuçlarına göre muza olan talebin fiyatlara yansıdığını, muzdaki politik fiyat artışının tamamen zararlı olduğunu, talebin ayrıca değişen gelire duyarlı olduğunu yani gelir arttıkça muz pazarının da genişlediğini bunun yanında ikame meyvelerinde muz talebini etkileyen unsurlar arasında olduğunu vurgulamışlardır. Omar vd. (2014:254-255) Bangladeş'te Muz Fiyat Tahmini ve Mekansal Eş Bütünleşme Analizi adlı çalışmalarında maliyet ve kar marjlarını tahmin etmek, pazar entegrasyonunu test etmeyi ve muzun fiyatını tahmin etmeyi amaçlamıştır. Bu amaçla ikincil veriler kullanılmış ve analiz sonuçlarına göre Bangladeş teki muz pazarının iyi entegre edildiğini ancak yüksek tepeli olan bölgelerde ulaşım ve iletişim sisteminin iyi olmaması nedeniyle muz pazarının iyi entegre edilemediğini tespit etmişlerdir. Basan (2017: 32) Filipinler'de Gelir Gruplarına Göre Sofra Muz Kalitesinin Tüketici Tercihi: Hedonik Fiyat Analizi adlı çalışmalarında düşük, orta ve yüksek gelir gruplarında tüketicilerin tercih ettikleri sofra muzunu ve fiyat üzerindeki etkisini belirlemeyi amaçlamışlar. Bunun için analizde tanımlayıcı istatistikler ve hedonik regresyon kullanılmıştır. Analiz sonuçlarına göre yüksek gelirli tüketicilerin düşük ve orta gelirli tüketicilere göre daha fazla seçici olduğunu yani tükettikleri muzların boyu ve iriliği onlar için daha önemli olduğunu kalitesi yüksek muz için daha fazla ödeme yapmaya istekli olduklarını tespit etmişlerdir. Chuin Ko (2018: 17-20) Bir Sıra Hortumlama, Avustralya nın Korunmuş Muz Endüstrisinde İhracat ve İhracattaki Artış adlı çalışmasında Avustralya daki muz ithalatı kısıtlamalarından kaynaklanan refah kaybını incelemiş. Analiz sonucunda Avustralya nın muz ithalatı kısıtlamalarının refah kaybını yıllık 150 milyon ABD Doları nın üzerinde etkilediğini öngörmüş, bunun muz yetiştiricisi başına yıllık çeyrek milyon dolardan fazla bir sübvansiyon anlamına geldiğini tespit etmiştir. Ambisa ve diğ. (2019: 8-9) Etiyopya'da Muz Üretimi ve Pazarlaması Üzerine Bir Araştırma adlı çalışmalarında Etiyopya'da muz üretimini ve pazarlamasını, özellikle muz üretiminin, pazarlanmasının ve Etiyopya'daki sınırlarının genel durumunu incelemeyi amaçlamışlardır. Çalışmanın sonuçlarına göre güncel olarak Etiyopya'da bulunan muz, toplam meyve alanının yaklaşık %59.64'ünü, üretilen toplam meyve alanının yaklaşık %68'ini ve 66

Türkiye de Muz Üretimi ve Muz İthalatına Yönelik toplam meyve üreten çiftçilerin yaklaşık %38.3'ünü kapsamaktadır. Ayrıca arazilerinin yaklaşık %68.72'si muzla kaplıdır, Etiopya da ki muz üretiminin yaklaşık %77.52'si ve muz üreticilerinin yaklaşık %22.38'i Güney Eyaletlerindeki Bölgelerde bulunduğunu belirtmişlerdir. Hatırlı vd. (2003: 52) Türkiye muz talebinin büyük oranda ithalat yoluyla karşılandığı ve uluslararası muz ticaretinin %80 den fazlasının 5 firma tarafından gerçekleştirildiğini vurgulayıp bu piyasa koşulları altında firmaların fiyat arttırma olanağına sahip olabileceklerini belirtmişlerdir. Ayrıca Türkiye nin muz ithalatındaki rekabet gücünü, bir ekonometrik model yardımıyla belirleyip pazar market gücü parametresini 0,19 olarak bulmuşlardır. Bulunan bu katsayının, Türkiye muz ithalatının tam rekabet piyasası koşulları altında gerçekleşmediği şeklinde yorumlamışlar ve firmaların rekabetçi niteliğe sahip olmaktan ziyade fiyat artırma yönünde hareket ettiklerini belirtmişlerdir. (İTO, 2005) e göre muz üretimi iç talebi karşılamaya yetmemekte bu nedenle muz ithalatı yapıldığını ve muz ithalat miktarının azaltılması için pek çok soruna çözüm bulunması gerektiğini belirtmektedir. Bu sorunların en önemlilerini, toprak ve tohum ıslahı, sulama imkânları, ürün çeşitlemesinin yapılamaması, genetik çalışmaların yapılamaması, verim düşüklüğü ve pazarlama hizmetlerinin eksikliği olarak sıralamıştır. (TB, 2016) e göre muzda üretici ülkelerin çok yüksek düzeyde fiyat avantajına sahip olduğu görülmektedir. Özellikle iş gücü maliyetinin düşük olması ve ülkelerin gelişmişlik düzeyi açısından değerlendirildiğinde dünya muz üretiminde oligopol bir piyasa olması üretici fiyatlarına doğrudan etki etmektedir. Türkiye söz konusu rekabetçiliği gümrük vergisi uygulamaları ile sağladığını belirtmektedir. Hem pişirilerek hem de taze meyve olarak tüketilen ya da süs bitkisi olarak ticareti yapılan muzun birçok türü bulunmaktadır. Türkiye de muz meyvesinin yenilebilmesi amacıyla yapılan zirai ekim tarihi Cumhuriyet in ilk yıllarına kadar kayıt altına alınmamıştır. Ancak 1935 ve 1938 de bireysel girişimlerle yurtdışından getirilen türlerin deneme ekimleri yapılmış ve o tarihten beri tarımı yapılmaya devam etmektedir (Uysal, 2010: 2). Bu çalışmada muz ürünü, Türkiye muz üretim miktarı ve Türkiye muz ithalat miktarlarıyla ilgili bazı genel bilgiler verilip, Türkiye muz üretim miktarı, muz ithalat miktarı ve Türkiye üretici muz fiyatlarına yönelik korelasyon ve regresyon analizleri yapılarak Türkiye nin muz üretimine, ithalatına ve üretici muz fiyatına olan etkilerin ve bu değişkenler arasındaki ilişkilerin belirlenmesi amaçlanmıştır.

Boz ve Hüseyinli 1. MUZ ÜRÜNÜ HAKKINDA GENEL BİLGİLER Yaygın inanışın aksine, muz bitkisi ağaç değil, sadece bir yıl sonra 10 ila 20 feet arasında tam yüksekliğe ulaşan otsu bitkidir. Her muz çiçeği, yaklaşık üç veya dört ay içinde tüketim için yeterince olgunlaşmış bir meyve olarak gelişir. Meyve olgunlaştıktan sonra, bitkilerin sapları ölür ve yerine yeni bir büyüme gelir. Muz bitkilerinin gövdeleri odunsu değildir, birbirlerine sıkıca sarılmış üst üste binen yapraklarından oluşur, bu da suyun korumasını sağlayan bir tasarım özelliğindedir. Muz bitkilerinin yaklaşık %93 ü sudan oluştuğundan, en ılımlı rüzgarlarda bile tahrip olabilir. Muz; Hindistan, Güneydoğu Asya ve Kuzey Avustralya'nın tropikal bölgelerine özgüdür ve 16. yüzyılın başlarında Portekizliler tarafından Güney Amerika'ya getirilmiştir. Bugün, muz bitkileri Orta ve Güney Amerika, Afrika ve Güneydoğu Asya'nın nemli, tropik bölgelerinde, yüksek sıcaklık ve yağışların bulunduğu yerlerde yetişir. Modern tarımsal teknolojiler insanların ABD'deki California gibi tropikal olmayan bölgelerinde bile muz yetiştirilmesine imkan sağlar. Dünyadaki her nemli, tropik bölgede yetişen muz, dördüncü en büyük meyve mahsulü ve ABD'deki en popüler meyve konumundadır. Orta ve Güney Amerika'da, muz ekonomi için hayati öneme sahiptir. Amerika Birleşik Devletleri'nde satılan muzların çoğu orada üretilmektedir (Rainforestalliance, 2016). Muz bitkisi Musaceae (muzgiller) familyasındandır ve Ensete ve Musa olmak üzere iki cinse ayrılmaktadır. Bunlardan Ensete cinsi meyve olarak yenmemekte, sebze olarak ve lif bitkisi olarak değerlendirilmektedir. Meyveleri yenen muz türleri ise Musa cinsine dahil olduğunu bildirmektedir (Kozak,2003:7).Muz, Güneydoğu Asya'nın tropikal bölgelerinde doğal olarak yetişen bir ağaçsı bitkiye ve bu bitkinin yeşil (bazı türlerinde kırmızı veya pembe) kabuklu uzun meyvelerine denir. Tropik ve subtropik bölgelerde yetişen veya yetiştirilen, ağaca benzeyen, 2-3 metre boyunda, mor çiçekler açan, meyveleri lezzetli ve nişastaca zengin otsu bir bitkidir (Türkçebilgi, 2015). Muz, Afrika ve Hindistan gibi tropikal iklime sahip ülkelerde temel besin maddelerinden birisi olarak tüketilmektedir. Batı Hindistan da plantain cinsi büyük muz türleri, soğuk mezeler şeklinde yemek sonrasında tuzluların yanında yenmektedir. Batı Afrika da muzlar, baharatlı soslarla, et ya da balıkla servis edilen bir ekmeğin yapımında kullanılmaktadır. Batı Hint Adaları, Güney Amerika, Afrika ve Asya da ise büyük ya da küçük tüm muzlar baharatlanıp kızartılmaktadır. Ayrıca Hindistan da içi doldurulup pişirilerek de tüketilmektedir. Muz ne kadar küçükse o kadar lezzetlidir. Martinik te incir olarak bilinen küçük kırmızı muz türleri bulunmaktadır. Küçük kırmızı muzları lüks gıda 68

Türkiye de Muz Üretimi ve Muz İthalatına Yönelik dükkanları dışında Avrupa da bulmak oldukça zordur. Ayrıca seçkin muz türleri arasında özel bir lezzete sahip küçük ince kabuklu Kanarya muzu da bulunmaktadır (Uymaz vd., 2015). Muzun tarihçesi incelendiğinde, adını Roma nın ilk imparatoru Oktavius Ougustus un (M.Ö. 63-64) fizik öğretmeni Antonio nun, Musa ya karşı duyduğu saygıdan dolayı bu bitkiyi Musa olarak adlandırmasından aldığı ve Türkçeye muz kelimesinin Arapçadan girdiği bildirilmektedir (Kozak, 2003: 72). Muz ana vatanından Batı Avrupa ya zenci köle ticareti sırasında Gine Körfezi kıyılarındaki plantasyonlardan, önce Kanarya Adalarına, ardından Karayipler deki San Domingo adasına götürülmüş, oradan da bütün Latin Amerika ya yayılmıştır (Kozak, 2003: 49). Belirli dönemlerden geçen muz ürünü 19. yy da dış ticarete konu olmaya başlamış ve dış ticareti gelişme aşamasına girmiştir (Akova, 1997: 141). Tablo 1 de 2012 yılı itibariyle Dünyada tarım yoluyla elde edilen gıda ürünlerinden en fazla miktarda üretilen ilk 9 u verilmektedir. Muz dünya genelinde tarım yoluyla elde edilen gıda ürünleri içinde en fazla üretilen ilk 9 ürün içerisinde yer alarak, dünya tarımsal ürün değeri içerisinde ortalama binde dokuzluk paya sahiptir. Tablo 1. Dünyada Tarım Yoluyla En Fazla Üretimi Yapılan Ürünler(2016) Sıralama Ürünler Üretim Miktarı (ton) 1 Şeker Kamışı 1.842.266.284 2 Mısır 872.791.597 3 Pirinç 738.187.642 4 Buğday 671.496.872 5 Nişasta 269.125.963 6 Patates 365.365.367 7 Soya Fasulyesi 241.142.197 8 Domates 161793.834 9 Muz 101.992.743 Kaynak: (FAO,2016). http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx, ( Erişim Tarihi, 2.01 2016). Sıralamada şeker kamışı ilk sırada yer almıştır. Bu istatistiklerle muzun dünya gıda üretiminde önemli bir hacme sahip olduğu söylenebilir. Dünya üzerinde 1000 den fazla çeşit muz yerel olarak üretilip tüketilmektedir. Bunlar arasında dünya üretiminin %47 sine denk gelen ve ticari olanı Cavendish türüdür. Bu tür hektar başına en çok verimli olandır. Hızla gelişmesi, rüzgar ve doğal hastalıklara dirençli olması yani çevresel etmenlere olan dayanıklılığı tercih edilmesine neden olan etmenler arasındadır. Yılda ortalama 50 milyon ton Cavendish muzu üretilmektedir. Özellikle ABD ve

Boz ve Hüseyinli Avrupa ya arz edilen muz bu türdendir. Ayrıca kendine has özelliklerinden ötürü uluslararası ticarette daha en fazla kullanılan muz türüdür (FAO, 2019). Bazı önde gelen üretici ülkeler, ülke sınırlarındaki özgün fiyatların uluslararası fiyatlardan yüksek olması, destekleyici ticaret politikalarının olmaması, tercihli anlaşmaların çoğaltılması ve rekabet gücünün yetersizliği gibi etmenlerden dolayı muz üretiminin sadece küçük bir kısmını ihraç etmektedir. Bir dönemde muz endüstrisi küresel olarak yıllık 8 milyar dolarlık bir değere sahiptir ve bu miktar sadece ticari olarak ihraç edilen muz miktarını kapsar. Ayrıca dünya genelinde üretilen muzun sadece %15 likkısmı uluslararası pazarda dolaşmaktadır. Geriye kalan %85 lik kısmı yerel olarak tüketilmektedir. Açık ara en büyük ithalatçı bölge Avrupa Birliği dir. Yıllık yaklaşık ithal edilen muzun %32 lik kısmını almaktadır. ABD ise %25 ini almaktadır. Rusya %8, Japonya %6, Çin %5 almaktadır. Organik muzun ana ithalatçısı ise İngiltere dir (FAO, 2019). Muz pazarı oldukça bölümlenmiş bir şekildedir. Yerel fiyat hareketleri uluslararası fiyat hareketlerinden genellikle farklıdır. Genel olarak, Avrupa Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri gibi büyük pazarlarda ithal muz fiyatları son yıllarda kilogram başına yaklaşık 0,90-1 $ seviyesinde sabit kalmıştır. Perakende fiyatlarda daha farklı değişimler görülmüştür (FAO, 2019). Dünya muz pazarı, meyvenin satın alınması, taşınması ve pazarlanmasına katılan çok az sayıda uluslararası şirketin bulunduğu oligopolistik bir pazar olarak nitelendirilmektedir. Dünyanın en büyük üç muz üreticisi Dole Food Company, Chiquita Brands International ve Del Monte Fresh şirketleridir (Evans ve Ballen, 2009:7). Avrupa Birliği muz pazarı, gümrük tarifeleri ve pazar müdahaleleriyle kontrol edilmektedir. Örneğin AB Afrika, Karayipler ve Pasifik ülkelerinden gümrüksüz muz girişine izin verirken Latin Amerika dan yapılan muz ithalatına tarifeler uygulamaktadır. AB pazarının aksine, ABD muz piyasası tarife veya niceliksel ithalat kısıtlamalarından muaftır bu çok rekabetçi bir Pazar olmasına olanak sağlamaktadır (Evans ve Ballen, 2009:8). Türkiye muz bitkisiyle ilk defa 1750 lili yıllarda Mısır la ilgisi olan zengin bir ailenin süs bitkisi olarak, Mısır dan Alanya ya muz bitkisini getirmesiyle tanışmıştır. O yıllarda daha çok süs bitkisi olarak yetiştirilen muzun meyve verdiğinin farkına varılmasıyla, 1930'lu yıllardan sonra meyvesi için ticari amaçla yetiştirilmeye başlanmıştır. Günümüzde Türkiye nin en fazla muz üretimi yapılan Anamur ilçesine ise muz 1935 yılında getirildiği bilinmektedir (Kozak, 2003:20). 70

Türkiye de Muz Üretimi ve Muz İthalatına Yönelik İthalat ve ihracat hacmi yüksek ürünlerden birisi olan muz Türkiye de de mikro klima alanlarda Alanya ve Gazipaşa da genelde açıkta, Anamur ve Bozyazı da ise örtü altında yetiştirilmektedir (Gübbük vd., 2003: 74). 2. TÜRKİYE DE MUZ ÜRETİMİ, İTHALATI VE FİYATI 2.1. Türkiye de Muz Üretimi TUİK (2015b) verileri incelendiğinde; Türkiye nin sahip olduğu değişik ekolojik şartlar hemen hemen her çeşit meyve ve sebze yetiştirilmesine olanak sağlamaktadır. Buna göre Türkiye nin sahip olduğu tarımsal üretim potansiyeli, sadece üretilen meyve ve sebzelerin çeşitliliği bakımından değil aynı zamanda toplam üretim miktarının yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. 2015 yılında Türkiye sebze üretimi 27.8 milyon ton, meyve üretimi ise 18 milyon tondur. Muz bitkisi tropikal iklim şartlarına ihtiyaç duyduğundan Türkiye de sadece Mersin ve Antalya illerinde örtü altı ve açık alanlarda yetiştirilmektedir. Türkiye deki muz üretimi, iç tüketimin yaklaşık yarısını karşılamakta ve tüketim ile üretim arasındaki fark ithalat yoluyla karşılanmaktadır (Türkay vd., 2006: 2). Tablo 2.Türkiye nin Muz Ekili Alanı ve Üretim Miktarı (2002-2015) Yıllar Ekili Alan (Dekar) Üretim ( Ton) 2002 23.850 95.000 2003 25.200 110.000 2004 30.000 130.000 2005 36.000 150.000 2006 39.168 178.205 2007 44.098 189.107 2008 43.258 201.115 2009 43.338 204.517 2010 44.279 210.178 2011 45.074 206.501 2012 44.923 207.727 2013 46.700 215.472 2014 53.497 251.994 2015 58.380 270.500 Kaynak:(TUİK, 2015c). Tablo 2 de Türkiye nin 2002-2015 dönemi muz ekili alanı ve üretim miktarları verilmektedir. Buna göre muz ekili alanın en az olduğu yıl 2002, en fazla ise 2015 tir. Bir önceki yıla göre ekili alandaki azalma en çok 2008 yılında, artış ise 2014 yılında gerçekleşmiştir. 2015 yılındaki ekili alan 2002 yılına göre yaklaşık 3 kat artmış, buna paralel

Boz ve Hüseyinli olarak üretim miktarı da 4 kat artmıştır. 2012 yılında bir önceki yıla göre ekili alan azalmışken, üretim miktarı artmıştır. Aynı durum 2007 ile 2008 yılları için de geçerlidir. Son 16 yılda Türkiye de muz üretimi en fazla 2015 yılında, en az ise 2002 yılında yapılmıştır. Ayrıca dekar başına en fazla üretim 4719 tonla 2010 yılında gerçekleşmiştir. 2.2. Türkiye Muz İthalatı Türkiye yıllık muz talebini yerli üretimle karşılayamadığından her yıl düzenli olarak belirli miktarlarda muz ithalatı yapmaktadır (Kozak, 2003: 65).Tablo3 de Türkiye nin 2002-2015 dönemi muz ithalat miktarını ve muz ithalatına yapılan harcamayı göstermektedir. 2002-2015 dönemi muz ithalatı düzensizlik gösterse de artan bir eğilim göstermiştir. İthalat ve ithalata yapılan harcama en fazla 2013 yılında, en az ise 2002 yılında gerçekleşmiştir. Tablo 3.Türkiye nin Muz İthalatı (2002-2015) Yıllar Miktar (ton) Fiyat($) 2002 65.077 25.645.500 2003 91.450 36.161.344 2004 110.201 42.950.334 2005 151.010 61.597.424 2006 189.096 75.109.802 2007 223.632 99.877.777 2008 201.071 104.829.070 2009 182.434 86.337.539 2010 200.690 95.349.459 2011 234.631 110.436.179 2012 225.095 110.390.899 2013 235.193 115.318.080 2014 207.167 102.537.379 2015 218.547 108.338.635 Kaynak:(TUİK, 2015d). 2.3. Türkiye de Muz Ürün Fiyatının Gelişimi Uluslararası pazardaki muz fiyatları, özellikle muz taşımacılığı maliyetini yakıt fiyatlarından da etkilenmektedir. Yerel pazarlarda, muz fiyatları, ABD doları karşısında yerel para biriminin kur seviyesine bağlı olarak da önemli ölçüde değişebilmektedir. Buna göre 2010 ve 2016 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde perakende fiyatları büyük oranda sabit kalırken, Fransa'da perakende fiyatları arasında belirgin bir yükseliş hareketi yaşandı. (FAO, 2019). Yurt içinde muz üretim maliyetlerinin dünya fiyatlarının oldukça üzerinde olmasından dolayı Türkiye de muz sektörü yüksek gümrük vergileriyle korunmaktadır (Subaşı, 2016: 72

Türkiye de Muz Üretimi ve Muz İthalatına Yönelik 5).Muz ürününün her yıl arz ve talebe göre belirli bir fiyat ortalaması oluşmaktadır. Tablo 4 de 1994-2014 dönemi Türkiye nin yıllık ortalama 1 kg muz fiyatını göstermektedir. Tablo4. Türkiye de Ortalama Muz Fiyatları (1994-2015) Yıllar Fiyatlar (TL/kg)* Yıllar Fiyatlar (TL/kg) 1994 35.824 2005 3.06 1995 75.477 2006 3.12 1996 120.564 2007 3.01 1997 197.616 2008 3.26 1998 293.450 2009 2.92 1999 426.678 2010 1.63 2000 831.265 2011 1.65 2001 1.064.367 2012 1.71 2002 1.628.313 2013 1.59 2003 2.295.613 2014 1.95 2004 2.403.187 2015 2.05 *1994-2004 dönemi Türk Lirasından sıfır atılmadan önceki fiyatlardır Kaynak:(TUİK, 2015e). Fiyatlar söz konusu dönemde dalgalanma göstermiştir. Yıllık ortalama en yüksek fiyat 3.12 TL ile 2006 yılında, en düşük fiyat ise güncel değeriyle 35.82 TL ile 1994 yılında oluşmuştur. Söz konusu dönemde bir önceki yıla göre en belirgin fiyat farkı 1995 yılında oluştur. Meydana gelen bu fark fiyatların bir önceki yıla göre %111 artması ve 2010 yılındaki fiyatların ise bir önceki yıla göre %44 düşmüş olmasındandır. 3. MUZ İTHALATINA YÖNELİK KORELASYON VE REGRESYON ANALİZİ 3.1. Araştırmanın Problemi Tablo 3 e göre Türkiye 2015 yılında muz ithalatına 108.359.269 Milyon $ tutarında bir harcamada bulunmuştur. Ayrıca Tablo 2 ve Tablo 3 e göre Türkiye de tüketilen muzun her yıl yaklaşık %50 si ithalatla karşılanmaktadır. Literatürde döviz kurlarında meydana gelen değişmelerin ithalat ve ihracat üzerine olan etkilerini inceleyen birçok çalışma bulunmaktadır. Bunlara göre döviz kurlarındaki değişimlerin ithalat ve ihracat üzerine etkileri hakkında bir fikir birliği bulunmamaktadır. Nitekim birçok çalışma pozitif yönde etki etmektedir derken, birçok çalışma ise negatif yönde etki ettiğini ortaya koymaktadır. Birçok çalışma ise anlamlı bir etkinin olmadığını ortaya koymaktadır. Bu çalışma muz ürününün ithalatının, yerli muz üretici fiyatının ve üretiminin döviz kurlarındaki değişimlerden etkilenip etkilenmediğini, muz ithalatının yerli muz üretici fiyatından etkilenip etkilenmediğini tespit etmektedir. Ayrıca korelasyon analiziyle döviz

Boz ve Hüseyinli kuru, üretici muz fiyatı ve muz ithalatı arasında ki ilişkiler belirlenecektir. Böylece literatürde özgün bir çalışma özelliğine sahip olacaktır. 3.2. Araştırmanın Amacı ve Yöntemi Araştırmanın amacı Türkiye de üretici muz fiyatları ve Türkiye muz ithalatı üzerinde döviz kurundaki değişmelerin etkisini ve üretici muz fiyatının muz ithalatı üzerindeki etkisini belirleyerek literatüre özgün bir çalışma kazandırmaktır. Döviz kuru olarak muz ithalatının dolar para birimiyle yapıldığından ABD doları tercih edilmiştir. Araştırmada nicel veri toplama tekniklerinden yararlanılmıştır. Bu amaçla TÜİK ve TCMB den elde edilen veriler kullanılmıştır. Araştırmada değişkenler arasındaki ilişkinin tespiti için korelasyon analizi yapılmış, ayrıca değişkenler arasındaki etkinin olup olmadığını belirlemek için basit doğrusal regresyon analizi yapılmıştır. 3.3. Araştırmanın Kısıtları ve Varsayımları Araştırmada Türkiye nin muz ithalatı, Türkiye muz üretimi ve Türkiye üretici muz fiyatları aylık düzeyde bulunamadığı için yıllık veriler kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan veriler 1994-2015 arası dönemi kapsamaktadır. Bütün veriler yıllık dönemler halinde analize dahil edilmiştir. Regresyon analizleri yapmak için SPSS istatistik programı kullanılmıştır. Döviz kurundaki değişmelerin Türkiye üretici muz fiyatlarını, Türkiye muz ithalatını ve üretici muz fiyatının muz ithalatını etkileyeceği öngörülmektedir. Diğer bir ifadeyle, döviz kurunun yüksek olduğu dönemlerde yerli muz talebinde artış olacağından yerli muz fiyatının yükseleceği buna karşılık muz ithalatının azalacağı ayrıca üretici muz fiyatının yüksek olduğu dönemlerde muz ithalatının artacağı beklenmektedir. 3.4. Araştırmada Kullanılan Veriler Araştırmada kullanılan değişkenler olan döviz kuru, Türkiye yıllık muz ithalatı ve muz üretici fiyatları aşağıdaki Tablo 5 de toplu şekilde gösterilmektedir. Döviz Kuru ($):Bir ülke parasının diğer ülke paraları cinsinden değerini ifade eden bir göstergeye döviz kuru denir. Ayrıca döviz kuru, kendine özgü bir varlık değeridir. Bunun yanında diğer varlık fiyatlarının hareketlerini yöneten ve yönlendiren ekonomik ilkeler, döviz kuru hareketleri için de geçerlidir (Krugman vd., 2012: 320). Tablo 5 de 1994-2015 döneminde Doların Türk lirası karşısındaki değerinin sürekli arttığı görülmektedir. Dolar ortalama kuru söz konusu dönemde Türk Lirası karşısında en yüksek seviyeye 2015 yılında en düşük seviyeye ise 1994 yılında ulaşmıştır. 2001 yılında dolar kuru bir önceki yıla göre iki katı artış göstermiştir. 74

Türkiye de Muz Üretimi ve Muz İthalatına Yönelik Muz İthalatı (Ton): Tablo 5 e göre Türkiye nin yıllık muz ithalatı 1994-1999 ile 2003-2007 dönemlerinde düzenli olarak artmış, 2000-2002 ile 2008-2015 dönemlerinde ise dalgalanma göstermiştir. Türkiye en fazla muz ithalatını 2013 yılında, en az ise 2001 yılında gerçekleştirmiştir. Muz ithalatında bir önceki yıla göre en fazla artış 2005 yılında, azalış ise 2001 yılında meydana gelmiştir. Muz Üretici Fiyatları (KG/TL): Tablo 5 e göre Türkiye de muz üretici fiyatları 1994-2006 döneminde bir önceki yıla göre sürekli olarak artmış, 2007-2015 döneminde ise dalgalanma göstermiştir. Söz konusu dönemde en yüksek muz üretici fiyatı 2008 yılında en düşük ise 1994 yılında gerçekleşmiştir. Tablo 5. Türkiye de Dolar Kuru, Muz İthalatı ve Muz Üretici Fiyatları (1994-2015) Yıllar Dolar Ortalama Muz Üretici Fiyatı Satış Kuru Muz İthalatı (Ton) (kg/tl) ($/TL)* 1994 0.0298 66.066 0.35.608 1995 0.0459 87.759 0.75.429 1996 0.0818 97.298 119471 1997 0.1528 110.693 197.673 1998 0.2622 123.127 293.444 1999 0.4221 150.533 426.833 2000 0.6267 124.244 889.080 2001 1.2313 41.600 1.106.309 2002 1.5131 64.597 1.647.391 2003 1.5002 91.936 2.291 2004 1.4292 110.205 2.403 2005 1.3472 151.017 3.07 2006 1.4380 183.726 3.1 2007 1.3077 224.262 3.01 2008 1.2991 219.075 3.26 2009 1.5545 182.437 2.92 2010 1.5076 200.695 1.63 2011 1.6780 234.632 1.65 2012 1.8011 225.099 1.71 2013 1.9054 235.188 1.59 2014 2.1918 207.170 1.95 2015 2.7249 218.548 2.05 Kaynak: (TUİK, 2015e) ve (TCMB, 2016) yıllarından derlenmiştir

Boz ve Hüseyinli 3.5. Araştırmanın Hipotezleri Araştırmanın hipotezleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir; H1: Döviz kuru ile muz üretici fiyatları arasında doğrusal anlamlı bir ilişki vardır. H2: Döviz kuru ile muz ithalatı arasında ters yönlü anlamlı bir ilişki vardır. H3: Muz üretici fiyatları ile muz ithalatı arasında doğrusal anlamlı bir ilişki vardır. H4: Döviz kuru muz üretici fiyatları üzerinde anlamlı bir etkiye sahiptir H5: Döviz kuru muz ithalatı üzerinde anlamlı bir etkiye sahiptir. H6: Muz üretici fiyatları muz ithalatı üzerinde anlamlı bir etkiye sahiptir. 4.ARAŞTIRMANIN BULGULARI 4.1. Döviz Kuru, Üretici Fiyatı ve Muz İthalatı Arasındaki İlişki Döviz kuru, muz üretici fiyatları ve ithalatı arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını belirlemek için korelasyon analizi yapılmış ve sonuçlar Tablo 6 da gösterilmiştir. Döviz kuru, muz üretici fiyatları ve ithalatı arasındaki ilişkinin yönü ve şiddetinin belirlenebilmesi için Pearson Korelasyon katsayıları hesaplanmıştır. Korelasyon katsayısı, iki değişken arasındaki ilişkinin ölçüsüdür ve -1 ile +1 arasında değişim gösterdiği ortaya konmuştur (Altunışık vd., 2012:228). Tablo 6. Korelasyon Testi Sonuçları Log Kur Üretici Fiyatı Muz İthalatı PearsonCorrelation 1 Kur Sig. (2-tailed) N PearsonCorrelation.672 ** 1 Üretici Fiyatı Sig. (2-tailed).001 N 22 PearsonCorrelation.524 *.481 * 1 Log Muz İthalatı Sig. (2-tailed).012.024 N 22 22 **. Korelasyon 0,01 düzeyinde anlamlıdır (2-tailed). *. Korelasyon 0.05 düzeyinde anlamlıdır (2-tailed). Tablo 6 dakikorelasyon analizi sonuçları incelendiğinde döviz kuru ile üretici muz fiyatı ve muz ithalatı arasındaki anlamlılık değerlerinin %5 den küçük olması bu ilişkinin istatistiki açından anlamlı olduğunu göstermektedir. Döviz kuru, üretici muz fiyatları ve logaritması 76

Türkiye de Muz Üretimi ve Muz İthalatına Yönelik alınmış muz ithalat verileri arasında aynı yönlü (doğrusal) bir ilişki mevcuttur. Bu ilişkiler orta dereceli ve kuvvetli olarak ifade edilebilir. Üretici muz fiyatı ile kur arasında kuvvetli aynı yönlü bir ilişki varken, muz ithalatı ile kur arasındaki ilişki göreceli olarak daha zayıftır. Bu durum muz ithalatının kurdan çok fazla etkilenmediği anlamına gelmektedir. Döviz kuru ile üretici muz fiyatları arasındaki korelasyon r= 0.672 dir. Bu iki değişken arasında aynı yönlü ve güçlü bir ilişki bulunmaktadır. Böylece söz konusu dönemde döviz kuru arttıkça üretici muz fiyatları da artış göstermiştir. Bu nedenle H 1 hipotezi kabul edilmiştir. Logaritması alınmış muz ithalatı ile döviz kuru arasındaki korelasyon r= 0.524 dür. Bu iki değişken arasında aynı yönlü, ancak orta düzeyli bir ilişki vardır. İlgili dönemde döviz kuru artışı muz ithalatının miktarı üzerinde çok büyük bir etki göstermediği söylenebilir. Bu nedenle H 2 hipotezi reddedilmiştir. Hipotezin ret edilmesinin sebepleri çeşitli faktörler olabilir. Örneğin, eldeki verilerin yetersiz olması bu nedenlerin belli başlı etkenlerinden bir tanesidir. İkinci sebep olarak, muz piyasasının ithalata bağımlı olması ve aşırı derece kur artışı olmadığı sürece tüketicinin alımını değiştirmediği söylenebilir. Fakat bu her iki olası açıklamada verisel analiz olmaksızın doğruluklarını kabul etmek gerçekçi değildir. Benzer şekilde, üretici muz fiyatı ile logaritması alınmış muz ithalatı arasındaki korelasyon r=0.481 dir. Bu iki değişken arasında aynı yönlü, zayıf bir ilişki vardır. İncelenen dönemde üretici muz fiyatı arttıkça muz ithalatı da artış göstermiştir. Bu nedenle H 3 hipotezi kabul edilmiştir. 4.2. Döviz Kurundaki Değişimin Muz Üretici Fiyatına Etkisi, Döviz Kurundaki Değişimin Muz İthalatına Etkisi ve Üretici Muz Fiyatındaki Değişimin Muz İthalatına Etkisi Tablo 7.RegresyonTestiSonuçları Değişkenler β R 2 t -Değeri Sonuç Döviz Kuru Üretici Muz Fiyatı (H4) Döviz Kuru Muz İthalatı (H5).923***.345 *.424.239 4,056 2,754 Kabul Red ÜreticiMuzFiyatı Muzİthalatı (H6).230 *.193 2,452 Red *p < 0,05; ***p < 0,001 (2 tailed) Döviz kurundaki değişimin, üretici muz fiyatlarını ne ölçüde etkilediğine dair sonuçlara Tablo 7 de yer verilmektedir. Basit doğrusal regresyon analizi sonuçlarına göre, Anova tablosundaki anlamlılık değeri p=0.001<0.05 olması nedeniyle regresyon modeli anlamlıdır.

Boz ve Hüseyinli Regresyon denklemindeki determinasyon katsayısı değerine bakıldığında, üretici muz fiyatında meydana gelen değişmenin %42.4 ü (Düzeltilmiş R²= 0.424) döviz kuru tarafından açıklanmaktadır. Başka bir ifadeyle, üretici muz fiyatı %42.4 oranında döviz kuruna bağlı şekillenmektedir. İki değişken arasında doğrusal ilişki olmakla beraber doğrusal olmayan ilişki de mevcuttur. Bu ilişkinin belirlenmesi için başka değişkenlerin modelde kullanılması ve test edilmesi gerekmektedir. H 4 : Döviz kurundaki değişimin üretici muz fiyatı üzerinde anlamlı bir etkisi vardır, hipotezi için regresyon modeli şu şekilde yazılabilir: Üretici fiyatı= 0.566+0.923*(Döviz Kuru) (R 2 =0.424) Döviz kurunda 1 birimlik artış üretici muz fiyatlarında 0.923 birim artışa sebep olmuştur. Buna göre H 4 hipotezi kabul edilerek, döviz kurundaki değişimin üretici muz fiyatını etkilediği sonucuna varılabilir. Döviz kuru ile üretici fiyatları arasında doğrusal bir ilişkinin yanı sıra doğrusal olmayan bir ilişki başka değişkenler yardımıyla açıklanabilir. Döviz kurundaki değişimin, muz ithalatını ne ölçüde etkilediğine dair sonuçlar Tablo 7 de yer verilmektedir. Basit doğrusal regresyon analizi sonuçlarına göre, Anova tablosundaki anlamlılık değeri p=0.012<0.05 olması nedeniyle regresyon modeli anlamlıdır. Regresyon denklemindeki determinasyon katsayısı değerine bakıldığında, muz ithalatında meydana gelen değişmenin %23.9 (R²=0.239) döviz kuru tarafından açıklanmaktadır. Başka bir ifadeyle, muz ithalat miktarındaki değişmenin %23.9 luk kısmı döviz kurundaki değişmeler tarafından açıklanmaktadır. H 5 : Döviz kurundaki değişimin muz ithalatı üzerinde anlamlı bir etkisi vardır, hipotezi için regresyon modeli şu şekilde yazılabilir: Muz İthalatı= 4.515+0.345*(Döviz Kuru) (R 2 =0.239) Döviz kurunda meydana gelen bir artışın muz ithalatını azaltması beklenmektedir. Ancak bu çalışmanın regresyon analizi sonucunda, döviz kurundaki 1 birimlik artışın muz ithalatını 0.345 birim arttırdığı görülmektedir. Döviz kurundaki değişimin muz ithalatı üzerindeki etkisinin muz üretici fiyatına nispetle daha az olması nedeniyle H 5 hipotezi reddedilmiştir. Döviz kurundaki değişimin muz ithalatını etkilemediği sonucuna varılmıştır. Reddedilme sebebini bulmak daha detaylı analiz ya da veri setinin daha çok gözlemle güncellenmesini gerektirmektedir. Muz üretici fiyatındaki değişimin, muz ithalatını ne ölçüde etkilediğine dair sonuçlara Tablo 7 de yer verilmektedir. Regresyon analizi sonucuna göre, Anova tablosundaki anlamlılık düzeyi p=0.024<0.05 olması nedeniyle regresyon modeli anlamlıdır. Muz 78

Türkiye de Muz Üretimi ve Muz İthalatına Yönelik ithalatında meydana gelen değişmenin %19.30 luk (R²=0.193) kısmı muz üretici fiyatı tarafından açıklanmaktadır. Diğer bir ifadeyle, muz ithalat miktarındaki değişmenin %19.30 u muz üretici fiyatı tarafından açıklanmaktadır. Geriye kalan %76.90 lık kısım ise hata terimi vasıtasıyla modele dahil edilmeyen değişkenler tarafından açıklanmaktadır. H : Muz üretici fiyatındaki değişimin muz ithalatı üzerinde anlamlı bir etkisi vardır, hipotezi 6 için regresyon modeli şu şekilde yazılabilir: Muz İthalatı= 4.541 + 0.230*(Muz Üretici Fiyatı) (R 2 =0.193) Muz üretici fiyatındaki bir artışın muz ithalatını artırması beklenmektedir. Bu çalışmada regresyon analizi sonucunda, muz üretici fiyatındaki 1 birimlik artışın muz ithalatını 0.230 birim artırdığı ya da muz üretici fiyatındaki 1 birimlik azalışın muz ithalatında 0.230 birim azalışa yol açtığı görülmektedir. Muz üretici fiyatındaki değişimin muz ithalatı üzerindeki etkisinin az olması nedeniyle H 6 hipotezi reddedilmiştir. Muz üretici fiyatındaki değişimin muz ithalatını etkilemediği sonucuna varılmıştır. Reddedilen hipotez için, yeni değişkenler modele dahil edilmeli ya da veri seti daha çok gözlem içerecek şekilde artırılmalıdır. 5. SONUÇ Bu çalışmada, döviz kurundaki, üretici muz fiyatındaki ve muz ithalatındaki değişmeler arasındaki ilişkinin yönü ve derecesi belirlenerek, döviz kurunun muz üretici fiyatları ve muz ithalatı üzerindeki etkisi ile muz üretici fiyatlarının muz ithalatı üzerindeki etkisi incelenip öneriler verilmektedir. 1994-2015 dönemi verileri kullanılıp yapılan korelasyon analizi sonucunda döviz kuruyla, üretici muz fiyatları arasında aynı yönlü ve güçlü bir ilişki, döviz kuruyla logaritması alınmış muz ithalatı arasında doğrusal fakat zayıf bir ilişki, üretici muz fiyatıyla logaritması alınmış muz ithalatı arasında ise doğrusal ve zayıf bir ilişkinin bulunduğu tespit edilmiştir. Döviz kurundaki değişimin, muz üretici fiyatını ne ölçüde etkilediğine dair yapılan regresyon analizi sonucunda muz üretici fiyatında meydana gelen değişmenin %42.4 ü döviz kuru tarafından açıklandığı ve döviz kurundaki değişimin üretici muz fiyatını etkilemediği sonucuna varılmıştır. Çünkü Türkiye nin muz üretimi muz talebini karşılamakta yetersizdir. Dolayısıyla muz talebini karşılamak için Türkiye muz ithalatına bağımlı bir ülkedir. Muz ithalatında meydana gelen değişmenin %23.9 unun döviz kuru tarafından açıklandığı, döviz kurundaki değişimin muz ithalatı üzerindeki etkisi muz üretici fiyatına nispetle daha az olduğu ve döviz kurundaki değişimin muz ithalatını etkilemediği sonucuna ulaşılmıştır. Muz ithalatında meydana gelen değişmenin %19.30 luk kısmının muz üretici fiyatı tarafından açıklandığı, muz üretici fiyatlarındaki değişimin muz ithalatı üzerinde ki

Boz ve Hüseyinli etkisinin az olduğu, muz üretici fiyatlarındaki değişimin muz ithalatını etkilemediği sonucuna varılmıştır. Öneri olarak yerli muz üretimi en azından iç piyasaya yetecek düzeye ulaşıncaya kadar çeşitli teşviklerle desteklenmeli, üretim düzeyi iç piyasaya yetecek seviyeyi geçtiğinde ise muz ihraç kanallarının geliştirilip yakın komşu ülkelere ihracatı yapılarak üreticilere destek verilebilir. Döviz kurunun yüksek olduğu dönemlerde ithal muz yerine yerli muz tüketiminin özendirilmesi sağlanabilir. Döviz kurunun düşük olduğu dönemlerde ise tüketimin ithal muza kaymasını önlemek ve yerli üretimi desteklemek için muz ithalatına uygulanan tarifelere devam edilmesi ya da tarife oranının arttırılması denenebilir. Araştırmacılar daha kapsamlı verilere erişebilirlerse farklı modeller kurarak çeşitli analizler yapabilirler. KAYNAKLAR Adeyo, I. B., Dontsop P. M., Badmus M. A., Amao I.O. (2011). Price Transmission and Market Integration of Banana and Plantain In Oyo State, Nigeria, ARPN Journal of Agricultural and Biological Science, 8:5,18-24. Akova S. B., (1997). Türkiye de Muz Ziraatinin Coğrafi Dağılışı ve Özellikleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Dergisi 5: 140-177. Altunışık, R. Coşkun, R., Bayraktaroğlu, S., Yıldırım, E. (2012). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı, Sakarya Üniversitesi İşletme Fakültesi, baskı:7. Ambisa, Z.,Tesfa B., Olani T., ve Abdeta D., (2019). Review on the Production and Marketing of Banana in Ethiopia, World Journal of Agriculture and Soil Science, sayı:2, No:1 1-9. Basan, R. J. P., (2017). Consumer Preference of Table Banana Quality by Income Groups in the Philippines: Hedonic Price Analysis, Asian Journal of Agriculture and Development, Vol. 13 No. 2: 21-34. Burrel A. ve Henningsen A. (2001), An empirical investigation of the demand for bananas in Germany,German Journal of Agricultural Economics, 50:4 242-249. ChiunKo, C.,Frijters P. ve Foster G., (2018). A Tale of Cyclones, Exports and Surplus Forgone in Australia s Protected Banana Industry, Journal of Economic Record, vol. 94, no. 306, 276 300. Evans, E., Ballen, F.,(2009). Banana Market. IFAS ExtentionUniversity of Florida. http://edis.ifas.ufl.edu/pdffiles/fe/fe90100.pdf, Erişim Tarihi: 20.10.2019). (FAO, 2016). http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx, (Erişim Tarihi: 2.01.2016). (FAO, 2014a). http://www.fao.org/faostat/en/#compare, (Erişim Tarihi: 7.01. 2016). (FAO, 2014b).http://www.fao.org/faostat/en/#compare, (Erişim Tarihi: 10.01.2016). 80

Türkiye de Muz Üretimi ve Muz İthalatına Yönelik (FAO, 2019). Banana Facts And Figures, http://www.fao.org/economic/est/estcommodities/bananas/bananafacts/en/#.xvpqbm8zbiv, (Erişim Tarihi: 05.08.2019). Gübbük H., Pekmezci M., Erkan, M., (2003). Meristem Kültürü İle Çoğaltılan Değişik Muz Klonlarının Açıkta ve Örtü Altında Yetiştirme Olanakları Üzerinde Araştırmalar. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Anadolu, J. of AARI sayı 2: 73-87. Hatırlı S. A.,Jones E., Aktaş, A. R., (2003). Measuring the market power of the banana import market in Turkey. Turk J Agric For 27: 367-373. Hsien Su, C. Ishdorj A. ve Leahtham D. (2011). An Analysis of The Banana Import Market In The U.S.,Selected paper presented for presentation at the Southern Agricultural Economics Association Annual Meeting, February 5-8. https://www.academia.edu/8244330/an_analysis_of_the_banana_import_market_in_t he_u.s, (Erişim Tarihi: 21.08.2019). (İTO, 2005)Muz Sektör Profili. İstanbul Ticaret Odası Yayınları, https://studylibtr.com/doc/1925622/istanbul-ticaret-odas%c4%b1, (Erişim Tarihi: 11.07.2019). Kozak B. (2003).Muz Yetiştiriciliği. 2. Baskı, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Anamur Ziraat Odası Yayını. Krugman, P.R.,Obstfeld M. ve Melitz M. (2012). International Economics: Theory and Policy. Boston: The Pearson Series in Economics, 10. Baskı. Lin, B.H.,YenS.T., HuangC. L., ve SmithT.A.. (2009). Us Demand For Organic And Conventional Fresh Fruits: The Roles of Income And Price. Sustainability 1(3):464-478. Omar, I., Dewan, F. ve Hoq, M.S. (2014). Analysis of Price Forecasting and Spatial Co- Integration of Banana in Bangladesh, European Journal of Business and Management, Vol.6, No.7: 244-255. Omua E., ve Jagwe J., (2010). Banana Value Chains in Central Africa: Constraints and Opportunities, Contributed Paper presented at the Joint 3rd African Association of Agricultural Economists (AAAE) and 48th Agricultural Economists Association of South Africa (AEASA) Conference, Cape Town, South Africa, September 19-23, (Erişim Tarihi: 24.05.2019). (Rainforest-alliance, 2016). Banana, http://www.rainforest-alliance.org/kids/speciesprofiles/banana. (Erişim Tarihi: 29 Şubat 2016). Subaşı S, Seçer A, Yaşar B, Emeksiz F, Uysal O (2016). Türkiye de muz üretim maliyetinin karlılık durumu. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Agricultural Sciences 29: 73-78. (TB,2016), Bazı Tarım ve Gıda Ürünlerinin Piyasa Değişkinlerine Yönelik Öngörüler, http://www.tarim.gov.tr/tagem/belgeler/yayin/ekonom%c4%b0%20da%c4%b

Boz ve Hüseyinli 0RES%C4%B0%20K%C4%B0TAP_WEB.pdf., (Erişim Tarihi: 29.06. 2017), Erişim Tarihi: 20.10.2019). TCMB (2016).http://www.tcmb.gov.tr/kurlar/kurlar_tr.html. Erişim 04 Ocak 2016. TUİK (2015a). 1994-2015 Dönemi Yıllık Türkiye Muz Üretim Bölgeleri ve Üretim Miktarları İstatistiki Verileri CD Format. TUİK (2015b). http://www.tuik.gov.tr/ustmenu.do?metod=kategorist. Erişim 03 Ocak 2016. TUİK (2015c). 1994-2015 Dönemi Yıllık Türkiye Muz Üretim Bölgeleri ve Üretim Miktarları İstatistiki Verileri CD Format. TUİK (2015d). 1994-2015 Dönemi Yıllık Türkiye Muz İthalat Miktarları ve Değerleri İstatistiki Verileri CD Format. TUİK (2015e). https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=110&locale=tr, (Erişim Tarihi: 15.10.2016.) Türkay C, Öztürk H, Pınar H, Hocagil M (2006), Anamur yöresi muz seralarının yapısal ve işlevsel özellikleri. Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Dergisi 5: 17-22. Uysal, Ö. (2010). Antalya İlinde Muz Üretim Maliyetlerinin Belirlenmesi ve Muz Üretiminin Ekonomik Analizi, TUİK Uzmanlık Tezi. (Turkcebilgi, 2015), Muz, http://www.turkcebilgi.com/muz#bilgi, (Erişim Tarihi: 09.11.2015). Uymaz Gülbin, İ.D. Yılman ve F. Çınar, Muz Gıda Tarihi, http://eng.ege.edu.tr/~otles/gidatarihi/muz.htm, (Erişim 21.10.2015). 82