MİLLİ GELİR A. GENEL GÖRÜNÜM Türkiye de 2002 yılından sonra sağlanan siyasi istikrar, uygulanan sağlıklı ekonomi ve sağlam maliye politikaları ile yapısal reformların sayesinde 2002 2007 yılları arasında yüksek büyüme oranları elde edilmiştir. Ancak dünya ekonomisinde 2007 yılının ortalarından itibaren baş gösteren küresel kriz, kredi kanallarını tıkayarak ve likiditeyi azaltarak reel sektörü etkilemeye başlamıştır. Türkiye nin kendi iç dinamiklerinden kaynaklanmamasına rağmen küresel ekonominin önemli bir oyuncusu olması nedeniyle yılının son çeyreğinden itibaren küresel kriz, Türkiye ekonomisini etkisi altına almıştır. Bunun neticesinde, 2002 yılından bu yana 27 çeyrek devam eden büyüme dönemi sona ermiştir. Krizin etkilerini hafifletmeye yönelik önlemler, iyileşen güven ortamı ve yapısal reform sürecinin hızlandırılmasıyla birlikte Türkiye ekonomisinin birçok ülkeden daha erken bir toparlanma yaşayacağı beklenmektedir. Ayrıca bankacılık sektörünün sağlam yapısı ve tarihinin en düşük seviyesine gerileyen faiz oranlarıyla birlikte kredi piyasasındaki olumlu gelişmeler, bu toparlanmayı hızlandıracaktır. Türkiye ekonomisinin 2010 yılında tekrar büyüme sürecine girmesi, 2011 yılından itibaren ise büyümenin ivme kazanması öngörülmektedir. Bu öngörüler çerçevesinde, 2010-2012 dönemini kapsayan Orta Vadeli Programda (OVP), 2010 yılı için yüzde 3,5, 2011 yılı için yüzde 4 ve 2012 yılı için ise yüzde 5 büyüme hedeflenmektedir. B. GAYRİ SAFİ YURTİÇİ HASILA Türkiye ekonomisi, 2001 yılında gerçekleşen yüzde 5,7 lik küçülmenin ardından yılına kadar yüksek oranlı büyüme hızlarına ulaşmıştır. yılında yüzde 0,9 oranında gerçekleşen büyümeye rağmen, ekonomi 2002 döneminde ortalama yüzde 5,8 oranında büyümüştür. 1
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Cari Fiyatlarla (Milyon TL) Sabit Fiyatlarla (Milyon TL) Büyüme Oranı (Yüzde) 1998 70.203 70.203-1999 104.596 67.841-3,4 2000 166.658 72.436 6,8 2001 240.224 68.309-5,7 2002 350.476 72.520 6,2 2003 454.781 76.338 5,3 2004 559.033 83.486 9,4 2005 648.932 90.500 8,4 2006 758.391 96.738 6,9 2007 843.178 101.255 4,7 950.098 102.164 0,9 yılının ilk çeyreğinde GSYH, yüzde 7,2 büyüdükten sonra küresel krizin etkilerinin hissedilmeye başlamasıyla ikinci ve üçüncü çeyrekte sırasıyla yüzde 2,8 ve yüzde 1 oranında büyümüştür. Krizin reel sektöre yansımasıyla birlikte iç ve dış talep daralmış ve sanayi üretimi düşmüştür. Bunun sonucunda GSYH dördüncü çeyrekte yüzde 6,5 oranında gerilemiştir. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Cari Fiyatlarla (Milyon TL) Büyüme Oranı (Yüzde) Sabit Fiyatlarla (Milyon TL) Büyüme Oranı (Yüzde) I 215.562 14,7 24.483 7,2 II 239.436 17,8 25.279 2,8 6 Aylık 454.998 16,3 49.762 4,9 III 262.364 13,0 28.049 1,0 IV 232.717 5,9 24.353-6,5 Yıllık 950.098 12,7 102.164 0,9 I 209.433-2,8 20.984-14,3 II 228.817-4,4 23.513-7,0 6 Aylık 438.251-3,7 44.497-10,6 yılında sabit fiyatlarla GSYH yüzde 0,9 büyüyerek 102.164 milyon TL ye ulaşmıştır. Cari fiyatlarla GSYH yüzde 12,7 büyüyerek 950.098 milyon TL olmuştur. yılının ilk altı aylık döneminde GSYH yüzde 10,6 küçülmüştür. Böylece, sabit fiyatlarla GSYH 44.497 milyon TL, cari fiyatlarla GSYH ise 438.251 milyon TL olmuştur. 2
SEÇİLMİŞ ÜLKELER VE TÜRKİYE DE BÜYÜME Grafikte, IMF nin Dünya Ekonomik Görünümü Raporu nda yer alan seçilmiş bazı ülkelerdeki büyüme oranları yıllar itibarıyla gösterilmektedir. Grafikte de görüldüğü gibi, yılı çoğu ülke için daralmanın yaşanacağı zor bir yıl olacaktır. Ayrıca söz konusu raporda, ekonomilerdeki toparlanmanın zaman alacağı öngörülmektedir. Seçilmiş Ülkelerde GSYH Büyümesi (Yüzde) 15 13,0 10 5 0-5 -10 9,0 8,5 9,4 8,9 7,3 5,4 8,1 5,6 3,0-7,5 7,9 7,2 2,1-3,6 5,7 5,1 4,7 3,6 3,3 1,3 0,9 0,9-0,7-3,8-6,0-7,3 2,6 2,5 2,3 0,7 1,2 2,1 0,4 1,6-0,7-1,0-2,7-4,4-5,3-5,4-5,1-15 -14,0-14,0-20 -18,5 Çin Hindistan Letonya Rusya Ukrayna Estonya Brezilya Türkiye İspanya Meksika İngiltere Almanya Japonya ABD İtalya Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Ekim 2007 Rapora göre, Türkiye yılında olduğu gibi yılında da dünyanın en büyük 17. ekonomisi olma durumunu koruyacaktır. 1. Üretim Yönünden GSYH yılında küresel kriz, üretim yönünden sanayi sektörünü ve hizmetler sektörünü olumsuz etkilemiştir. Sektörlerin büyüme hızlarında ciddi düşüşler yaşanmıştır. Sanayi sektöründeki yavaşlamada imalat sanayi etkili olmuştur. Hizmetler sektöründe, inşaat ve ticarette negatife dönen büyüme hızları ile gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri gibi alt sektörlerin büyüme hızlarındaki yavaşlama etkili olmuştur. Tarım sektörü ise, büyüme hızında artış gösteren tek sektör olmuştur. Bu artış, baz etkisi ve uygun hava koşullarından kaynaklanmıştır. 3
GSYH Büyümesine Sektörel Katkılar (Puan) 17 12 7 2-3 -8-13 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Haziran Haziran Hizmetler 4,4 3,6 6,1 5,4 4,6 3,8 0,3 2,9-6,9 Sanayi 0,7 1,9 2,9 2,2 2,2 1,5 0,3 1,9-3,9 Tarım 1,0-0,2 0,3 0,8 0,1-0,7 0,3 0,1 0,2 Tarım Sanayi Hizmetler Kuraklığın etkisiyle 2007 yılında daralan tarım sektörü, yılında iklim koşullarındaki iyileşmeyle birlikte yüzde 3,5 oranında büyümüştür. Ancak, sektörün GSYH içindeki payı düşük olduğundan, yılında büyümeye katkısı sınırlı düzeyde kalmış ve 0,3 puan olmuştur. Sanayi sektörü, 2002 yılında başlayan yüksek oranlı büyüme sürecinin lokomotifi olmuştur. Ancak küresel kriz sürecinde dış talebin düşmesiyle azalan ihracat, imalat sanayinde yüksek oranlı yavaşlamaya neden olmuştur. İmalat sanayindeki bu yavaşlama ve enerji sektöründeki gerilemeye bağlı olarak yılında sanayi sektörü büyüme hızı, 4,7 puanlık düşüşle yüzde 1,1 düzeyinde gerçekleşmiştir. Sektörün büyümeye katkısı ise 0,3 puan olmuştur. Hizmetler sektörü büyüme hızı yılında 5,6 puanlık azalışla yüzde 0,4 olarak gerçekleşmiştir. Bu azalışta inşaat ve ticaret sektörlerindeki daralmanın etkili olduğu görülmektedir. Hizmetler sektörünün büyümeye katkısı ise önemli ölçüde düşerek 0,3 puan olmuştur. 4
yılının ilk altı aylık döneminde tarım sektörü yüzde 4,3 büyürken, sanayi sektörü yüzde 13,8, hizmetler sektörü yüzde 10,4 küçülmüştür. GSYH nin yüzde 10,6 oranında küçülmesinde, tarım sektörünün 0,2, sanayi sektörünün -3,9 ve hizmetler sektörünün -6,9 puan katkısı olmuştur. 5
2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ocak Ocak Haziran Haziran I II III IV Yıllık Tarım 8,8-2,0 2,8 7,2 1,4-6,7 5,4-0,3 5,4 2,4 3,5 1,7 4,3 Tarım, avcılık ve ormancılık 9,3-2,2 2,7 6,6 1,3-7,0 6,3-0,7 5,5 3,3 3,9 1,8 4,0 Balıkçılık -10,7 5,1 9,6 29,8 4,1 0,7-7,7 11,8-6,9-10,4-5,7 0,7 9,7 Sanayi 2,7 7,8 11,3 8,6 8,3 5,8 9,0 5,0 0,7-9,6 1,1 6,9-13,8 Madencilik ve Taşocakçılığı -2,4-2,2 3,4 9,0 5,2 8,1 8,4 7,7 3,9 2,7 5,4 8,0-14,3 İmalat Sanayi 2,9 8,4 11,9 8,2 8,4 5,6 9,1 4,8 0,3-10,8 0,8 6,9-14,4 Elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi ve dağıtımı 3,3 4,9 7,1 14,1 8,6 6,8 8,3 5,9 4,0-1,2 3,7 7,0-6,0 Hizmetler 10,1 5,7 9,8 8,5 7,2 6,0 6,5 2,3 0,1-6,5 0,4 4,4-10,4 İnşaat 13,9 7,8 14,1 9,3 18,5 5,7-3,3-5,2-9,8-14,0-8,2-4,3-19,9 Ticaret 5,9 8,3 12,7 8,2 5,8 5,3 9,2 4,2-1,8-13,9-0,9 6,6-18,6 Toptan ve perakende ticaret 6,9 11,4 13,8 9,5 6,3 5,7 9,9 4,5-1,5-15,9-1,1 7,1-20,6 Oteller ve Lokantalar 1,5-6,2 6,8 0,4 2,5 2,1 2,2 1,5-3,0 3,5 0,1 1,8 2,5 Ulaştırma, depolama ve haberleşme 12,1 8,9 10,7 11,7 6,8 7,1 7,9 4,2 1,2-7,4 1,3 6,0-14,5 Mali aracı kuruluşların faaliyetleri -6,0-5,1 14,0 13,6 14,0 9,8 9,3 9,6 8,0 9,4 9,1 9,4 9,2 Konut Sahipliği 3,5 3,2 3,8 3,6 2,7 2,1 1,5 1,6 2,5 3,5 2,3 1,6 4,6 Gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri 11,8 4,9 13,2 10,2 12,6 13,9 7,4 9,4 7,6 3,6 6,8 8,3 0,9 Kamu yönetimi ve savunma, zorunlı sosyal güvenlik 0,5-0,7 3,1-5,0 0,1 1,2 6,5-0,3-2,8 0,6 0,9 3,0 1,0 Eğitim 4,6 0,2 1,1 4,3 5,2 4,8 1,4 0,7-1,2 1,5 0,7 1,1 0,2 Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler 8,0 0,8-1,1 17,8 3,9 1,7 5,5 2,6 1,9 1,9 3,0 4,1 0,9 Diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri 7,0-0,3 4,7 5,3 9,1 5,4 3,1 3,1 0,2 0,6 1,7 3,1-2,4 Eviçi personel çalıştıran hanehalkları 12,2 3,1 12,7 10,8 13,5 12,2 6,8 7,9 5,7 2,8 5,7 7,2-0,8 Sektörler Toplamı 5,2 4,5 9,6 8,5 7,5 4,8 7,0 3,7 1,2-5,1 1,5 5,3-9,0 Dolaylı ölçülen mali aracılık hizmetleri -8,1-7,1 14,7 14,3 17,4 9,0 8,0 9,9 6,7 9,2 8,4 8,9 8,6 Vergi-Sübvansiyon 6,8 6,4 9,9 10,9 6,6 5,9 9,9-2,6 2,4-10,1-0,3 3,4-14,4 Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (Alıcı fiyatlarıyla) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 7,2 2,8 1,0-6,5 0,9 4,9-10,6 Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Büyüme Hızları ( İktisadi Faaliyet Kollarına Göre, 1998 Fiyatlarıyla, Yüzde) 6
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Sektör Katkıları ( İktisadi Faaliyet Kollarına Göre, 1998 Fiyatlarıyla, Puan ) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 I II III IV Yıllık Haziran Haziran Tarım 1,0-0,2 0,3 0,8 0,1-0,7 0,2 0,0 0,8 0,2 0,3 0,1 0,2 Tarım, avcılık ve ormancılık 1,1-0,3 0,3 0,7 0,1-0,7 0,3 0,0 0,8 0,3 0,3 0,1 0,2 Balıkçılık 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0-0,1 0,0 0,0 0,0 Sanayi 0,7 1,9 2,9 2,2 2,2 1,5 2,5 1,4 0,2-2,6 0,3 1,9-3,9 Madencilik ve Taşocakçılığı 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1-0,1 İmalat Sanayi 0,7 1,9 2,7 1,9 2,0 1,3 2,3 1,2 0,1-2,6 0,2 1,8-3,7 Elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi ve dağıtımı 0,1 0,1 0,1 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,1-0,1 Hizmetler 4,4 3,6 6,1 5,4 4,6 3,8 4,4 1,5 0,0-4,2 0,3 2,9-6,9 İnşaat 0,7 0,4 0,8 0,5 1,1 0,4-0,2-0,3-0,6-0,9-0,5-0,3-1,2 Ticaret 0,9 1,2 1,9 1,3 0,9 0,8 1,4 0,6-0,3-2,1-0,1 1,0-2,8 Toptan ve perakende ticaret 0,8 1,4 1,7 1,2 0,8 0,8 1,4 0,6-0,2-2,1-0,1 1,0-2,9 Oteller ve Lokantalar 0,0-0,2 0,2 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0-0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 Ulaştırma, depolama ve haberleşme 1,5 1,2 1,5 1,6 1,0 1,0 1,2 0,6 0,2-1,1 0,2 0,9-2,2 Mali aracı kuruluşların faaliyetleri -0,6-0,4 1,1 1,1 1,2 0,9 0,9 0,9 0,7 1,0 0,9 0,9 0,9 Konut Sahipliği 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,2 Gayrimenkul, kiralama ve iş faaliyetleri 0,3 0,1 0,4 0,3 0,4 0,4 0,3 0,3 0,2 0,1 0,2 0,3 0,0 Kamu yönetimi ve savunma, zorunlı sosyal güvenlik 0,0 0,0 0,1-0,2 0,0 0,0 0,2 0,0-0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 Eğitim 0,1 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler 0,1 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 Diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 Eviçi personel çalıştıran hanehalkları 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Sektörler Toplamı 5,1 4,3 9,3 8,2 7,3 4,7 6,8 3,6 1,2-5,0 1,4 5,2-8,8 Dolaylı ölçülen mali aracılık hizmetleri -0,5-0,4 0,7 0,7 0,9 0,5 0,5 0,6 0,4 0,6 0,5 0,5 0,5 Vergi-Sübvansiyon 0,6 0,5 0,8 0,9 0,6 0,5 0,9-0,2 0,2-0,9 0,0 0,3-1,2 Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (Alıcı fiyatlarıyla) 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 7,2 2,8 1,0-6,5 0,9 4,9-10,6 7
2. Harcamalar Yönünden GSYH Kamu gelir ve harcama politikaları, dış ve iç talepteki daralmanın ekonomik faaliyetler üzerindeki olumsuz etkisinin azaltılmasında etkin bir rol üstlenmiştir. Bu çerçevede, özel tüketim ve yatırımlardaki keskin düşüşü azaltıcı, kamu tüketim ve yatırım harcamalarını artırıcı önlemler alınmıştır. Ancak bu politikalar kısa vadeli, kriz dönemine özgü politikalardır. OVP de krizden çıkış ve sonrasındaki büyüme sürecinin yine özel sektör öncülüğünde gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. Ayrıca kamu kesiminin artan kaynak kullanımındaki payını azaltmak, maliye politikasının temel hedefi olarak belirlenmiştir. yılında, harcamalar yönünden GSYH nin en büyük paya sahip bileşenleri, yüzde 68,9 ile özel tüketim harcamaları ve yüzde 20 ile özel sektör sabit sermaye yatırımları olmuştur. Bu durum, özel sektörün GSYH büyümesine katkısının ne denli büyük olduğunu göstermektedir. 2003 ve 2004 yıllarında yüzde 10 un üzerinde gerçekleşen özel tüketim büyüme hızı, sonraki yıllarda kademeli olarak azalarak yılında yüzde -0,1 olarak gerçekleşmiştir. Aynı yılda kamu tüketimi ise yüzde 1,9 büyümüştür. Sabit sermaye yatırımları, 2002 2007 döneminde ortalama yüzde 16,8 oranında büyüyerek yüksek oranlı büyümeye önemli bir katkı yapmıştır. Ancak sabit sermaye yatırımları yılında yüzde 5 küçülmüştür. yılında gerçekleşen düşük büyüme oranında, özel sektör sabit sermaye yatırımları etkili olmuştur. Özel sektör tüketimi, kamu sektörü tüketimi ve sabit sermaye yatırımları ile net ihracat ve stok değişimi ise büyümeye olumlu etki yapmıştır. Kamu sektörünün büyümeye katkısı 0,6 puan iken özel sektörün katkısı -1,7 puan olmuştur. 8
GSYH Büyümesine Katkılar (Puan) 17 7-3 -13-23 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Haziran Haziran Net İhracat -2,2-3,3-2,4-1,4-0,3-1,2 1,7-0,2 5,2 Stok Değişmeleri 2,1-0,4-1,9 0,1-0,1 0,6 0,3 1,8-5,4 Kamu 1,0-0,9 0,4 1,0 0,9 0,8 0,6 0,5 0,7 Özel Yatırımlar 2,0 3,1 5,6 3,1 3,1 0,6-1,7 0,4-7,0 Özel Tüketim 3,2 6,8 7,7 5,6 3,3 3,8 0,0 2,4-4,0 Kriz öncesinde ihracatta aylık olarak yüzde 30 ların üzerinde artışlar yaşanırken, krizle birlikte yüzde 30 dan fazla düşüşler görülmeye başlamıştır. İhracattaki bu düşüş, üretim ve stok seviyesine büyük ölçüde etki yapmıştır. Stoklardaki bu küçülme, özel yatırımlardan sonra yılının ilk altı aylık döneminde ekonominin daralmasında etkili olan en önemli faktör olmuştur. 9
I II III IV Yıllık Yerleşik Hanehalklarının Tüketimi 4,7 10,2 11,0 7,9 4,6 5,5 5,7 1,2-1,3-5,3-0,1 3,4-5,7 Yerleşik ve Yerleşik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi 4,9 9,2 10,2 7,5 4,6 4,7 5,6 0,7-1,7-4,7-0,2 3,1-5,4 Yerleşik Olmayan Hanehalk.Yurtiçi Tüketimi (Eksi) 7,8-2,8-0,5 3,0 0,9-7,1 0,4-11,2-8,7 9,0-4,0-6,5 8,3 Yerleşik Hanehalklarının Yurtdışı Tüketimi 13,9 0,1 3,7 6,6-13,9 6,8-1,5-15,2-26,4-1,2-11,4-9,1 24,6 Devletin Nihai Tüketim Harcamaları 5,8-2,6 6,0 2,5 8,4 6,5 5,5-3,4 2,6 3,4 1,9 0,6 2,7 Maaş, Ücret 1,6 1,1 0,2-0,8 0,4 1,1 0,4-0,3-2,1 0,6-0,4 0,1 1,0 Mal ve Hizmet Alımları 12,8-8,1 15,5 7,1 19,0 12,6 13,1-6,5 7,8 5,6 4,2 1,2 4,6 Gayri Safi Sabit Sermaye Oluşumu 14,7 14,2 28,4 17,4 13,3 3,1 8,7-1,0-7,5-17,7-5,0 3,6-26,0 Kamu Sektörü 8,3-15,1-6,6 25,0 2,6 6,3 18,3 14,9 5,3 15,9 13,1 16,2 13,3 Makine- Teçhizat 27,5-23,3-6,8 34,8-18,5 12,7 29,2 36,5 24,8 17,0 22,3 34,5-7,7 İnşaat 2,4-12,0-6,5 21,7 10,4 4,5 17,3 11,3 1,3 15,1 10,4 13,8 16,7 Özel Sektör 16,9 23,7 36,1 16,2 15,0 2,6 7,7-3,3-9,6-23,9-7,7 2,0-31,6 Makine- Teçhizat 16,2 30,9 48,2 21,4 12,2 0,6 17,7 0,0-7,8-25,8-4,9 8,0-32,5 İnşaat 17,9 15,0 19,8 7,6 20,3 6,2-6,8-9,3-12,8-20,6-12,5-8,0-29,9 Mal ve Hizmet İhracatı 6,9 6,9 11,2 7,9 6,6 7,3 13,0 3,6 3,0-8,5 2,3 8,1-10,6 Mal ve Hizmet İthalatı (-) 20,9 23,5 20,8 12,2 6,9 10,7 14,0 1,8-3,4-23,7-3,8 7,6-25,9 Gayri Safi Yurtiçi Hasıla 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 7,2 2,8 1,0-6,5 0,9 4,9-10,6 Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Büyüme Hızları (Harcamalar Yöntemine göre, 1998 Fiyatlarıyla, Yüzde) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Haziran Haziran 10
I II III IV Yıllık Yerleşik Hanehalklarının Tüketimi 3,2 6,8 7,7 5,6 3,3 3,8 4,2 0,9-0,8-3,7 0,0 2,4-4,0 Yerleşik ve Yerleşik Olmayan Hanehalk. Yurtiçi Tüketimi 3,6 6,6 7,6 5,7 3,4 3,4 4,2 0,5-1,3-3,4-0,1 2,3-3,9 Yerleşik Olmayan Hanehalk.Yurtiçi Tüketimi (Eksi) 0,5-0,2 0,0 0,2 0,0-0,3 0,0-0,4-0,5 0,3-0,2-0,2 0,2 Yerleşik Hanehalklarının Yurtdışı Tüketimi 0,1 0,0 0,0 0,0-0,1 0,0 0,0-0,1-0,1 0,0-0,1-0,1 0,1 Devletin Nihai Tüketim Harcamaları 0,7-0,3 0,6 0,3 0,8 0,6 0,5-0,4 0,2 0,4 0,2 0,1 0,3 Maaş, Ücret 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0-0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 Mal ve Hizmet Alımları 0,6-0,4 0,6 0,3 0,8 0,6 0,5-0,3 0,3 0,4 0,2 0,1 0,2 Gayri Safi Sabit Sermaye Oluşumu 2,4 2,5 5,4 3,9 3,2 0,8 2,2-0,3-1,7-4,7-1,3 0,9-6,6 Kamu Sektörü 0,3-0,6-0,2 0,7 0,1 0,2 0,4 0,5 0,2 0,7 0,4 0,5 0,4 Makine- Teçhizat 0,3-0,3-0,1 0,3-0,2 0,1 0,1 0,2 0,1 0,3 0,2 0,1 0,0 İnşaat 0,1-0,4-0,2 0,5 0,3 0,1 0,4 0,3 0,0 0,4 0,3 0,3 0,5 Özel Sektör 2,0 3,1 5,6 3,1 3,1 0,6 1,7-0,7-1,9-5,3-1,7 0,4-7,0 Makine- Teçhizat 1,1 2,2 4,3 2,6 1,6 0,1 2,4 0,0-1,0-3,6-0,7 1,1-4,7 İnşaat 1,0 0,9 1,3 0,5 1,5 0,5-0,6-0,8-1,0-1,7-1,0-0,7-2,2 Mal ve Hizmet İhracatı 1,6 1,6 2,7 1,9 1,6 1,8 3,1 0,9 0,7-2,2 0,6 2,0-2,7 Mal ve Hizmet İthalatı (-) 3,8 4,9 5,1 3,3 1,9 3,0 4,1 0,5-1,0-7,4-1,1 2,2-7,9 Gayri Safi Yurtiçi Hasıla 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 7,2 2,8 1,0-6,5 0,9 4,9-10,6 Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Katkıları (Harcamalar Yöntemine göre, 1998 Fiyatlarıyla, Puan) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Haziran Haziran 11
C. SEKTÖREL GELİŞMELER yılında tarım sektörü büyürken, sanayi ve hizmetler sektörlerinin büyüme hızı yavaşlamıştır. Tarım, sanayi ve hizmetler sektörleri, sırasıyla yüzde 3,5, 1,1 ve 0,4 oranında büyümüştür. Yılı GSYH Sektör Payları (1998 Fiyatlarıyla, Yüzde) 9,2 26,8 64 Tarım Sanayi Hizmetler Ekonomik faaliyetlere göre GSYH içinde en büyük pay, yüzde 64 ile hizmetler sektörüne aittir. Sanayi sektörünün payı ise yüzde 26,8 dir. Tarım sektörünün GSYH içindeki payı bir önceki yıla göre artarak yüzde 9,2 olmuştur. I II III IV Yıllık Haziran Tarım 12,2 11,4 10,7 10,6 10,0 8,9 4,3 7,0 15,3 9,4 9,2 5,6 6,6 Sanayi 25,1 25,7 26,1 26,2 26,5 26,8 28,5 28,8 24,6 25,8 26,8 28,6 27,6 Hizmetler 62,7 63,0 63,2 63,3 63,5 64,3 67,3 64,3 60,1 64,8 64,0 65,8 65,9 2002 2003 2004 Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Sektör Payları ( 1998 Fiyatlarıyla, Yüzde) 2005 2006 2007 Haziran 1. Tarım Tarım sektörü, GSYH içinde en az paya sahip sektör olmasına rağmen istihdamdaki önemini sürdürmektedir. Tarım sektörü iklim koşullarını takip ettiğinden istikrarsız bir 12
görünüm sergilemekte ve ekonomik gelişmeleri takip etmekten ziyade iklim koşullarından etkilenmektedir. 2007 yılında kuraklık nedeniyle üretim düşüşleri yaşanırken, iklim koşullarının yılında daha uygun olması sayesinde tahıl, sebze ve meyve üretiminde artış gerçekleşmiştir. Ancak iklim koşullarından kaynaklanan nedenlerle bölgesel tarımsal üretim seviyeleri farklılık göstermeye devam etmiştir. Tarım sektöründe dikkat çeken bir diğer husus, tarım alanlarında daralma gözlenmesine rağmen, tarımsal üretimin artmasıdır. Bunun nedeni olarak, tarımda uygulanan verimlilik artırıcı politikalar gösterilebilir. (1998 Fiyatlarıyla, Yüzde) Haziran I II III IV Yıllık Tarım 12,2 11,4 10,7 10,6 10,0 8,9 4,3 7,0 15,3 9,4 9,2 5,6 6,6 Tarım, avcılık ve ormancılık 11,9 11,1 10,4 10,2 9,7 8,6 4,0 6,7 15,1 8,8 8,9 5,4 6,3 Balıkçılık 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,1 0,6 0,3 0,2 0,3 Tarım Sektörünün Gayri Safi Yurtiçi Hasıla İçindeki Payı 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Haziran yılının ilk çeyreğinde yüzde 5,4 büyüyen tarım sektörü, ikinci çeyrekte yüzde 0,3 küçülmüş; üçüncü ve dördüncü çeyreklerde ise sırasıyla yüzde 5,4 ve yüzde 2,4 büyümüştür. Yılın tamamında ise sektörün büyüme hızı yüzde 3,5 olmuştur. Tarım, avcılık ve ormancılık alt sektörü yüzde 3,9 büyürken, balıkçılık alt sektörü ise yüzde 5,7 küçülmüştür. Tarım Sektörü Büyüme Hızı ( 1998 Fiyatlarıyla, Yüzde Değişim ) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 I II III IV Yıllık Haziran Haziran Tarım 8,8-2,0 2,8 7,2 1,4-6,7 5,4-0,3 5,4 2,4 3,5 1,7 4,3 Tarım, avcılık ve ormancılık 9,3-2,2 2,7 6,6 1,3-7,0 6,3-0,7 5,5 3,3 3,9 1,8 4,0 Balıkçılık -10,7 5,1 9,6 29,8 4,1 0,7-7,7 11,8-6,9-10,4-5,7 0,7 9,7 yılında tarım sektörünün ekonomik büyümeye olan katkısı, geçmiş yıllarla kıyaslandığında 2005 yılından sonra elde edilen en yüksek katkı değeridir. 13
Tahıl ürünlerinden buğdayın üretim miktarı, yılında bir önceki döneme göre yüzde 3,2 artmıştır. Diğer yandan Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaşanan kuraklık ve Doğu Anadolu Bölgesindeki üretim kayıpları nedeniyle arpa üretimi, yüzde 18,9 azalmıştır. Mısır üretimi yüzde 20,9 gibi yüksek oranlı bir artış kaydetmiştir. Baklagillerin üretiminde ise Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaşanan kuraklık nedeniyle düşüş yaşanmıştır. Kırmızı mercimek üretimi yüzde 79,1 gibi çok yüksek bir oranda düşerken, diğer bakliyatların üretim miktarlarındaki artış sınırlı kalmıştır. Tarımsal Üretim (Bin Ton) (Yüzde Değişim) 2003 2004 2005 2006 2007 (*) 2004 2005 2006 2007 (*) Tahıllar Buğday 19.000 21.000 21.500 20.010 17.234 17.782 20.520 10,5 2,4-6,9-13,9 3,2 15,4 Arpa 8.100 9.000 9.500 9.551 7.307 5.923 7.200 11,1 5,6 0,5-23,5-18,9 21,6 Mısır 2.800 3.000 4.200 3.811 3.535 4.274 4.250 7,1 40,0-9,3-7,2 20,9-0,6 Baklagiller ve Yumru Bitkiler Mercimek (Kırmızı) 485 480 520 580 508 106 342-1,0 8,3 11,6-12,4-79,1 221,4 Nohut 600 620 600 552 505 518 575 3,3-3,2-8,0-8,4 2,5 11,1 Kuru Fasulye 250 250 210 196 154 155 158 0,0-16,0-6,7-21,3 0,3 2,2 Patates 5.300 4.800 4.090 4.397 4.228 4.197 4.097-9,4-14,8 7,5-3,9-0,7-2,4 Soğan (Kuru) 1.750 2.040 2.070 1.765 1.859 2.007 1.860 16,6 1,5-14,7 5,3 7,9-7,3 Sanayi Bitkileri Şeker Pancarı 12.623 13.517 15.181 14.452 12.415 15.488 16.400 7,1 12,3-4,8-14,1 24,8 5,9 Pamuk (Kütlü) 2.346 2.455 2.240 2.550 2.275 1.820 1.884 4,7-8,8 13,8-10,8-20,0 3,5 Tütün 112 134 135 98 75 93 85 19,4 1,0-27,4-24,0 25,2-9,0 Yağlı Tohumlar Ayçiçeği 800 900 975 1.118 854 992 1.050 12,5 8,3 14,7-23,6 16,1 5,8 Yerfıstığı 85 80 85 77 86 85 89-5,9 6,3-8,9 11,6-1,3 3,9 Soya 85 50 29 47 31 34 28-41,2-42,0 63,1-35,2 12,4-18,2 Meyvesi Yenen Sebzeler Domates 9.820 9.440 10.050 9.855 9.945 10.985 10.923-3,9 6,5-1,9 0,9 10,5-0,6 Meyveler Üzüm 3.600 3.500 3.850 4.000 3.613 3.918 4.029-2,8 10,0 3,9-9,7 8,5 2,8 İncir 280 275 285 290 210 205 208-1,8 3,6 1,8-27,6-2,4 1,4 Turunçgiller 2.488 2.708 2.913 3.220 2.989 3.027 3.219 8,8 7,6 10,6-7,2 1,3 6,3 Fındık 480 350 530 661 530 801 500-27,1 51,4 24,7-19,8 51,1-37,6 Elma 2.600 2.100 2.570 2.002 2.458 2.504 2.702-19,2 22,4-22,1 22,8 1,9 7,9 Zeytin 850 1.600 1.200 1.767 1.076 1.464 1.206 88,2-25,0 47,2-39,1 36,1-17,7 Çay 869 1.105 1.192 1.121 1.145 1.100 1.100 27,2 7,9-5,9 2,2-3,9 0,0 * yılı birinci tahmin sonuçları Tarımsal destekleme ödemeleri yılında bir önceki yıla göre yüzde 5,2 artarak 5,8 milyar TL ye yükselmiştir. Tarımsal destekleme ödemeleri içinde en yüksek paylar, yüzde 22,8 ile hayvancılık destek ödemeleri ve yüzde 19,5 ile doğrudan gelir desteği ödemelerinden oluşmuştur. Doğrudan gelir desteği uygulamasına son verildiğinden, yılında doğrudan gelir desteği ödemesi sadece 1 milyon TL olarak görülmektedir. 14
Destek Konusu 2004 2005 2006 2007 * 2005 2006 2007 Bitkisel Üretim 310 650 930 1.257 871 982 17,7 19,6 22,7 14,9 Hayvancılık 250 352 679 723 1.330 881 9,6 14,3 13,0 22,8 Doğrudan Gelir Desteği 2.120 1.675 2.653 1.641 1.138 1 45,5 55,9 29,6 19,5 Mazot Desteği 324 407 0 479 473 469 11,0 0,0 8,6 8,1 Kimyevi Gübre Desteği 0 271 0 342 342 595 7,4 0,0 6,2 5,9 Hububat Primi 0 209 278 437 673 568 5,7 5,9 7,9 11,5 Çay Desteği 40 70 82 88 102 113 1,9 1,7 1,6 1,7 Sigorta 0 0 2 32 55 45 0,0 0,0 0,6 0,9 Kırsal Kalkınma** 0 0 1 80 109 104 0,0 0,0 1,4 1,9 Kuraklık*** 0 0 0 270 535 0 0,0 0,0 4,9 9,2 Tarım Reformu Projesi 1 1 2 24 34 9 0,0 0,0 0,4 0,6 Diğer 9 48 118 175 173 188 1,3 2,5 3,2 3,0 GENEL TOPLAM 3.054 3.682 4.745 5.547 5.836 3.957 100,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı * 31 Eylül 'a kadar yapılan ödemeleri kapsamaktadır. ** 31Ağustos 'a kadar yapılan ödemeleri kapsamaktadır. *** 15 Eylül 'a kadar yapılan ödemeleri kapsamaktadır. Yıllara Göre Tarımsal Desteklemeler (Milyon TL) Dağılım (Yüzde) ORTAK TARIM POLİTİKASI Avrupa Birliği nin Ortak Tarım Politikası, hem tarımın son derece hayati bir işlev olan beslenme ile doğrudan bağlantılı olması, hem de Avrupa Birliği bütçesinin en büyük kısmının Ortak Tarım Politikası na ayrılması nedeniyle ayrı bir önem taşımaktadır. Avrupa Birliği, Ortak Tarım Politikası ile Birlik içindeki olası gıda yetersizliklerinin önüne geçmeyi, verimli, sağlıklı ve çevre dostu bir üretim altyapısına kavuşmayı ve Avrupa Birliği nin gıda alanındaki dışa bağımlılığını ortadan kaldırmayı hedeflemektedir. 1958 yılında yürürlüğe giren Roma Anlaşmasında yer alan ve 1962 yılında yürürlüğe giren Ortak Tarım Politikası nın temel amaçları aşağıdaki gibi sıralanabilir: Teknik ilerlemenin özendirilmesi, tarımsal üretimin rasyonelleştirilmesi ve üretim faktörlerinin, özellikle işgücünün optimal kullanımının ve verimliliğin artırılması, Tarımsal nüfusun yaşam düzeyinin, özellikle tarımda çalışanların gelirinin artırılması yoluyla yükseltilmesi, Tarım ürünleri piyasasında istikrarın sağlanması, Düzenli bir ürün arzının garanti altına alınması, Tarım ürünlerinin tüketicilere uygun fiyatlarla ulaştırılmasının sağlanmasıdır. Ortak Tarım Politikası üç temel ilke üzerine oturmuştur: Tek Pazar İlkesi; Üye ülkelerde tarım ürünlerinin serbest dolaşımını engelleyen tüm kısıtlamaların kaldırılarak tek bir pazar oluşturulmasını öngörmekte, bunun için ortak fiyat 15
ve rekabet kurallarını, üye ülkelerde istikrarlı bir döviz kurunu ve dış pazarlara karşı sınırlarda ortak bir korumayı gerektirmektedir. Topluluk Tercihi İlkesi; Birlik içinde üretilen ürünlere öncelik tanınmasını amaçlamakta, bunun için AB tarım ürünlerinin ithalata karşı korunmasını, ihracatının ise sübvanse edilmesini gerektirmektedir. Ortak Mali Sorumluluk İlkesi; Ortak Tarım Politikası na ilişkin tüm harcamaların, Birlik üyeleri tarafından ortaklaşa üstlenilmesini amaçlamaktadır. 2. Sanayi Sanayi sektörünün payı, GSYH nin dörtte birinden fazlasını oluşturmaktadır. Sanayi Üretim Endeksi (2005=100) 120 115 110 107,8 115,3 114,2 117,8 105 100 100,0 99,1 95 90 85 2005 2006 2007 Ağustos Ağustos Sanayi sektörünün GSYH içindeki payı, yılında bir önceki yılda olduğu gibi yüzde 26,8 olarak gerçekleşmiştir. Alt sektörler itibarıyla, madencilik ve taşocakçılığı sektörünün payı yüzde 0,8, imalat sanayi sektörünün payı yüzde 24 ve enerji sektörünün payı ise yüzde 2,1 olmuştur. 16
Sanayi Sektörünün Gayri Safi Yurtiçi Hasıla İçindeki Payı ( 1998 Fiyatlarıyla, Yüzde ) 2002 2003 2004 2005 2006 I II III IV Yıllık Haziran Haziran Sanayi 25,1 25,7 26,1 26,2 26,5 28,5 28,8 24,6 25,8 26,8 28,6 27,6 Madencilik ve Taşocakçılığı 0,8 0,8 0,7 0,7 0,7 0,7 0,8 0,9 0,8 0,8 0,8 0,7 İmalat Sanayi 22,3 23,0 23,5 23,5 23,8 26,0 25,9 21,8 22,5 24,0 25,9 24,8 Elektrik, gaz, buhar ve sıcak su üretimi ve dağıtımı 1,9 1,9 1,8 1,9 2,0 1,8 2,0 1,9 2,5 2,1 1,9 2,0 yılının ilk çeyreğinden itibaren küresel kriz reel sektöre de yansımış ve sanayi üretimi ciddi boyutlarda etkilenmiştir. Sanayi sektörü büyüme hızı, yılının çeyrek dönemleri itibarıyla sırasıyla yüzde 9, yüzde 5, yüzde 0,7 ve yüzde -9,6 olarak gerçekleşmiştir. Böylece yılında sanayi sektöründe büyüme yüzde 1,1 olmuştur. Alt sektörler itibarıyla madencilik ve taşocakçılığı sektörü büyüme hızı yüzde 5,4, imalat sanayi sektörü büyüme hızı yüzde 0,8 ve enerji sektörü büyüme hızı yüzde 3,7 olarak gerçekleşmiştir. yılının altı aylık döneminde ise sanayi sektörü üretimi yüzde 13,8 azalmıştır. Alt sektörler itibarıyla madencilik ve taşocakçılığı yüzde 14,3, imalat sanayi yüzde 14,4 ve enerji yüzde 6 küçülmüştür. KISA DÖNEMLİ EKONOMİK GÖSTERGELERİN MEVSİM VE TAKVİM ETKİLERİNDEN ARINDIRILMASI Mevsimsellik, bir zaman serisinde her yıl aynı dönemde tekrar eden hareketler olarak tanımlanabilir. Ekonomik değişkenlerdeki mevsimsel yapının tespiti, mevcut ekonomik gelişmelerin daha sağlıklı analiz edilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Ekonomik faaliyetteki eğilimlerin sağlıklı bir şekilde değerlendirilmesinde incelenen göstergenin; hava koşulları gibi doğal faktörler yanında sosyal ve kültürel gelenekler gibi mevsimsel etkilerden arındırılması büyük önem taşımaktadır. Mevsimsellikten arındırma, zaman serisindeki mevcut mevsimsel bileşenin istatistiksel bir yöntem kullanarak belirlenmesi ve bu mevsimsel etkinin zaman serisinden ayrıştırılması işlemidir. Mevsimsellik, takvim günü etkileri adı altında sınıflandırılan ve hafta sonlarının yanı sıra resmi ve hareketli tatil günleri tarafından belirlenen aylık çalışma günü sayısından da 17
etkilenmektedir. Bu nedenle, bir önceki yılın aynı dönemi ile yapılan karşılaştırmalarda çalışma günü farklılaşmasından kaynaklanan takvim etkilerinin de incelenen seriden ayrıştırılması gerekmektedir. AYLIK VE YILLIK DEĞİŞİMLER Ekonomik serilerde aylık ve yıllık değişimlerin sağlıklı bir şekilde yorumlanabilmesi için, bir önceki döneme/aya göre yapılacak karşılaştırmalarda mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış göstergelerin kullanılması, bir önceki yılın aynı dönemine/ayına göre yapılacak karşılaştırmalarda ise takvim etkisinden arındırılmış göstergelerin kullanılması daha anlamlı olacaktır. Mevsimsel ve Takvimsel Etkilerden Arındırılmış Sanayi Üretim Endeksi 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 Tem.08 Ağu.08 Eyl.08 Eki.08 Kas.08 Ara.08 Oca.09 Şub.09 Mar.09 Nis.09 May.09 Haz.09 Tem.09 Toplam Sanayi Üretim Endeksi Takvim Etkisinden Arındırılmış Endeks Mevsim ve Takvim Etkilerinden Arındırılmış Endeks Arındırılmamış sanayi üretim endeksi Temmuz ayında 110,3 olarak gerçekleşirken, takvim etkisinden arındırılmış endeks 107,4, mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış endeks ise 101,2 olarak gerçekleşmiştir. Takvim etkisinden arındırılmış endeks yılı Temmuz ayında bir önceki yılın aynı ayına göre yüzde 9,4 azalırken, mevsim ve takvim etkisinden arındırılmış endeks bir önceki aya göre yüzde 0,8 artış göstermiştir. 18
Mevsimsel ve Takvimsel Etkilerden Arındırılmış GSYH Büyüme Hızı (Yüzde) 15 10 5 0-5 -10 I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II 2002 2003 2004 2005 2006 2007-15 -20 Arındırılmamış GSYH Takvim etkisinden arındırılmış GSYH Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış GSYH Arındırılmamış GSYH yılı II. dönemde yüzde 7 azalırken, takvim etkisinden arındırılmış GSYH bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 6,6 azalmış, mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış GSYH ise bir önceki döneme göre yüzde 7,1 artış göstermiştir. i. İmalat Sanayi İmalat sanayi, sanayi sektörünün önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu nedenle sanayi sektörünün büyümesi imalat sanayine paralellik arz etmektedir. İç ve dış talepteki daralma sonucunda, imalat sanayi büyüme hızı durma noktasına gelmiştir. İmalat sanayi, yılının çeyrek dönemleri itibarıyla sırasıyla yüzde 9,1, yüzde 4,8 ve yüzde 0,3 büyümüştür. Dördüncü üç aylık dönemde ise yüzde 10,8 azalmıştır. Yılsonu itibarıyla imalat sanayi yüzde 0,8 büyümüştür. İmalat sanayi üretiminin önemli bir payını ihracat edilebilen imalat malları oluşturmaktadır. Küresel krizin yarattığı dış talep daralması nedeniyle imalat sanayi ihracat miktarı, yılının ilk sekiz ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 30 oranında bir azalış göstermiştir. Bu durum imalat sanayi büyüme hızındaki azalışın etkenlerinden birisi olmuştur. Sektörel büyüme hızlarındaki farklılıklar, sektörlerin kendine özgü yapısal özelliklerinden de kaynaklanmaktadır. Nitekim imalat sanayi grubunda en yüksek büyüme, ağaç ve 19
mantar ürünleri imalatında görülürken, en büyük düşüş ise yüzde 26,1 lik oranla radyo, TV ve haberleşme cihazları imalatında gerçekleşmiştir. 2006 2007 Ağustos Ağustos İmalat Sanayi 7,7 6,6-1,8 3,6-17,7 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı 5,5 3,0 4,1 4,4-3,2 Tütün Ürünleri İmalatı 9,8 0,2 7,0 6,2-2,7 Tekstil Ürünleri İmalatı 2,3 0,6-10,7-8,2-16,6 Giyim Eşyasi İmalatı -3,6 6,6-12,0-11,5-13,0 Derinin İşlenmesi, Bavul, Çanta vb. 18,1-5,9-5,3-6,1-11,3 Ağaç ve Mantar Ürünleri İmalatı (Mob. Hariç) 31,1 9,6 10,6 14,7-2,6 Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı 8,0 6,5 3,0 6,2-5,0 Basın ve Yayım İmalatı 9,2 5,7-2,0-0,1-4,5 Kok Kömürü, Rafine Edilmis Petrol Ürünleri İmalatı 3,8 0,3-2,4 3,6-28,3 Kimyasal Madde Ürünleri İmalatı 11,2 8,7-0,3 5,7-5,0 Plastik-Kaucuk Ürünleri İmalatı 5,3 8,1-3,3 2,1-16,3 Metalik Olmayan Diger Min. Mad. İmalatı 10,4 2,1-1,8 1,7-17,6 Ana Metal Sanayi 13,9 10,7-2,0 6,3-22,0 Metal Esya Sanayi Mak. Techizat Haric 11,6 8,6-6,8 0,4-27,3 B.Y.S Makina ve Techizat İmalatı 13,8 6,2-4,8-1,9-17,0 Büro, Muhasebe Bilgi İşlem Mak. İmalatı 60,2-19,5 6,9 19,6-21,4 B.Y.S Elektrikli Makina Cihazlari İmalatı 13,4 17,1 0,5 7,3-22,2 Radyo, TV, Haberlesme Cihazlari İmalatı -23,6-20,0-26,1-17,5-22,7 Tıbbi, Hassas ve Optik Aletleri, Saat İmalatı 10,2 10,1 8,8 26,8-13,8 Motorlu Kara Taşıtı,Römork ve Yarı Römork İmalatı 8,8 9,5 5,9 26,5-43,8 Diğer Ulaşım Araçları İmalatı 21,0 64,1 4,5 3,2-23,3 Mobilya İmalati, B.Y.S Diger İmalatı 11,2 13,9 7,3 12,0-10,4 İmalat Sanayi Üretim Endeksi (2005=100) (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde Değişim ) İmalat sanayi kapasite kullanım oranları, gelecek döneme ilişkin sanayi üretiminin göstergesi niteliğindedir. Dolayısıyla kapasite kullanım oranlarının yükselmesi, sanayi üretiminin artacağının ve büyümeye olumlu bir etki yapacağının işaretidir. 20
İmalat Sanayi Kapasite Kullanım Oranları (Yüzde) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 76,2 82,7 72,2 78,5 83,7 75,3 81,5 84,3 79,9 80,3 86,0 78,8 81,0 89,4 79,6 81,8 88,4 80,7 78,1 86,7 77,0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Eylül 80,4 91,1 78,9 68,3 77,7 68,1 Eylül Toplam Kamu Özel 2006 yılında yüzde 81 olan imalat sanayi kapasite kullanım oranı, 2007 yılında 0,8 puanlık artışla yüzde 81,8 e yükselmiştir. yılına gelindiğinde ise bu oran 3,7 puan azalışla yüzde 78,1 olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu yılda, kapasite kullanım oranı kamu kesiminde 1,7 puanlık düşüşle yüzde 86,7 ve özel kesimde ise 3,7 puanlık azalışla yüzde 77 olmuştur. yılı Eylül döneminde kapasite kullanım oranı, bir önceki yılın aynı dönemine göre kamu kesiminde 13,4 puan azalarak yüzde 77,7, özel kesimde ise 10,8 puanlık azalışla yüzde 68,1 olmuştur. Aynı dönemde toplam kapasite kullanım oranı ise 12,1 puan gerilemiş ve yüzde 68,3 seviyesinde gerçekleşmiştir. 2005 2006 2007 Haziran Haziran Haziran Haziran Çalışanlar Endeksi 100,0 102,2 106,3 105,9 108,0 92,4 1,8-11,5 Çalışılan Saat Endeksi 100,0 101,8 106,4 105,5 108,3 93,2 2,1-14,4 Kişi Başına Kısmi Verimlilik Endeksi 100,0 105,4 108,0 106,5 105,4 92,9-0,8-11,8 Saat Başına Kısmi Verimlilik Endeksi 100,0 105,8 107,9 106,9 105,1 92,1-0,8-12,3 İmalat Sanayi Üretim Endeksi 100,0 107,7 114,8 112,7 113,8 85,9 1,6-24,5 İmalat Sanayinde Verimlilik ve Üretim Endeks Yüzde Değişim Ekonomideki yapısal değişim sonucunda ortaya çıkan verimlilik artışları, büyümeyi etkileyen önemli faktörlerden biridir. yılında imalat sanayi üretim endeksi azalmıştır. 21
Bu azalmada, imalat sanayinde çalışılan saat ve çalışan kişi başına düşen verimlilikteki düşüşler etkili olmuştur. ii. Madencilik ve Taşocakçılığı Madencilik sektörü üretim endeksi, yılında bir önceki yıla göre yüzde 7,5 oranında artış göstermiştir. Metal cevheri madenciliği üretimi yüzde 1,7, maden kömürü, linyit ve turba sanayi üretimi yüzde 14, ve ham petrol ve tabii gaz üretimi yüzde 4,6 artmıştır. Madencilik Üretim Endeksi (2005=100) 140 120 100,0 108,3 117,2 126,0 126,0 117,9 100 80 60 40 20 0 2005 2006 2007 Ağustos Ağustos yılının ilk sekiz aylık döneminde yüzde 10,6 oranında yükselen madencilik sektörü üretim endeksi, yılının aynı döneminde yüzde 6,4 oranında düşmüştür. Ağustos Ağustos 2006 2007 Toplam 8,3 8,3 7,5 10,6-6,4 Kömür madenciliği 6,9 12,1 14,0 17,7-1,0 Ham petrol ve doğalgaz çıkarımı -3,3-3,5 4,6 2,5 1,9 Metal cevherler madenciliği 25,6 35,1 1,7 10,4-5,4 Diğer madencilik ve taşocakçılığı 12,5 1,5 5,1 8,3-18,6 Madencilik ve Taşocakçılığı Üretim Endeksinde Yüzde Değişim (2005=100) yılının ilk sekiz ayında bir önceki yılın aynı dönemine göre metal cevheri madenciliği üretimi yüzde 5,4 ve maden kömürü, linyit ve turba sanayi üretimi yüzde 1 azalmıştır. Ham petrol ve tabii gaz üretiminde yüzde 1,9 artış yaşanmıştır. 22
iii. Enerji Dünyada nüfus artışı, sanayileşme ve kentleşme olguları, küreselleşme sonucu artan ticaret olanakları, doğal kaynaklara ve enerjiye olan talebi giderek artırmaktadır. Bu kapsamda enerji arz güvenliği stratejik bir öneme sahiptir. Türkiye, makul maliyetli, verimli ve sürdürülebilir enerji üretimine yönelmektedir. Var olan kaynaklarından en üst düzeyde yararlanabilen, enerji çeşitliliğine sahip, etkin ve çevreci bir enerji anlayışı yerleştirilmeye çalışılmaktadır. Enerji çeşitliliğini sağlayabilmek için, rüzgar enerjisi, jeotermal enerji ve nükleer enerjiden faydalanılmaktadır. Elektrik enerjisi üretiminde, yerli ve yenilenebilir kaynakların kullanımına hız verilmektedir. YILLAR TERMİK PAY (%) HİDROLİK PAY (%) JEO.+RÜZ. PAY (%) TOPLAM ARTIŞ (%) 2000 93.934 75,2 30.879 24,7 109 0,1 124.922 7,3 2001 98.563 80,3 24.010 19,6 152 0,1 122.725-1,8 2002 95.563 73,9 33.684 26,0 153 0,1 129.400 5,4 2003 105.101 74,8 35.330 25,1 150 0,1 140.581 8,6 2004 104.464 69,3 46.084 30,6 151 0,1 150.698 7,2 2005 122.242 75,5 39.561 24,4 153 0,1 161.956 7,5 2006 131.835 74,8 44.244 25,1 221 0,1 176.300 8,9 2007 155.196 81,0 35.851 18,7 511 0,3 191.558 8,7 164.139 82,7 33.270 16,8 1.009 0,5 198.418 3,6 /8 104.124 80,4 24.245 18,7 1.137 0,9 129.506 Kaynak: TEİAŞ Brüt Elektrik Üretimi (GWh) Dünyadaki eğilimlere paralel olarak, ülkemizdeki nihai enerji tüketiminde elektrik enerjisinin payı giderek artmaktadır. 23
Net Elektrik Tüketimi (GWh) 80.000 70.000 68.027 73.795 74.850 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 34.466 36.476 39.584 20.256 23.141 23.903 6.045 6.933 7.344 14.277 14.791 16.266 0 Mesken Ticaret Resmi Kurum Sanayi Diğer Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2006 2007 Net elektrik tüketimi, yılında bir önceki yıla göre yüzde 4,4 artarak 155.135 GWh den 161.948 GWh ye yükselmiştir. Bunun yüzde 46,2 si sanayide, yüzde 24,4 ü meskenlerde, yüzde 14,8 i ticarethanelerde, yüzde 4,3 ü resmi kurumlarda ve yüzde 10 u diğer kesimlerde tüketilmiştir. Toplam tüketimin yüzde 14,4 ünü kayıplar oluşturmuştur. Toplam elektrik enerjisi tüketimi içinde tüm sektörlerin payı artmıştır. Kişi Başına Net Elektrik Tüketimi (KWh/Kişi) 2.500 2.300 2.198 2.264 2.100 1.961 1.900 1.700 1.500 1.415 1.479 1.581 1.703 1.808 1.300 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kaynak: TEDAŞ Türkiye de kişi başına düşen net elektrik tüketim miktarı, 2007 yılında 2.198 Kwh iken yılında 2.264 Kwh olarak gerçekleşmiştir. 24
3. Hizmetler Hizmetler sektörü, ekonomi içindeki payı en fazla olan ve büyüme ve istihdamın besleyicisi durumundaki sektördür. Bu nedenle, sektörün rekabetçi bir yapıya kavuşturularak geliştirilmesi önem arz etmektedir. Ekonominin gelişimine paralel olarak hasıla içinde tarım sektörünün payı azalırken, hizmetler sektörünün payı artma eğilimi göstermektedir. yılı itibarıyla GSYH nin yüzde 64 ü hizmetler sektöründen elde edilmektedir. Sektörün yılı büyüme hızı yüzde 0,4 olarak gerçekleşirken, sektörün büyümeye katkısı aynı dönem için yüzde 0,3 olmuştur. Sektör yılının ilk çeyreğinde 13,2 ve ikinci çeyrekte ise yüzde 7,7 oranında küçülmüştür. Hizmetler sektörünün ekonomik büyümeye olan katkısını, ticaret, ulaştırma, mali aracı kuruluşların faaliyetleri ve inşaat sektörleri belirlemektedir. Ticaret sektöründe yılının ilk iki çeyreğindeki büyüme hızı, sırasıyla yüzde 9,2 ve 4,2 olmuştur. Ancak yılın üçüncü çeyreğinden itibaren sektör daralmaya başlamış ve yılının ilk çeyreğinde yüzde 23,7 ye kadar gerilemiştir. yılının ikinci çeyreğinde ise küçülme nisbi olarak azalarak yüzde 13,5 olarak gerçekleşmiştir. Sektörde, rekabeti ve tüketiciyi koruyan, ilgili diğer sektörlerde üretimi destekleyen, kayıt dışılığı önleyen, sektör içi dengeli gelişmeyi sağlayan bir yapı sağlanmaya çalışılmaktadır. Hizmetler sektörünü oluşturan alt sektörlerden mali aracı kuruluşların faaliyetleri, yılında yüzde 9,1 büyürken, ekonominin ciddi biçimde küçülme yaşadığı yılının son çeyreği ve yılının ilk ve ikinci çeyreklerinde büyüme oranına pozitif katkıda bulunmuştur. Ulaştırma sektörü de yılının ilk 3 çeyreğini büyüme ile tamamladıktan sonra son çeyrekte yüzde 7,4 oranında küçülmüştür. yılının ilk yarısında küçülme derinleşmiş ve yüzde 14,5 olmuştur. 25
Kurulan ve Kapanan Şirket Sayısı (Adet) 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 30.842 14.994 32.259 5.436 40.925 7.660 47.401 8.886 52.699 9.471 55.350 9.954 49.003 9.578 40.213 7.180 33.005 7.403 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Temmuz Temmuz Kurulan Kapanan Türkiye de ekonomik faaliyetlerin ve girişimciliğin önemli göstergelerinden bir tanesi açılan şirket sayısıdır. yılı sonunda açılan şirket ve kooperatif sayısı bir önceki yıla göre yüzde 11,5 azalarak 49.003 olarak gerçekleşmiştir. yılının ilk dokuz aylık döneminde kurulan şirket sayısı 33.005 olmuştur. Bu dönemde kurulan şirketlerin yüzde 93,4 ü limited şirket, yüzde 4,2 si anonim şirkettir. Söz konusu dönemde kapanan şirket sayısı ise 7.403 olarak gerçekleşmiştir. Kapanan şirketlerin yüzde 87,9 unu limited şirketler, yüzde 8,4 ünü anonim şirketler oluşturmuştur. Beyaz Eşya Satışları (Bin Adet) 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ağustos Buzdolabı Çam. Makinası Fırın Bulaşık Makinası Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Ağustos 26
Ekonominin talep düzeyini gösteren ve güven göstergelerinden biri olan beyaz eşya satışları azalmıştır. yılı Ağustos döneminde geçen yılın aynı dönemine göre buzdolabı satışları yüzde 11,2, çamaşır makinesi satışları yüzde 4,4, fırın satışları yüzde 9,3 ve bulaşık makinesi satışları yüzde 1,5 azalmıştır. Ham Çelik Üretimi (Bin Ton) 30.000 25.000 20.000 16.467 18.298 20.478 20.962 23.437 25.754 26.806 19.263 16.402 15.000 10.000 5.000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kaynak: Demir Çelik Üreticileri Derneği Ağustos Ağustos Başta otomotiv ve beyaz eşya sektörlerinde olmak üzere sektörlerin en önemli girdilerinden birisi olan ham çelik üretimi, geçen yıla göre daha düşük bir seviyede seyretmesine rağmen, Türkiye ham çelik üretiminde halen söz sahibi ülkelerden birisi konumundadır. 2002 yılında 16.467 bin ton olan ham çelik üretimi yılında 26.806 bin ton olarak gerçekleşmiştir. yılı Ağustos döneminde 16.402 bin ton ham çelik üretimi gerçekleştirilmiştir. yılının aynı dönemiyle karşılaştırıldığında ortaya çıkan azalmanın nedeni ise ham çeliğin temel girdi olduğu sektörlerdeki dış talep daralmasıdır. Küresel krizden en fazla etkilenen sektörlerin başında otomotiv sektörü gelmektedir. Otomotiv sektörünün ihracata bağımlı olan yapısı nedeniyle üretimde keskin düşüşler yaşanmıştır. Özellikle ihracatın yarıdan fazlasının yapıldığı Avrupa Birliği ülkelerindeki talep düşüşü, otomobil ihracatını ve üretimini etkilemiştir. 27
Otomobil Üretimi (Bin Adet) 700.000 634.883 621.567 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 545.682 453.663 447.152 294.116 204.198 524.329 374.927 0 Kaynak: OSD 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Eylül Eylül Otomobil üretimi, 2002 yılında 204.198 adet iken yılı sonunda 621.567 adet olmuştur. yılının ilk dokuz ayında ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 28,5 azalarak 374.927 adet olarak gerçekleşmiştir. Çimento Üretimi (Bin Ton) 60.000 50.000 40.000 32.758 35.095 38.796 42.787 47.400 49.256 51.432 31.033 30.301 30.000 20.000 10.000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ocak - Kaynak: TÇMB Temmuz Temmuz İnşaat sektörünün en önemli göstergelerinden biri olan çimento üretimi, 2002 yılında 32.758 bin ton iken yılında 51.432 bin tona yükselmiştir. yılının ilk yedi 28
ayında çimento üretimindeki düşüş çok sınırlı kalmış, aynı dönemde sektör dış talebin zayıfladığı bir dönemde ihracatını yüzde 31,5 artırmayı başarmıştır. İnşaat sektörünün bir diğer önemli göstergesi yapı ruhsatı ve yapı kullanım izni verileridir. Yapı Ruhsatı ve Kullanım İzinlerine Göre İnşaat Durumu (Bin m 2 ) 140.000 120.000 106.425 122.910 124.132 103.846 100.000 80.000 60.000 40.000 36.187 31.676 45.516 30.937 67.093 32.902 50.325 57.207 63.150 70.957 54.858 35.246 47.750 42.376 20.000 0 Kaynak: TCMB 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Haziran Haziran Yapı Ruhsatı Yapı Kullanım İzni 2007 yılında yapı ruhsatı verilen yapıların yüzölçümü 124 milyon 132 bin m² iken, yılında 103 milyon 846 bin m² ye düşmüştür. 2007 yılında yapı kullanma izin belgesi verilen yapıların yüzölçümü 63 milyon 150 bin m² iken, yılında artarak 70 milyon 957 bin m² olmuştur. yılının ilk altı ayında yapı ruhsatı verilen yapıların yüzölçümü 54 milyon 858 bin m² iken, yılının ilk altı ayında 47 milyon 750 bin m² olarak gerçekleşmiştir. yılının ilk altı ayında yapı kullanma izin belgesi verilen yapıların yüzölçümü 35 milyon 246 bin m² iken, yılının ilk altı ayında artarak 42 milyon 376 bin m² olmuştur. 29
İnşaat Sektörü Büyüme Hızı (Yüzde) 0-5 -3,3-5,2-10 -9,8-15 -14,0-20 -25-18,9 / I //II / III / IV / I / II -21,0 İnşaat sektörü, konut talebindeki gerilemeyle birlikte önemli ölçüde daralmıştır. yılının birinci çeyreğinde yüzde 3,3 oranında başlayan küçülme derinleşerek yılının ilk yarısında yüzde 19,9 a ulaşmıştır. Yurtdışı müteahhitlik ve müşavirlik hizmetlerinde rekabet gücünün artırılması önem arz etmektedir. 2003 yılından itibaren yurtdışı müteahhitlik hizmetleri hızlı bir artış göstermiş, 2002 yılında 1,7 milyar dolar olan yeni iş tutarı yılı sonu itibarıyla 23,6 milyar dolara ulaşmıştır. Yurtdışı Müteahhitlik Hizmeti (Milyar $) 25 20 15,9 19,5 23,6 15 9,8 10 5 1,7 3,5 6,5 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kaynak: TMB 30