1 ĠÇĠNDEKĠLER KISALTMALAR...vi GĠRĠġ...1 DIġ TĠCARET...3 I. BÖLÜM. 1 SERBEST BÖLGELERĠN TANIMI, TARĠHĠ GELĠġĠMĠ, ÇEġĠTLERĠ, AMAÇLARI VE MAHSURLARI. 1.1. Serbest Bölgelerin Tanımı...4 1.2. Serbest Bölgelerin Tarihi GeliĢimi...5 1.3. Serbest Bölgelerin ÇeĢitleri...7 1.3.1) Serbest Ticaret Bölgesi....7 1.3.2) İhraç İşlem Bölgeleri...8 1 3.3) Serbest Limanlar...9 1.3.4) Serbest Bankacılık Bölgeleri...9 1.3.5) Maguiladoralar...10 1.3.6) Yatırım Bölgeleri...10 1.3.7) Antrepolar...10 1.3.8) Gümrük Antrepoları...10 1.3.9) Serbest Çevre...11 1.4. Serbest Bölgelerin Amaçları...11 1. 4.1. Döviz Kazancını Artırma...12 1.4.2. Ev Sahibi Ülkenin İhracatının Artırılması ve İthalatının Kolaylaştırılması 12 1.4.3. İstihdama Yardımcı Olmak...13 1.4.4. Yabancı Sermaye ve Teknoloji Transferi...13 1.4.5. Mal Alımı ve Kredi Kullanma İmkanında Artma...14 1.4.6. Yeni Politikaların Denenmesi...15 1.4.7. Transit Ticaret, Liman ve Taşımacılık Hizmetleri Açısından Yararları...15 1.4.8. G.S.M.H. Açısından Yararları...16 1.4.9. Kıyı Bankacılığı Açısından Yararları...16 1.5. Serbest Bölgelerin Sakıncaları-Mahsurları...17 1
2 1.5.1) Serbest Bölgenin Bulunduğu Ülkenin İthalatının Artması...17 1.5.2) Yerli Firmalara Dış Pazarlarda Rakip Yaratma...17 1.5.3) Yabancı Yatırımların Ülke Ekonomisine Katkısını Azaltma...17 1.5.4) Yasadışı Faaliyetlerin Artması...18 1.5.5) Çevre Kirliliği Yaratma...18 1.5.6) Yatırımların Olumsuz Yönde Etkilenmesi...18 1.5.7) Çalışma Koşullarının Bozulması...18 Serbest Bölgeler Nerelerde Kurulmalıdırlar...19 II. BÖLÜM 2. DÜNYADA SERBEST BÖLGE UYGULAMALARINDAN BAZI ÖRNEKLER 2.1. Ġrlanda...20 2.2. Amerika BirleĢik Devletleri...20 2.3. Panama...21 2.4. Ürdün...22 2.5 Suriye-Ürdün Endüstri Serbest Bölgesi...23 2.6 Mısır...23 2.7. Bahreyn...25 2.8. Çin Halk Cumhuriyeti...26 2.9. Tayvan...26 2.10. Hong-Kong...27 2.11. Tayland...28 2.12. Singapur...29 2.13. Malezya...30 2.14. Endonezya...30 2.15. Yunanistan...31 2.16. Türkmenistan...31 2.17. Japonya...31 2.18. Almanya...32 III.BÖLÜM 3. TÜRKĠYE SERBEST BÖLGELERĠNĠN TARĠHÇESĠ VE SERBEST 2
3 BÖLGELER MEVZUATI 3.1 Türkiye Serbest Bölgelerinin Tarihçesi...33 3.1.1. Cumhuriyet Öncesi Dönem...33 3.1.2. Cumhuriyet Dönemi...33 3.2. Türkiye Serbest Bölgeleri ile Ġlgili Mevzuat...35 3.2.1. Kanunun Genel Gerekçesi...35 3.2.2 Serbest Bölgeleri Tesis ve Geliştirme Fonu...37 3.2.3 Serbest Bölge Genel Müdürlüğünün Görevleri...38 3.2.4 Serbest Bölge Müdürlüklerinin Kuruluş, Görev, Yetki ve Çalışma Esasları...38 3.2.5. İşletici veya Bölge Kurucu İşleticisi...41 3.2.6. Gümrük Muafiyeti, Vergi ve Diğer Teşvikler...43 3.2.7. İhraç-İthal Olunan Mallar ve Transit Mal Taşımacılığı...43 3.2.8. Bölgeye Sokulması Yasak Olan Mallar...44 3.2.9. Kambiyo...44 3.2.10. Bankacılık ve Sigortacılık Hizmetleri...44 3.2.11. İşletici veya Bölge Kurucu İşleticisi'nin Olmadığı Bölgeler...45 3.2.12. Bilgilendirme Hizmetleri...45 3.3. Ġ.M.K.B. Uluslararası Menkul Kıymetler Serbest Bölgesi Uygulama Yönetmeliği...45 IV. BÖLÜM 4- TÜRKĠYE SERBEST BÖLGELERĠ,SERBEST BÖLGELERĠN AVANTAJLARI, TÜRKĠYE-DE SERBEST BÖLGE UYGULAMALARI VE DÜNYA ĠLE KARġILAġTIRILMASI 4.1 Türkiye Serbest Bölgeleri...46 4.1.1 Mersin Serbest Bölgesi...48 4.1.2. Antalya Serbest Bölgesi...49 4.1.3. Ege Serbest Bölgesi...50 4.1.4. İstanbul'da Bulunan Serbest Bölgeler...51 4.1.4.1) Ġstanbul Atatürk Havalimanı Serbest Bölgesi...51 4.1.4.2) Ġstanbul Deri Serbest Bölgesi...52 4.1.4.3) Ġstanbul Trakya Serbest Bölgesi...52 3
4 4.1.4.4) Ġstanbul Kıyı Bankacılığı Merkezi...53 4.1.5. Adana-Yumurtalık Serbest Bölgesi...53 4.1.6. Trabzon Serbest Bölgesi...54 4.1.7. Erzurum-Doğu Anadolu Serbest Bölgesi...54 4.1.8. Mardin Serbest Bölgesi...55 4.2. Serbest Bölgelerin Sağladığı Avantaj ve TeĢvikler...55 4.2.1. Mali Avantajlar...55 4.2.2. Yatırım Avantajları...56 4.2.3. Ticaret Avantajları...56 4.2.4. İstihdam Avantajları...56 4.2.5. Bürokratik Avantajlar...57 4.3. Türkiye'de Serbest Bölge Uygulamaları...57 4.4. Gümrük Birliği Sürecinde Serbest Bölgelerin Durumu...60 4.5. Türkiye Serbest Bölgeleriyle Dünyadaki ÇeĢitli Serbest Bölgelerin. KarĢılaĢtırılması...62 4.6. Türkiye Serbest Bölgeleri ile Ġlgili Son Veriler...66 4.6.1. 1997 Yılı Ticaret Hacminin Ülke Gruplarına Göre Dağılımı...67 4.6.2. Ticaret Hacminin Sektörlere Göre Dağılımı...68 4.6.3. Serbest Bölge Kullanıcılarının Faaliyet Konularına Göre Dağılımı...69 4.6.4. 1997 Yılı Ticaret Hacmi...70 4.6.5. Yıllar İtibariyle Toplam Ticaret Hacmi...71 4.6.6. Toplam Ticaret Hacmindeki Değişmeler...,...72 4.6.7. Bölgeler İtibariyle Yıllık Ticaret Hacimleri...72 4.6.8. İ.K.M.B. Uluslararası Menkul Kıymetler Serbest Bölgesi İşlem Hacmi...73 4.6.9. 1988-1997 Yılları Arasındaki Toplam Ticaret Hacmi...74 4.7. Türkiye Serbest Bölgelerinin Değerlendirilmesi...74 V. BÖLÜM 5 - ANTALYA SERBEST BÖLGESĠ 5.1. Antalya'nın Coğrafi Yapısı...76 5.2. Antalya'nın Tarihi Zenginliği...76 4
5 5.3. Antalya Serbest Bölgesi'nin Konumu...77 5.4. Antalya Serbest Bölgesi'nin Fiziki Yapısı...77 5.5. Antalya Serbest Bölgesi'nin Denizyolu Bağlantısı...78 5.5.1. Antalya Serbest Bölgesi'nin Rıhtımları...78 5.5.2. Antalya Limanı'nın Fiziki Özellikleri...78 5.6 Antalya Serbest Bölgesi'nde Yapılabilecek Faaliyet Konuları...79 5.7. Antalya Serbest Bölgesinin ĠĢletilmesi...80 5.8. Serbest Bölgede Faaliyet Göstermek Ġçin Takip Edilecek Yol...81 5.9. Rakamlarla Antalya Serbest Bölgesi...82 5.10. Antalya Serbest Bölgesi'nin Yıllara Göre Ticaret Hacmi...84 5.11. 1997 Yılı Ticaret Hacminin Ülke Grupları ve Sektörlere Dağılımı...85 5.12. Antalya Serbest Bölgesi'nin Değerlendirilmesi...86 EK: W.E.P.Z.A. Konferansı...88 SONUÇ...92 KAYNAKLAR...93 KISALTMALAR ABD AB : Amerika BirleĢik Devletleri : Avrupa Birliği 5
6 a.g.e. a.g.m. AHL ASBAġ ATSO BKĠ BMA DASBAġ DESBAġ DPT DTM EPZ ESBAġ GSMH HDTM ĠMKB ĠSBAġ ĠTO ĠTSO KDV KHK MASBAġ MESBAġ MYO OBU TAYSEB : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Atatürk Hava Limanı : Antalya Serbest Bölge ĠĢleticisi Anonim ġirketi : Antalya Ticaret ve Sanayi Odası : Bölge Kurucu ve ĠĢleticisi : Bahrian Monetary Agency : Doğu Anadolu Serbest Bölge Kurucu ve ĠĢleticisi Anonim ġirketi : Ġstanbul Deri Serbest Bölge Kurucu ve ĠĢleticisi A.ġ. : Devlet Planlama TeĢkilatı : DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı : Exporting Processing Zone (Ġhraç ĠĢlem Bölgesi) : Ege Serbest Bölge Kurucu ve ĠĢleticisi Aġ. : Gayri safi milli hasıla : Hazine ve DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı : Ġstanbul Menkul Kıymetler Borsası : Ġstanbul Trakya Serbest Bölge Kurucu ve ĠĢleticisi Aġ. : Ġstanbul Ticaret Odası : Ġskenderun Ticaret ve Sanayi Odası : Katma Değer Vergisi : Kanun Hükmünde Kararname : Mardin Serbest Bölge Kurucu ve ĠĢleticisi Aġ : Mersin Serbest Bölge ĠĢleticisi Aġ. : Meslek Yüksek Okulu : Off-shore Banking Units (Kıyı Bankacılığı). : Toros-Adana Yumurtalık Serbest Bölge Kurucu ve ĠĢleticisi Aġ. TRANSBAġ TOBB TSO UNIDO USD : Trabzon Serbest Bölge Kurucu ve ĠĢleticisi Aġ. : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği : Ticaret ve Sanayi Odası : BirleĢmiĢ Milletler Sınai ve Kalkınma Örgütü : United State Dollar 6
7 WEPZA Yay : World Export Processing Zones Association (Dünya Ġhraç ĠĢlem Bölgeleri Birliği) : Yayınları GĠRĠġ Bulunduğu ülkenin dıģ ticaret mevzuatının uygulanmadığı, sınırları kesin olarak belirlenmiģ, mal giriģ ve çıkıģlarının belirli noktalardan ve kontrollü yapıldığı, ama ülkenin sınırları içinde bulunan, malların alınıp-satıldığı, depolandığı, çeģitli iģlemlere tabi tutulduğu, malların ulusal gümrük alanlarına girmediği sürece gümrük vergisinin 7
8 ödenmediği ve bürokrasinin en aza indirilmeye çalıģıldığı alanlardır. GeliĢmekte olan ülkeler için hayati öneme sahip döviz girdisi, teknoloji transferi ve ithalatı kolaylaģtırıcı pozisyonları bünyesinde barındıran ve yukarda tanımı yapılan serbest bölgeler ülkemiz için de üzerinde durulması gereken uygulamalar arasında yer almaktadır. Bilindiği üzere ülkemizin dıģ ticaret bilançosu sürekli açık vermektedir. Ġhracatımız ithalatımızı karģılayamamaktadır. Ayrıca firmalarımız ithal mal alımında bazen güçlüklerle karģılaģmakta, bazen de fazla malı bir defada alarak finansman sıkıntısına düģmektedirler. Bu iki durum da ülkemizin ticari ve ekonomik hayatını olumsuz etkilemektedir. Serbest bölge uygulaması iyi bir planlama ile ülkemizin dıģ ticareti için önemli bir alternatif olacaktır. Serbest bölge uygulamasının ülkelerin dıģ ticaretini kolaylaģtırıcı ve hızlandırıcı etkisinin anlaģılması, öneminin artması ülkeleri bu bölgelerle ilgilenmeye itmiģtir. DıĢ ticaretin bir çok formaliteden arındırılmıģ, teģvik ve ayrıcalıklarla özendirilmiģ aracı olan serbest bölge uygulaması önemine binaen bu çalıģmada irdelenecektir. Bu tez çalıģması beģ bölümden oluģmaktadır. Birinci bölümde; Serbest Bölgelerin tanımı, Tarihi geliģimi, ÇeĢitleri, Amaçları, Sakıncaları ve En uygun kuruluģ yerleri verilmeye çalıģılacaktır. Ġkinci bölümde; Dünyadaki bazı serbest bölgeler ve bu bölgelerdeki uygulamaların ilgili ülkelerin ekonomilerine muhtemel katkıları (teknoloji transferi, istihdam etkisi, ihracatı teģvik edici, ithalatı kolaylaģtırıcı vb. açılardan) incelenecektir. Üçüncü bölümde; Türkiye serbest bölgelerinin tarihçesi, serbest bölge giriģimleri ve serbest bölgeler ile ilgili mevzuat bilgileri verilecektir. Dördüncü bölümde; Türkiye'de Serbest Bölgeler Kanunu'nun yayımından itibaren kurulan ve kurulması planlanan serbest bölgeler ile serbest bölgelerden beklentiler, serbest bölgelerin kullanıcılara sağladığı avantajlar-teģvikler, Türkiye'de serbest bölge uygulamaları ve dünyadaki uygulamalarla karģılaģtırılması, Gümrük Birliği çerçevesinde serbest bölgelerin durumu, Türkiye Serbest Bölgeleri'nin faaliyetlerinin rakamlarla ifadesi ve değerlendirilmesi yer alacaktır. BeĢinci ve son bölümde ise bir serbest bölge örneği olarak Antalya Serbest Bölgesi, 8
9 kuruluģu, faaliyet konuları, iģletilmesi, ticaret hacmi gibi hususlar açısından irdelenmeye çalıģılacaktır. Serbest Bölgelerin dünya çapındaki örgütlenmelerinden olan Dünya ihraç ĠĢleme Bölgeleri Birliği (W.E.P.Z.A.)'nin Türkiye'de gerçekleģtirilen uluslararası konferansı tezin ekine konulacaktır. DIġ TĠCARET Ülkeler için dıģ alım ve dıģ satım hayati bir önem arzetmektedir. Üretilen fazla mal ve hizmetin satılması, uluslararası piyasada söz sahibi olunması, üretilemeyen veya pahalıya malolan mal ve hizmetin satın alınması, her tür teknolojinin transferi, sermaye ve turistik hareketler günümüzde dıģ ticaretin ne kadar büyük öneme haiz olduğunu göstermektedir. Ülkeler çağımızda otarģik* siyaset izlemenin mümkün olmadığını 9
10 anladıkları anda dıģ ticaretin yadsınamaz olduğu gerçeğini de görmüģ olmaktadırlar.(1) DıĢ ticaretin önemi daha çok ülkelerin ödemeler bilançosunda kendini gösterir. Ödemeler bilançosu ise, bir ülkenin belli bir dönem (genellikle bir yıl) içinde diğer ülkelerle arasındaki tüm iktisadi iliģkilerin sistemli bir biçim de yer aldığı bilançodur. Bir ülkenin ödemeler bilançosunun incelenmesi, o ülkenin bir yıl içindeki uluslararası iktisadi iliģkilerinin nitelik ve boyutlarının anlaģılması olanağını sağlar. DıĢ ticaret; ülkelere sermaye akımı, teknoloji transferi yeni üretim metodlarının girmesi, üretilmesi pahalıya malolan malların gelmesi, ihtiyaç fazlası malların satılması, ülkelerin hem ithalattan hem de ihracattan gelir sağlaması vb. faydalarıyla vazgeçilmez olgudur. DıĢ ticaretin bu olumlu yanlarından faydalanmak isteyen ülkeler dıģ ticaretin geliģtirilmesini sağlamak amacıyla dıģ ticaret araçlarından biri olan serbest bölge uygulamalarıyla bu faydayı maksimize etmek istemektedirler. Serbest bölge uygulamasıyla ülkeler dıģ ticareti bir çok formaliteden uzak, hızlı ve görsellikten yararlanarak yapmaktadırlar. Serbest bölgelerin bulunduğu ülke iģletmeleri ihracatın yanında ithalatı da bazı riskleri minimize ederek yapmakta ve bu avantajdan yararlanmaktadırlar. 1. Rauf Arıkan,Ekonomi,Tutibay Okul Yay. Ankara Ocak 1995, s. 74. * Otarşi: Kendi kendine yetme, ülkenin sınırlarını dış ticarete kapatması 1.1. SERBEST BÖLGELERĠN TANIMI Serbest bölge kavramıyla ilgili olarak, ortak anlama iģaret eden kısa ve detaylı birçok tanım yapılmıģtır. Bunlardan birkaçı Ģöyledir: "KurulmuĢ olduğu ülkenin milli sınırları içinde olmakla beraber gümrük hattı dıģında kalan, ülkede geçerli olan dıģ ticaret ile diğer mali ve iktisadi alanlara yönelik devlet düzenlemelerinin ortadan kaldırıldığı veya kısmen uygulandığı, ihracatın 10
11 artırılması amacıyla ülkenin diğer kesimlerine kıyasla bazı sınai ve ticari faaliyetler için daha geniģ teģviklerin tanındığı, özel idari statüye bağlı bölgelerdir".(2) Bir diğer tanıma göre ise "Serbest bölgeler, bir firmanın çeģitli ithalat-ihracat kısıtlamalarına maruz kalmaksızın dünya pazarlarında yoğun rekabete girebilmesine olanak sağlayan endüstriyel park ve transit yükleme merkezi olarak kabul edilmektedir."(3) Tanımlardan da anlaģılacağı üzere serbest bölgeler, bulunduğu ülkenin dıģ ticaret mevzuatının uygulanmadığı, sınırları kesin olarak belirlenmiģ, mal giriģ ve çıkıģlarının belirli noktalardan ve kontrollü yapıldığı, ama ülkenin sınırları içinde bulunan, malların alınıp-satıldığı, depolandığı, çeģitli iģlemlere tabi tutulduğu, malların ulusal gümrük alanlarına girmediği sürece gümrük vergisinin ödenmediği ve bürokrasinin en aza indirilmeye çalıģıldığı alanlardır. Serbest bölgelerde farklı olan bazı hususları da Ģu Ģekilde belirleyebiliriz. 1. Serbest bölgelerde elde edilen gelirler her türlü vergiden muaftır. 2. YurtdıĢından serbest bölgeye gelen mallardan herhangi bir gümrük, vergi, resim veya harcı alınmaz. 3. Serbest bölge ile ülkenin diğer kesimleri arasındaki mal hareketleri DıĢ Ticaret Rejimine, para hareketleri ise Kambiyo Rejimine tabidir. 4. Serbest bölgelere tanınan teģvikler ülkenin diğer kesimlerine göre daha fazladır. 5. Serbest bölgelerde geçerli para T.C. Merkez Bankasınca belirlenen Konvertıbl dövizlerdir. 6. Serbest bölgeler mevzuatında belirtilmeyen tüm konularda o ülkenin genel 2- D.T.M. Serbest Böl.. Gen. Müd. Temmuz ayı broşürü s. 3. 3- Hüsnü Erkan, Rezzan Tatlıdil; Serbest bölgelerde uygulanacak teşvik tedbirlerinin sektörlere katkıları yönünden değerlendirilmesi, T.O.B.B. Yay. Ankara 1990 s. 2. mevzuatı geçerlidir.(4) 7. Serbest bölgelerdeki bürokrasi ve kırtasiyecilik mümkün olan en aza indirilir. 8. Serbest bölge arazisi kamu mülkiyetindedir. Üst yapı tesisleri çoğunlukla yapiģlet-devret modeline göre kurulur. 1.2 SERBEST BÖLGELERĠN TARĠHĠ GELĠġĠMĠ Dünyada ilk olarak serbest bölge niteliğinde kabul edilebilecek uygulamalar yaklaģık 11
12 2000 yıl öncesinin eski Yunan ve Roma medeniyetlerine dayanmaktadır. Yunanistan ın Pire ve Challis limanları bu örneklerin ilkini oluģturmaktadır. (5) Günümüzün serbest bölgeleri, geçmiģteki serbest Ģehirlerin zaman içinde değiģime uğramasıyla meydana gelmiģtir. Serbest Ģehirler, bir Ģehrin tümünü kapsayan, siyasal yönden tamamen veya kısmen bağımsız, temel faaliyeti transit ticareti olan ve ikametin serbest bulunduğu bir bölge Ģeklinde tanımlanmaktadır. Ġlk serbest Ģehirlerden günümüz serbest bölge uygulamasına geçilene kadar uzanan aģamalara göz atmak gerekirse Ģunlar söylenebilir. Nitelikleri tam olarak bilinmemekle beraber serbest Ģehirlerin ilk belirtilerinin ilk çağlarda Akdeniz'in doğu ve güney kıyılarındaki Kartaca ve Sur Ģehrinde ortaya çıktığı görülmektedir. Yunanlılar serbest Ģehirleri bugünkülerle karģılaģtırılabilir bir geliģme düzeyine getirmiģlerdir.(6) Romada ise Cumhuriyet Döneminde (M.Ö. 510-27) ticari iliģkilerin sürdürülebilmesi amacıyla Putoeli ve Ostia gibi limanlarda bağımsız koloniler kurulmuģtur. M.Ö.III. yüzyılda Akdeniz de Rodos adasının Ġskenderiye üzerinden yapılan ticareti çekebilmek amacıyla kendini serbest liman ilan etmiģtir. Ġlk serbest Ģehirlerin reeksport amacına yönelik geçici depolama transit noktaları oldukları söylenebilir. Merkantilistlerin milliyetçi ve aģırı korumacı anlayıģları, ithalatı aģırı sınırlayıcı politikaları dıģ ticarette iliģkilerin sürdürülebilmesi için serbest Ģehir ve bölgeleri zorunlu hale getirmiģtir. Bu dönemde serbest Ģehir uygulamasından serbest bölge uygulamasına geçiģ konusunda aģamalar sağlanmıģtır. Akdenizde Merkantilist dönemde dıģ ticarete katkıda bulunan (XVI-XVIII yy) serbest Ģehirlerden bazıları Ģunlardır; Ġtalya'da 4- D.P.T. Ser. Böl.Baş., "Serbest bölgeler hakkında sorular ve cevaplar" Ağustos 1987 s. 1. 5- Hüsnü. Erkan, Rezzan Tatlıdil, a.g.e., s. 3. 6 - Hüsnü Erkan, Rezzan Tatlıdıl, a.g.e., s. 3. Ancona, Messina, Ville-France,Cenova Fransa'da Marsilya, Avusturya-Macaristan Ġmparatorluğu'nda Trieste ve Fivme.. l8. yüzyıldan sonra Avrupa da küçük devletlerden büyük devletlere geçiģ hareketinin gerçekleģmesiyle serbest Ģehir uygulaması büyük ölçüde kalkmıģtır. Bunun yerine günümüzdeki yapı ve Ģekillerini elde etmeye baģlayan serbest bölge uygulamasına geçilmeye baģlanmıģtır. Cebelitarık (l704) Singapur (l8l9), Hong-Kong 12
13 (l842). Serbest bölge kavramı dıģ ticaretin de geliģmesiyle değiģme göstermiģ ve serbest ticaret bölgelerinden serbest üretim bölgelerine geçiģler baģlamıģtır. (7) Bugünkü anlamda ilk serbest üretim bölgesi l958 yılında Ġrlanda nın Shannon havaalanı yakınında kurulan Shannon Serbest Bölgesidir. Tümü ile ihracata yönelik serbest bölgedir. l960 lı yılların ikinci yarısında Doğu Asyada bir çok ülke serbest üretim bölgeleri kurmaya baģlamıģlardır. Tayvan'da kurulan Kaohsiung serbest üretim bölgesi büyük baģarı göstererek cesaret verici bir örnek olmuģtur. Devamla Tayvan Nantz ve Taichung serbest üretim bölgelerini kurmuģtur. Güney Korede l970 de Masan, Filipinler de ise l972'de Bataan ve aynı yıl Malezya'da Bayan Lepas serbest üretim bölgeleri kurulmuģtur. Serbest üretim bölgeleri gerek sayı, gerekse faaliyet hacmi yönünden hızlı bir geliģme göstererek l980 yılında 53 sayısına ulaģmıģtır. Serbest üretim bölgeleri konusunda görülen geliģmelerin yanısıra serbest bölgelerde genel olarak da büyük ilerleme görül- müģtür. l980 yılında A.B.D.'de 62, Avrupa'da 90, Afrika'da 55, Latin Amerika'da 85, Orta Doğu'da 25, Uzak Doğu'da 35 ve Meksika'da 10 tane olmak üzere toplam 362 serbest bölge mevcuttur. Aynı yıl dünya ticaret hacminin yaklaģık %9 unun bu bölgelerden gerçekleģtirildiği ve altı milyon kiģiye istihdam imkanı sağlandığı tahmin edilmektedir.(8) l98l yılında serbest bölgelerin dünya ticaretindeki payı %l0 iken bu oran l985 yılında %20 olmuģtur ve giderek artan bir eğilim göstermektedir.(9) 7 - Süheyla Doğan, Serbest Bölgelerde perakende satış uygulaması. D.T.M. Uzmanlık Tezi, s. 2. 8 - Engin Erdoğan, Serbest bölgeler ve Türkiye'de bir model denemesi, Anadolu Ün. Yay. Eskişehir 1985. s. 9-21. 9- Hüsnü Erkan, Rezzan Tatlıdıl, a.g.e., s. 4. 1.3. SERBEST BÖLGELERĠN ÇEġĠTLERĠ Ülkeler kendi ekonomik yapılarına uygun bazı beklentilerini gerçekleģtirmek amacı ile serbest bölge uygulamasına geçmektedirler. Bundan dolayı dünyada farklı fonksiyonlarda serbest bölgeler oluģmuģtur. Bunlardan baģlıcaları Ģöyledir: 13
14 1.3.1) Serbest Ticaret Bölgesi 1.3.2) Ġhracat iģlem bölgeleri 1.3.3 Serbest Limanlar 1.3.4) Serbest Bankacılık Bölgeleri 1.3.5) Maguiladoralar (ikiz fabrikalar) 1.3.6) Yatırım Bölgeleri 1.3.7) Antrepolar 1.3.8) Gümrük Antrepoları 1.3.9) Serbest Çevre 1.3.1) Serbest Ticaret Bölgesi (Free Trade Zones): Serbest ticaret bölgelerine bazı ülkelerde sadece serbest bölge adı verilmektedir. A.B.D.'de ise bu serbest ticaret bölgesinin adı dıģ ticaret bölgesi Ģeklindedir. Serbest ticaret bölgesi bazen serbest liman terimiyle aynı anlamda kullanılmaktadır.(10) Serbest ticaret bölgesi, genellikle bir limanda veya baģka bir yerde sınırları belirlenmiģ belli bir alan, bulunduğu ülkenin ticari faaliyetlerinin kolaylaģtırılması amacı ile serbest bölge haline getirilmiģtir. Bölgeye ülke dıģından ve için- den malların giriģlerinde, keza yine ülke dıģına çıkıģlarında gümrük vergisi ödenmemektedir.(11) A.B.D.'de Foreign Trade Zone olarak nitelenen bu bölgeler iki Ģekilde faaliyet göstermekte ve; 3.a.1. Ülkeye ait mevzuat tamamen ortadan kaldırılarak her türlü ticari ve sınai faaliyetin yapılmasına izin verilmesi durumunda bu bölgeler "açık serbest bölge" (open free zones), 3.a.2. Ülkeye ait mevzuatın kısmen uygulanması ile belirli koģullarda belirli faaliyet- 10- Ergin Erdoğan a.g.e., s. 22. 11- D.P.T. Serbest Böl. Baş. Açıklamalı Serbest Bölgeler Kanunu ve ilgili Mevzuat Aralık 1988, s. 6. lerin yapılmasına izin verilmesi durumunda bu bölgeler "kapalı serbest bölgeler" (closed free zones) olarak adlandırılmaktadır.(12) Serbest ticaret bölgelerindeki faaliyetler; üretim, depolama, montaj, mal üzerinde iģlem yapma,(13)ambalajlama, etiketleme, markalama, sınıflandırma, dereceleme, karıģtırma, kırma, ayıklama, birleģtirme, saflaģtırma, ĢiĢeleme ve Ģekil değiģtirme 14
15 olarak özetlenebilir.(14) üzerinde iģlem yapma, ambalajlama, etiketleme, markalama, sınıflandırma, dereceleme, karıģtırma, kırma, ayıklama, birleģtirme, saflaģtırma, ĢiĢeleme ve Ģekil değiģtirme olarak özetlenebilir.(15) 1.3.2) Ġhracat ĠĢlem Bölgeleri (Export Processing Zones): "Ġhraç Malları ĠĢleme Alanı" ya da "Serbest Üretim Bölgeleri" olarak da adlandırılan bu bölgeler,ihracatı teģvik etmek, hafif imalat sanayi ürünlerinin üretim veya montajına olanak sağlamak amacıyla kurulan gümrük vergi ve formalitelerinden arındırılmıģ, yerli ve yabancı firmalara yatırım olanağı tanınan, gümrüksüz olarak getirilen hammadde veya ara mallarının iģlendikten sonra yeniden dünya pazarlarına ihraç edildiği, büyük sanayi siteleri görünümünde olan bölgelerdir. (16) Genellikle emeğin ucuz olduğu geliģmekte olan ülkelerde, geliģmiģ sanayi ülkelerinde de farklı konumlarda bu tür bölgelere rastlanmaktadır.(17) Yabancı yatırımcıların karlarının ülkelerine transferlerine de izin verilmektedir. ġili, Pakistan, Endonezya gibi ülkelerde bu tür serbest bölgelerin uygulamaları görülmektedir.(18) Bölgeye yatırım yapmak isteyenlere ayrıca mali ve idari teģvikler sağlanmaktadır.(19) Ġhracat iģlem bölgelerine örnek olarak Güney Kore, Tayvan, Brezilya, Endonezya, Dominik ve Çin Halk Cumhuriyeti gösterilebilir. Bu bölgelerdeki yaygın yatırım konuları: 12- T. Engin Akyürek, Serbest Bölge İ.T.O. Ekonomi Yayınları Dizisi No: 14, İstanbul Ekim 1983, s. 13 13- Emin Çarıkçı, A Critical Survey of the Economic İmpact of Export Processing Zones, Hacettepe Univercity, Ankara 1989, s. 10. 14 -Hüsnü Erkan, Rezzan Tatlıdil, a.g.e., s. 7. 15 -Ekonomi Ansiklopedisi, Milliyet yayınları 1991, s. 289. 16- Sedat Güner, Serbest Bölgeler, Anadolu Matbaası, İzmir Haziran 1995, s. 15. 17- Erkan Altaner, Serbest Bölgeler, Türkiye İş Bankası, İktisadi Araştırmalar Müd. Haziran 1991, s. 3. 18- Açıklamalı Serbest Bölgeler Kanunu, a.g e., s. 6. 19- Economic and Social Effects of Multinational Enterprises İn Export Processing Zones, United Nations Centre on Corporations, İnternational Labour Office, Genova 1988, s. 149, 154. Tekstil, tüketim malları ve elektronik araçlar vb. hafif sanayi Ģeklindedir.(20) 1.3.3) Serbest Limanlar ( Free Ports): 15
16 Ülkenin belirli bir limanı, alt yapıları, antrepoları ve sınai tesisleriyle takviye edilerek, otelleri, gümrüksüz alıģveriģ yerleri, ikametgah, dinlenme ve eğlence merkezleriyle birlikte ihracat, ithalat, transit ticaret ve taģımacılık fonksiyonlarına hizmet amacıyla ser- best liman olarak ilan edilir. Bir Ģehir görünümü olan bu tür limanların baģlıca örnekleri; Singapur, Bahama Adaları, Kolombiyanın San Andres Limanı ve Hong-Kong'dur.(21) Serbest ticaret bölgesi uygulamasının daha dar birörneği olarak kabul edilen serbest limanlar özellikle sanayileģmiģ Avrupa ülkelerinde görülmektedir.(22) 1.3.4) Serbest Bankacılık Bölgeleri (Free Banking Zones): Faiz hadleri ve vadelerin tesbitinde, kanuni ihtiyat yada rezerv tutma konularında serbest olan, sermaye denetimi daha esnek, sermaye ile mevduat arasındaki iliģkilerin kurallara bağlı olmadığı kıyı bankacılığından oluģmaktadır. Serbest bankacılık alanlarında iģlemler yalnızca muhasebe kaydı olarak yapılabileceği gibi aynı zamanda mevduat topla- ma ve kredi verme iģlevlerini de içerebilmektedir.(23) Uluslararası piyasalarda dolaģan yabancı parayı çekmek için yaratılan bu bölgelerde genellikle döviz kontrolleri, munzam karģılık uygulaması ve kredilerle ilgili çeģitli düzenlemeler ya gevģetilmekte ya da tümden ortadan kaldırılmaktadır.(24) Kıyı bankacılığının iki ön koģulu, bankacılık hizmetlerinden doğan gelirlerin vergilendirilmemesi ve bankaların döviz hesapları üzerinde herhangi bir sınırlama olmamasıdır. 1960'lardan sonra Eurodolar piyasasının gösterdiği geliģme ve O.P.E.C. ülkelerinde biriken petrol gelirlerinin gideceği yerler araması kıyı bankacılığının geliģiminde önemli rol oynamıģtır. Hong-Kong, Panama, Güney Kore, Filipinler ve 20- Süheyla Doğan, a.g.e., s. 5. 21- Açıklamalı Serbest Bölgeler Kanunu., a.g.e., s. 6. 22 - İskender Şengezer, Serbest Bölgeler, İhracatı Geliştir me Etüd Merkezi, Ağustos 1984, s. 6. 23- Hüsnü Erkan, Rezzan Tatlıdil, a.g.e., s. 9. 24 - Sedat Güner, a.g.e., s. 16. Singapur gibi ülkeler kıyı bankacılığının yapıldığı en ünlü finans merkezleridir.(25) 1.3.5) Maguiladoralar (Ġkiz Fabrikalar) A.B.D.'nin Meksika sınırında görülen ihracat iģlem bölgelerinin değiģik bir türüdür. 16
17 Meksika firmaları, ürettikleri malların girdilerini A.B.D.'den gümrüksüz olarak almakta,bunların imal yada montajını yaptıktan sonra A.B.D.' ne ihraç etmektedir. A.B.D. ithal edilen bu mallardan gümrük vergisi alırken malın tümüne değil Meksika'da eklenen değere vergi koymaktadır. Önceleri yalnızca sınır bölgelerinde kurulmasına izin verilen maguiladoraların l970-72'den sonra ülkenin herhangi bir yerinde de kurulmasına izin verilmiģtir. (26) 1.3.6) Yatırım Bölgeleri: Bir ülkenin nispeten geri kalmıģ yörelerine canlılık getirilmesi ve uygun yatırım ortamı sağlanması amacıyla yerli yatırımları teģvik etmek için oluģturulan bölgelerdir. (27) Bu bölgeler ilk önce 1977 yılında Ġngiltere'de denenmiģtir.(28) 1.3.7) Antrepolar (Entrepot): Yurt dıģından gelen malların satılıncaya kadar bekletildiği, gümrük kontrolü ve gümrük idaresinin denetiminde bulunan depolardır. Depolanmada gümrük vergisi ödenmez. (29) Devlet yada özel mülkiyetli antrepolarda bulunan malların gerek ithal edilmesi gerekse ihraç edilmesi durumunda vergi yükümlülüğü doğmaktadır.(30) 1.3.8) Gümrük Antrepoları (Bonded Warehouses): Gümrük antrepoları, genellikle gümrük kontrolünde olup reeksport mamüllerini uzun 25 - Ekonomi Ansiklopedisi, a.g.e., s. 152. 26 - Sedat Güner, a.g.e., s. 17., Economic and Social Effects., a.g.e., s. 150. 27 - Akdeniz Ün. Sos. Bil. M.Y.O. Proje Çalışması, "Serbest Bölgelerin Türk Ekonomisine Katkısı" Antalya 1994, s. 10. 28- Sedat Güner, a.g.e., s. 17. 29- Hasan Olalı, Ekonomi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1992, s. 301. 30 -Hüsnü Erkan, Rezzan Tatlıdıl, a.g.e., s. 9. süre (2 yıla kadar) depolamak için kurulurlar.(31) Bu depolama sürecinde herhangi bir gümrük ve benzeri ödemelere tabi olmayan mallara yeniden paketleme, sınıflandırma ve harmanlama gibi iģlemler uygulanabilmektedir.(32) 17
18 1.3.9) Serbest Çevre (Free Perimeter): Serbest limana benzeyen serbest çevre, ülkenin uzak ve geliģmemiģ bölgesinde yer alır. Uluslararası teģvik veya en azından döviz gelirini artırmaya yönelik serbest liman kolaylığının aksine serbest çevre ulusal ticaret kanalları yoluyla temin edilmeyen yerel yönetim ihtiyaçlarını karģılama amacını taģımaktadır. (33) ĠĢlevlerine göre tasnif edilen serbest bölgeler birden fazla iģlevi de yerine getirebilirler. Örneğin, serbest ticaret bölgesi olarak kurulan bölgede kıyı bankacılığı da geliģtirilebilir veya ufak çaplı üretime dönük faaliyetlere de izin verilebilir. Bu nedenle yapılan sınıflama kesin bir ayrımı belirtmemektedir. (34) 1.4. SERBEST BÖLGELERĠN AMAÇLARI Ülkeleri serbest bölge uygulamasına iten sebeplerden en önemlisi döviz sağlamaktır. Döviz sağlama yolları da ihracatta baģarılı olmak, serbest bölgelerden elde edilen kira gelirleri, bankacılık hizmetleri, nakliye, montaj vb. alanlardır. 1.4.l. Döviz Kazancını Artırma: AzgeliĢmiĢ ve geliģmekte olan ülke ekonomilerinde rastlanan en önemli sorunlardan biri ödemeler dengesi açığı sorunudur. Bu açığı kapatmak, döviz kazancını artırmak için ülkeler çeģitli yöntemlere baģvurmaktadırlar. Serbest bölgelerde döviz girdisi sağlamak açısından önemli bir imkan yaratmaktadır. Serbest bölge içinde satıģı söz konusu olan mal, hizmet ve iģgücü gelirleri doğrudan döviz girdileridir. Ayrıca her türlü liman servisleri, depo, antrepo, ve arazi kira gelirleri, kredi faizleri gibi faaliyetlerden doğan gelirler döviz gelirlerini artırarak, ödemeler bilançosunun görünmeyen iģlemler kısmında olumlu etki yaratır. (35) 31- Erkan Altaner, a.g.e., s. 4. 32- İskender Şengezer, a.g.e., s. 7. 33- Sedat Güner, a.g.e., s. 18. 34- Erkan Altaner, a.g.e., s. 4. 35- T. Engin Akyürek, a.g.e., s. 19. Döviz kazancı Ģu yöntemlerle artırılmaktadır: a) Yerel pazardan satın alınan mal-hizmete yapılan ödemeler. b) Serbest bölgeden kiralanan toprak ve binalara yapılan kira ödemeleri. c) Elektrik-su, haberleģme, ulaģtırma ve diğer kamu hizmetlerine yapılan ödemeler. 18
19 d) Yerel pazardan alınan girdiler ve ithal girdilerin günlük değerinin belirli bir yüzdesine tekabül eden gümrük ödemeleri.(36) Ġhracat ile sağlanan döviz gelirlerinin yanısıra serbest bölgelerde vergilerden muaf yada teģvik tedbirleri kapsamında kurulan yabancı sermaye kuruluģları, ortak yatırımlar ve yabancı kredilerde ülkenin döviz kazancını oluģturmaktadır. (37) 1.4.2. Ev Sahibi Ülkenin Ġhracatının Artırılması ve Ġthalalatının kolaylaģtırılması: Serbest bölgelerin amacı ihracatı kolaylaģtırarak artırmak ve aynı zamanda ithalatı da kolaylaģtırmaktır. Ġhtiyaç duyulan ithal malları serbest bölgelere, gerek ithalatçı gerekse rekabet üstünlüğü sağlamak isteyen ihracatçı Ģirketlerce getirilerek depolanmaktadır. Ġhtiyaç duyulan mallar küçük partiler halinde ithal edilerek gümrük vergisinin bir defada ödenmesinin önüne geçilmiģ olunur. (38) Ġthal malın teminindeki sürat ve kolaylık ev sahibi ülke Ģirketlerine üretim kararlarında rahatlık ve esneklik sağlar. Serbest bölgeden ithal edilecek malların hazır durumda görülerek, uygunluğu açısından incelenmesi mümkündür. Bu durum serbest bölgelerden ithal malını temin eden yerli firmalar için büyük avantaj ve girdi maliyetlerini de düģürücü bir etki yapmaktadır.(39) Ülkeler bu bölgeler marifetiyle ihracatı daha istikrarlı yapmayı düģünmektedirler. Yabancı sermaye yatırımlarının yerli girdileri kullanmak durumunda olmaları ihracat anlamına gelmektedir. Malların sergilenip depolanması ile de ihracat kolaylaģmakta ve teģvik edilmektedir. Serbest bölgelerde bürokrasinin azlığı ihracatçılara hız ve rahatlık verecektir. Üretimde kullanılmak üzere hammadde ve ara malı ithalatının gümrüksüz yapılabilmesi, serbest bölgelerde ihracata dönük olarak üretimde bulunan kuruluģların maliyetlerini düģürerek yurt dıģı pazarlarda rekabet gücünü artıracaktır. Ġthal edilen malların ülkeye 36- T. Engin Akyürek, a.g.e., s. 19. 37- Sonnur Bakır, Serbest Bölgeler, T.B.M.M. Basımevi Ankara 1984, s. 44. 38 - Hüsnü Erkan, Rezzan Tatlıdıl, a.g.e., s. 10. 39 -Engin Erdoğan, a.g.e., s. 30. giriģ çıkıģını ortadan kaldıracağından serbest bölgeler reeksport iģlemlerini kolaylaģtıracaktır. Ayrıca ihraç malları bu bölgelerde daha kolay ve uygun Ģartlarda dıģ pazar isteğine göre hazırlanması önemli diğer husustur. (40) Serbest bölgelerde, ticari faaliyetlerde serbest rekabete yer verilmesi, emek ve iģyeri 19
20 gibi üretim faktörlerinin daha ucuz olması ve böylece dünya maliyetlerinin altında oluģturulan fiyatlarla dıģ pazarlara girilebilmesi, ihracatın artmasında önemli rol oynamaktadır.(41) 1.4.3. Ġstihdama Yardımcı Olmak: Serbest bölgelerin kurulma amaçlarından biride iģsizlik sorununa çözüm bulmaktır. Özellikle geliģmekte olan ve iģçilik ücretlerinin düģük olduğu ülkeler de kurulan serbest bölgelerin istihdama önemli etkileri-katkıları olduğu ILO'nun yaptırdığı araģtırmalarda ortaya çıkmıģtır. Yeni açılan iģ sahaları, yardımcı kuruluģlar, entegre tesisler istihdama yardımcı olmaya ve modern teknolojinin ülkeye giriģine olanak sağlamaktadır.(42)transit ticaret ve reeksport iģlemleri antrepo ücretleri, reeksport iģlemlerinden sağlanan döviz gelirleri,ithalat mallarının serbest bölgede iģlenmesinden elde edilen katma değer istihdamda artıģ etkisi yaratmaktadır. Ġstihdam yaratmada en büyük baģarının Meksika'daki Maguiladora örneğinde olduğu belirtilmektedir. (Örneğin, 1980 yılında yalnızca elektronik ve tekstil sektörlerindeki toplam iģgücünün %80'i aynı sektörde faaliyet gösteren Maguiladora'larda istihdam edilmiģtir.) Doğrudan yaratılan istihdamın yanında dolaylı istihdamı da hesaplamak gerekir. (Örneğin, Tayvan'da serbest bölgede çalıģan her iģçi için, serbest bölge dıģında bir kiģilik istihdam yarattığı ifade edilmiģtir.) (43) 1.4.4. Yabancı Sermaye ve Teknoloji Transferi: Ülkeler, serbest bölgelerde iģgücünü ucuzlatmak, altyapı yatırımlarında imkanlar sağlamak ve bir takım vergi muafiyetlerini öngörmek suretiyle yabancı sermayenin ve modern teknolojinin bu bölgelere gelmesine olanak ağlamaktadırlar.(44) 40 - Erkan Altaner, a.g.e., s. 10. 41 - Açıklamalı Serbest Bölgeler Kanunu, a.g.e., s. 7. 42 - Hüsnü. Erkan, Rezzan Tatlıdil, a.g.e., s. 10. 43- Sedat güner a.g.e., 18 44- Açıklamalı Serbest Bölgeler Kanunu, a.g.e., s.8. Serbest bölgelere transfer edilen teknoloji ile ülkeler dünyadaki teknolojik geliģmeleri de yakından takip edebilmekte ve yüksek teknoloji ile üretim ve yatırımda artıģların olmasını sağlamıģ olmaktadırlar. (45) Teknoloji transferlerinin önemli bir bölümü çok uluslu Ģirketler aracılığı ile gerçekleģmektedir.(46) Serbest bölgelerin teknoloji ithali ile ilgili baģarısı ve ülke 20