BÖLÜM 8 PROJE KAPSAMINDAKĠ FAALĠYETLERĠN ETKĠ DEĞERLENDĠRMESĠ VE ALINACAK ÖNLEMLER

BÖLÜM 8 PROJE KAPSAMINDAKĠ FAALĠYETLERĠN ETKĠ DEĞERLENDĠRMESĠ VE ALINACAK ÖNLEMLER ĠNġAAT/ĠġLETME/SÜREKLĠ OLMAYAN YA DA OLAĞAN DIġI ĠġLEMLER/ĠġLETMEYE KAPATMA (ĠLGĠLĠ YÖNETMELĠKLER KAPSAMINDA GEREKLĠ DEĞERLENDĠRME YAPILACAKTIR) BÖLÜM 8.1. Fiziksel Özellikler - Karasal

ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa No ĠÇĠNDEKĠLER... i TABLOLAR... ġekġller... viii KISALTMALAR... xii 8. PROJE KAPSAMINDAKĠ FAALĠYETLERĠN ETKĠ DEĞERLENDĠRMESĠ VE ALINACAK ÖNLEMLER ĠNġAAT/ĠġLETME/SÜREKLĠ OLMAYAN YA DA OLAĞAN DIġI ĠġLEMLER/ĠġLETMEYE KAPATMA (ĠLGĠLĠ YÖNETMELĠKLER KAPSAMINDA GEREKLĠ DEĞERLENDĠRME YAPILACAKTIR)... 8.1-1 8.1. Fiziksel Özellikler Karasal... 8.1-1 8.1.1. Meteorolojik ve Ġklimsel Özellikler... 8.1-1 8.1.2. Toprak ve Arazi Özellikleri... 8.1-6 8.1.3. Jeolojik Özellikler... 8.1-103 8.1.4. Hidrolojik Özellikler... 8.1-148 8.1.5. Hidrojeolojik Özellikler... 8.1-172 8.1.6. Tarım ve Hayvancılık... 8.1-186 8.1.7. Koruma Alanları (EK-V deki Duyarlı Yöreler Listesi Kapsamında)... 8.1-186 8.1.8. Devletin Yetkili Organlarının Hüküm ve Tasarrufu Altında Bulunan Araziler (Askeri Yasak Bölgeler, Kamu Kurum ve KuruluĢlarına Belirli Amaçlarla Tahsis EdilmiĢ Alanlar, 7/16349 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile "SınırlandırılmıĢ Alanlar" vb.)... 8.1-186 8.1.9. Su Kullanımı ve Bertarafı (Arazi Hazırlık, ĠnĢaat, ĠĢletme ve ĠĢletme Sonrası Olmak Üzere Temin Edileceği Kaynaklar, Su Miktarları, Ġçme ve Kullanma Suyu ve Diğer Kullanım Amaçlarına Göre Miktarları, Kullanım Sonrası OluĢacak Atık Suların Miktarı ve Bertarafı)... 8.1-187 8.1.9.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-187 8.1.9.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-192 8.1.9.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-195 8.1.10. Enerji Temini... 8.1-195 8.1.10.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-195 8.1.10.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-195 8.1.10.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-196 8.1.11. Yakıt Temini... 8.1-196 8.1.11.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-196 8.1.11.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-197 8.1.11.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-197 8.1.12. Olası Kaynak ve Altyapı Kullanımları... 8.1-197 8.1.13. Trafik (Karayolu, Demiryolu, Deniz ve Hat DöĢenirken UlaĢım Yolları)... 8.1-198 8.1.13.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-198 i

8.1.13.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-199 8.1.13.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-200 8.1.14. Emisyon (Toz ve Gaz) Hesaplamaları... 8.1-200 8.1.14.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-209 8.1.14.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-231 8.1.14.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-243 8.1.15. Atıklar (Arazi Hazırlık, ĠnĢaat, ĠĢletme ve ĠĢletme Sonrası Olmak Üzere Atık Türleri, Miktarları, Bertarafı)... 8.1-249 8.1.15.1. Hafriyat Atıkları... 8.1-249 8.1.15.1.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-249 8.1.15.1.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-251 8.1.15.1.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-251 8.1.15.2. Evsel Katı Atıklar... 8.1-251 8.1.15.2.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-251 8.1.15.2.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-252 8.1.15.2.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-252 8.1.15.3. Ambalaj Atıkları... 8.1-253 8.1.15.3.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-253 8.1.15.3.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-253 8.1.15.3.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-253 8.1.15.4. Atık Pil ve Akümülatörler... 8.1-253 8.1.15.4.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-253 8.1.15.4.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-254 8.1.15.4.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-254 8.1.15.5. Tıbbi Atıklar... 8.1-254 8.1.15.5.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-254 8.1.15.5.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-255 8.1.15.5.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-255 8.1.15.6. Atık Yağlar... 8.1-255 8.1.15.6.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-255 8.1.15.6.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-256 8.1.15.6.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-257 8.1.15.7. Atık Lastikler... 8.1-257 8.1.15.7.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-257 8.1.15.7.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-257 8.1.15.7.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-257 8.1.15.8. Tehlikeli Atıklar... 8.1-258 ii

8.1.15.8.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-258 8.1.15.8.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-259 8.1.15.8.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-259 8.1.16. Vibrasyon, Patlatma ile Gürültü Kaynakları ve Seviyeleri... 8.1-259 8.1.16.1. Gürültü Kaynakları... 8.1-259 8.1.16.1.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-265 8.1.16.1.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-281 8.1.16.1.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-289 8.1.16.2. Vibrasyon ve Patlama... 8.1-293 8.1.16.2.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması... 8.1-299 8.1.16.2.2. ĠĢletme AĢaması... 8.1-308 8.1.16.2.3. ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-310 8.1.17. Boru Hattının Bakım AĢamaları... 8.1-313 8.1.18. Planlanmayan Olaylar... 8.1-314 8.1.19. Sağlık Koruma Bandı Mesafesi... 8.1-315 8.1.20. Doğaya Yeniden Kazandırma ÇalıĢmaları... 8.1-315 8.1.21. Risk Analizi... 8.1-315 8.1.22. Diğer Hususlar... 8.1-319 iii

TABLOLAR Sayfa No Tablo 8.1.1-1. Küresel Isınma Potansiyelleri (100 Yıllık Değerlendirme Tarihi, 1996 Hükümetler Arası Ġklim DeğiĢikliği Paneli - IPCC)... 8.1-0 Tablo 8.1.1-2. Boru Hattı ve Kompresör Ġstasyonları ĠnĢaatı Ġçin Mazot Tüketimi... 8.1-0 Tablo 8.1.1-3. Hareketli Kaynak ĠnĢaat Ekipmanı Sera Gazı Emisyon Faktörleri... 8.1-1 Tablo 8.1.1-4. ĠnĢaat AĢaması için Sera Gazlarının Yıllık Emisyonu... 8.1-1 Tablo 8.1.1-5. CST01'den Kaynaklanan CO 2 Yıllık Emisyonu... 8.1-2 Tablo 8.1.1-6. CST03'den Kaynaklanan CO 2 Yıllık Emisyonu... 8.1-2 Tablo 8.1.1-7. CST05/OFF-ES'den Kaynaklanan CO 2 Yıllık Emisyonu... 8.1-2 Tablo 8.1.1-8. CST07'den Kaynaklanan CO 2 Yıllık Emisyonu... 8.1-2 Tablo 8.1.1-9. CST01'den CH 4 Yıllık Kaçak Emisyonu... 8.1-3 Tablo 8.1.1-10. CST03'ten CH 4 Yıllık Kaçak Emisyonu... 8.1-3 Tablo 8.1.1-11. CST05/OFF-ES'den CH 4 Yıllık Kaçak Emisyonu... 8.1-3 Tablo 8.1.1-12. CST07'den CH 4 Yıllık Kaçak Emisyonu... 8.1-4 Tablo 8.1.1-13. Kademe 2 - CH4 Kaçak Emisyonlarına ĠliĢkin Emisyon Faktörü... 8.1-4 Tablo 8.1.1-14. Kademe 2 - CH4 Kaçak Emisyonlarına ĠliĢkin Emisyon Faktörü... 8.1-5 Tablo 8.1.1-15. Kademe 1 - Hava Deliği Emisyonları için Emisyon Faktörü... 8.1-5 Tablo 8.1.2-1.Duyarlılık Seviyesi - Toprak... 8.1-7 Tablo 8.1.2-2. Duyarlılık Analizi - Toprak... 8.1-8 Tablo 8.1.2-3. Toprak Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-13 Tablo 8.1.2-4. Toprağın Değerlendirme Unsurları... 8.1-14 Tablo 8.1.2-5. Yüksek Tarımsal Potansiyele Sahip Toprağın Azalması / Bozulması Toprağın Tarımsal Potansiyeli - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-15 Tablo 8.1.2-6. Yüksek Erozyon Potansiyeline Sahip Olan Bölgelerdeki Erozyon Toprağın Erozyon Potansiyeli - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-20 Tablo 8.1.2-7.Toprağın kirlenmesi Toprak Kirliliği Potansiyeli - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-24 Tablo 8.1.2-8. Potansiyel KirlenmiĢ Alanlar... 8.1-52 Tablo 8.1.2-9. ĠnĢaat AĢamasında Toprak Etki Yönetimi Ġçin Etki Azaltıcı Tedbirler.. 8.1-53 Tablo 8.1.2-10. Toprak Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması. 8.1-59 Tablo 8.1.2-11. Yüksek Tarımsal Potansiyele Sahip Toprağın Azalması / Bozulması Toprağın Tarımsal Potansiyeli - ĠĢletme AĢaması... 8.1-60 Tablo 8.1.2-12. Yüksek Erozyon Potansiyeline Sahip Olan Bölgelerdeki Erozyon Toprağın Erozyon Potansiyeli - ĠĢletme AĢaması... 8.1-62 Tablo 8.1.2-13. ĠĢletme Sırasında Toprak Etki Yönetimi Ġçin Etki Azaltma Tedbirleri. 8.1-63 Tablo 8.1.2-14. Toprak Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-64 Tablo 8.1.2-15. Yüksek Tarımsal Potansiyele Sahip Toprağın Azalması/Bozulması Toprağın Tarımsal Potansiyeli - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Olumlu Etkiler... 8.1-66

Tablo 8.1.2-16. Yüksek Erozyon Potansiyeline Sahip Olan Bölgelerdeki Toprağın Erozyon Potansiyeli - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Olumsuz Etkiler... 8.1-68 Tablo 8.1.2-17. Toprağın Kirlenmesi Toprak Kirliliği Potansiyeli - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Olumsuz Etkiler... 8.1-69 Tablo 8.1.2-18. ĠĢletmeye Kapatma AĢamasında Toprak Etki Yönetimi için Etki Azaltıcı Tedbirleri... 8.1-71 Tablo 8.1.2-19. Duyarlılık Seviyesi Görsel Estetik... 8.1-75 Tablo 8.1.2-20. Duyarlılık Analizi - Peyzaj Görsel Özellikleri... 8.1-76 Tablo 8.1.2-21. Görsel Estetik Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması... 8.1-81 Tablo 8.1.2-22. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-83 Tablo 8.1.2-23. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar - ĠnĢaat AĢaması...... 8.1-84 Tablo 8.1.2-24. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-85 Tablo 8.1.2-25. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Koruma Altındaki Alanlar - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-85 Tablo 8.1.2-26. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-87 Tablo 8.1.2-27. Balıkesir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-87 Tablo 8.1.2-28. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-88 Tablo 8.1.2-29. EskiĢehir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-88 Tablo 8.1.2-30. Balıkesir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-88 Tablo 8.1.2-31. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Koruma Altındaki Doğal Alanlar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-89 Tablo 8.1.2-32. ĠnĢaat AĢamasında Görsel Etkiler için Etki Azaltma Tedbirleri... 8.1-89 Tablo 8.1.2-33. Görsel Estetik Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması... 8.1-90 Tablo 8.1.2-34. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠĢletme AĢaması... 8.1-91 Tablo 8.1.2-35. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar - ĠĢletme AĢaması...... 8.1-92 Tablo 8.1.2-36. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠĢletme AĢaması... 8.1-93 Tablo 8.1.2-37. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Koruma Altındaki Alanlar - ĠĢletme AĢaması... 8.1-93 Tablo 8.1.2-38. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠĢletme AĢaması Yüksek Etki... 8.1-96 i

Tablo 8.1.2-39. Balıkesir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠĢletme AĢaması Yüksek Etki... 8.1-96 Tablo 8.1.2-40. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar ĠĢletme AĢaması Yüksek Etki... 8.1-97 Tablo 8.1.2-41. EskiĢehir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-97 Tablo 8.1.2-42. Balıkesir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠĢletme AĢaması Yüksek Etki... 8.1-97 Tablo 8.1.2-43. ĠĢletme AĢamasında Görsel Etkiler için Etki Azaltma Tedbirleri... 8.1-98 Tablo 8.1.2-44. Görsel Estetik Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-98 Tablo 8.1.2-45. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-100 Tablo 8.1.2-46. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-101 Tablo 8.1.2-47. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-101 Tablo 8.1.2-48. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Koruma Altındaki Alanlar - ĠĢletmeye Kapatma... 8.1-102 Tablo 8.1.2-49. ĠĢletmeye Kapatma sırasında Görsel Etkiler için Etki Azaltıcı Önlemler 8.1-103 Tablo 8.1.3-1. Duyarlılık Seviyesi Jeoloji ve Jeomorfoloji... 8.1-104 Tablo 8.1.3-2. Duyarlılık Analizi Jeoloji ve Morfoloji... 8.1-105 Tablo 8.1.3-3. Duyarlılık Analizi Faylarla KesiĢmeler... 8.1-113 Tablo 8.1.3-4. Duyarlılık Analizi Heyelanlarla KesiĢim... 8.1-114 Tablo 8.1.3-5. Diğer Jeolojik Risk Lokasyonlarının Özeti... 8.1-125 Tablo 8.1.3-6. Duyarlılık Analizi Diğer Jeolojik Risklerle KesiĢim... 8.1-125 Tablo 8.1.3-7. Jeolojik Risklerin Azaltılması ve Önlenmesi-Özet... 8.1-138 Tablo 8.1.3-8. Duyarlılık Seviyesi Jeoloji ve Morfoloji... 8.1-139 Tablo 8.1.3-9. Duyarlılık Analizi Sismoloji... 8.1-140 Tablo 8.1.3-10. Duyarlılık Analizi Deprem Bölgeleri Ġle KesiĢmeler... 8.1-142 Tablo 8.1.3-11. TANAP Proje Güzergâhı Boyunca Yer Alan Aktif Fay GeçiĢlerine ĠliĢkin Ön Bulguların Özeti... 8.1-145 Tablo 8.1.3-12. TANAP Proje Güzergahı Boyunca Fay Kırılma Riskine ĠliĢkin Olarak Tavsiye Edilen Saha AraĢtırmaları... 8.1-147 Tablo 8.1.4-1. Duyarlılık Seviyesi Hidroloji Ve Yüzey Suyu Kalitesi... 8.1-148 Tablo 8.1.4-2. Duyarlılık Analizi Hidroloji ve Yüzey Suyu Kalitesi... 8.1-149 Tablo 8.1.4-3. Hidroloji ve Yüzey Suyu Kalitesi Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması... 8.1-154 Tablo 8.1.4-4. Yüzey Suyu Kalitesi Veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması - Su Kaynaklarının Morfoloji DeğiĢiklikleri Veya Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı ĠnĢaat AĢaması... 8.1-156 ii

Tablo 8.1.4-5. Ardahan Ġli - Yüzey Suyu Kalitesi Veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması Su Kaynaklarının Morfoloji DeğiĢiklikleri Veya Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-158 Tablo 8.1.4-6. Erzurum ili - Yüzey suyu kalitesi veya su kaynaklarının ekolojik bütünlüğünün bozulması Su kaynaklarının morfoloji değiģiklikleri veya bitki örtüsünün kaldırılmasına duyarlılığı- ĠnĢaat aģaması Yüksek etki... 8.1-158 Tablo 8.1.4-7. Yozgat Ġli - Yüzey Suyu Kalitesi Veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması Su Kaynaklarının Morfoloji DeğiĢiklikleri Veya Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-159 Tablo 8.1.4-8. Yüzey Suyu Kalitesi Veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması - Su Kaynaklarının Su DeĢarjı Ve Askıda Sedimana KarĢı Duyarlılığı ĠnĢaat AĢaması... 8.1-159 Tablo 8.1.4-9. ĠnĢaat AĢamasında Yüzeydeki Su Kaynaklarındaki Etkilerin Yönetilmesi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemleri... 8.1-163 Tablo 8.1.4-10. Hidroloji ve Yüzey Suyu Kalitesi Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması... 8.1-165 Tablo 8.1.4-11. ĠnĢaat AĢamasında Yüzey Su Kaynakları Üzerindeki Etkilerin Yönetimi Ġçin Etki Azaltma Tedbirleri... 8.1-166 Tablo 8.1.4-12. Hidroloji ve Yüzey Suyu Kalitesi Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-167 Tablo 8.1.4-13. Yüzey Suyu Kalitesi veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması - Su Kaynaklarının Morfoloji DeğiĢiklikleri Veya Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-169 Tablo 8.1.4-14. Yüzey Suyu Kalitesi veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması - Su Kaynaklarının Su DeĢarjı Ve Askıda Sedimana KarĢı Duyarlılığı ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-170 Tablo 8.1.4-15. ĠĢletmeye Kapatma AĢamasında Yüzey Su Kaynaklarının Yönetimi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemleri... 8.1-171 Tablo 8.1.5-1. Duyarlılık Seviyesi Hidrojeoloji Ve Yeraltı Suyu Kalitesi... 8.1-172 Tablo 8.1.5-2. Duyarlılık Analizi Hidrojeoloji ve Yeraltı Suyu Kalitesi... 8.1-173 Tablo 8.1.5-3. Hidroloji ve Yeraltı Suyu Kalitesi Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması... 8.1-174 Tablo 8.1.5-4. Sığ Yeraltı Suyu Kalitesinde Bozulma Yeraltı Suyunun Varlığı ve Kaya Geçirgenliği ĠnĢaat AĢaması... 8.1-176 Tablo 8.1.5-5. Erzurum Ġli EskiĢehir -Edirne - Sığ Yeraltı Suyu Kalitesinde Bozulma Yeraltı Suyunun Varlığı Ve Kaya Geçirgenliği - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-177 Tablo 8.1.5-6. ĠnĢaat AĢamasında Yeraltı Suyu Kaynakları Üzerindeki Etkinin Yönetimi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemleri... 8.1-182 Tablo 8.1.5-7. Hidroloji ve Yeraltı Suyu Kalitesi Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması... 8.1-183 Tablo 8.1.5-8. Sığ Yeraltı Suyu Kalitesinde Bozulma Yeraltı Suyunun Varlığı Ve Kaya Geçirgenliği ĠĢletme AĢaması... 8.1-184 Tablo 8.1.5-9. ĠĢletme AĢamasında Yüzey Yeraltı Suyu Üzerindeki Etkilerin Yönetimi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemleri... 8.1-186 iii

Tablo 8.1.9-1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢamalarında Suyun Kullanacağı Sahalar, Miktarlar, Temin Kaynakları, Atık su Miktarları ve Atık su Arıtma Yöntemleri... 8.1-188 Tablo 8.1.9-2. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢamalarında OluĢacak Evsel Nitelikli Atık Suyun Özellikleri... 8.1-189 Tablo 8.1.9-3. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği - KarıĢık Endüstriyel Atık Suların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları... 8.1-191 Tablo 8.1.9-4. IFC Hidrotest Su DeĢarj Standartları... 8.1-191 Tablo 8.1.9-5. ĠĢletme AĢamalarında Suyun Kullanacağı Sahalar, Miktarlar, Temin Kaynakları, Atık su Miktarları Ve Atık su Bertaraf Etme Yöntemleri... 8.1-193 Tablo 8.1.10-1. Kaynak Tüketimi Üzerindeki Etki- Enerji Kullanımının En Aza Ġndirilmesi ĠnĢaat AĢaması... 8.1-195 Tablo 8.1.10-2. Kompresör Ġstasyonları ve Kurulu Güçleri... 8.1-196 Tablo 8.1.10-3. Kaynak Tüketimi Üzerindeki Etki - Enerji kullanımının en aza indirilmesi ĠĢletme aģaması... 8.1-196 Tablo 8.1.10-4. Kaynak Tüketimi Üzerindeki Etki- Enerji Kullanımının En Aza Ġndirilmesi ĠĢletmeye kapama aģaması... 8.1-196 Tablo 8.1.14-1. Duyarlılık Seviyesi Hava Kalitesi... 8.1-200 Tablo 8.1.14-2. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi Toz ve Partikül Ġle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan)... 8.1-202 Tablo 8.1.14-3. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Gaz Kirleticilerle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan)...... 8.1-202 Tablo 8.1.14-4. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Ekolojik Alıcılar... 8.1-203 Tablo 8.1.14-5. Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği, Ek-2, Tablo 2.1 de yer alan Ġlgili Limit Değer... 8.1-211 Tablo 8.1.14-6. Modelleme ÇalıĢmalarında Kullanılan Meteoroloji Ġstasyonları ve Veri Yılları... 8.1-212 Tablo 8.1.14-7. Proje Etki Alanı ve En Yakın YerleĢim Alanı... 8.1-213 Tablo 8.1.14-8. EskiĢehir - Modelleme ÇalıĢmaları Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri... 8.1-215 Tablo 8.1.14-9. Etki Faktörlerinin Hava Kalitesi Üzerindeki Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması... 8.1-217 Tablo 8.1.14-10. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-218 Tablo 8.1.14-11. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-219 Tablo 8.1.14-12. Ardahan Ġli - Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-221 Tablo 8.1.14-13. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-223 Tablo 8.1.14-14. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠnĢaat AĢaması... 8.1-224 Tablo 8.1.14-15. Ardahan Ġli- Gaz kirleticilerin Konsantrasyonundaki ArtıĢ Ekolojik alıcılar - ĠnĢaat aģaması Yüksek etki... 8.1-226 iv

Tablo 8.1.14-16. Erzurum Ġli - Gaz kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik alıcılar - ĠnĢaat aģaması Yüksek etki... 8.1-226 Tablo 8.1.14-17. Sivas Ġli - Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-226 Tablo 8.1.14-18. ĠnĢaat Sırasında Toz ve Gaz Emisyonların En Aza Ġndirilebilmesi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemler... 8.1-231 Tablo 8.1.14-19. Kompresör Ġstasyonları Emisyon Kaynakları... 8.1-232 Tablo 8.1.14-20. Gaz Türbinleri için Emisyon Limit Değerleri... 8.1-234 Tablo 8.1.14-21. SKHKKY Saatlik Kütlesel Debi (kg/sa) Değerleri... 8.1-235 Tablo 8.1.14-22. CST-1 ĠĢletme AĢaması Modelleme ÇalıĢması Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri... 8.1-235 Tablo 8.1.14-23. CST-1 Çevresinde Modelleme Sonuçları ile Mevcut Durum Sonuçlarının Kıyaslanması (NO 2 )... 8.1-236 Tablo 8.1.14-24. CST-3 ĠĢletme AĢaması Modelleme ÇalıĢması Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri... 8.1-236 Tablo 8.1.14-25. CST-3 Çevresinde Modelleme Sonuçları ile Mevcut Durum Sonuçlarının Kıyaslanması (NO 2 )... 8.1-236 Tablo 8.1.14-26. CST-5 ĠĢletme AĢaması Modelleme ÇalıĢması Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri... 8.1-237 Tablo 8.1.14-27. CST-5 Çevresinde Modelleme Sonuçları ile Mevcut Durum Sonuçlarının Kıyaslanması (NO 2 )... 8.1-237 Tablo 8.1.14-28. CST-7 ĠĢletme AĢaması Modelleme ÇalıĢması Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri... 8.1-237 Tablo 8.1.14-29. CST-7 Çevresinde Modelleme Sonuçları ile Mevcut Durum Sonuçlarının Kıyaslanması (NO 2 )... 8.1-238 Tablo 8.1.14-30. Hava Kalitesi Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması... 8.1-238 Tablo 8.1.14-31. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠĢletme AĢaması... 8.1-240 Tablo 8.1.14-32. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠĢletme AĢaması... 8.1-241 Tablo 8.1.14-33. Gaz kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (insan) - ĠĢletme AĢaması... 8.1-241 Tablo 8.1.14-34. Gaz Halindeki Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠĢletme AĢaması... 8.1-242 Tablo 8.1.14-35. ĠĢletme aģamasında Toz ve Gaz Kirletici Emisyonları En Aza Ġndirmek için Etki Azaltıcı Önlemler... 8.1-242 Tablo 8.1.14-36. Hava Kalitesi Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-243 Tablo 8.1.14-37. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-245 Tablo 8.1.14-38. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-246 v

Tablo 8.1.14-39. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-247 Tablo 8.1.14-40. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-248 Tablo 8.1.14-41. ĠĢletmeye Kapatma Sırasında Toz ve Gaz Kirletici Emisyonların En Aza Ġndirilebilmesi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemler... 8.1-248 Tablo 8.1.15-1. Ġl Düzeyinde Tahmin Edilen Kazı Malzemesi ve Fazla Malzeme Miktarı...... 8.1-249 Tablo 8.1.16-1. Duyarlılık Seviyesi Gürültü... 8.1-260 Tablo 8.1.16-2. Duyarlılık Analizi Gürültü... 8.1-261 Tablo 8.1.16-3. Teorik olarak Boru Hattı ĠnĢaat AĢamasında Yürütülecek Faaliyetler...... 8.1-267 Tablo 8.1.16-4. Makine ve Ekipmanların Gürültü Seviyeleri... 8.1-268 Tablo 8.1.16-5. EskiĢehir Meteoroloji Ġstasyonunun Yıllık Ortalama Sıcaklık Değerleri...... 8.1-269 Tablo 8.1.16-6. EskiĢehir Meteoroloji Ġstasyonunun Yıllık Ortalama Bağıl Nem Değerleri... 8.1-270 Tablo 8.1.16-7. EskiĢehir/Anadolu Meteoroloji Ġstasyonunun Aylık ve Yıllık Ortalama Rüzgar (Esme) Değerleri... 8.1-270 Tablo 8.1.16-8. ĠnĢaat AĢaması için Gürültü Modelleme Sonuçları... 8.1-271 Tablo 8.1.16-9. Etki Faktörünün Gürültü Üzerindeki Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması. 8.1-272 Tablo 8.1.16-10. Gürültü seviyesindeki artıģ - alıcılar (Ġnsan) ĠnĢaat AĢaması... 8.1-274 Tablo 8.1.16-11. Gürültü seviyesindeki artıģ - Ekolojik alıcılar ĠnĢaat AĢaması... 8.1-275 Tablo 8.1.16-12. Ardahan Ġli - Gürültü seviyesindeki artıģ - Ekolojik alıcılar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-275 Tablo 8.1.16-13. Erzurum Ġli - Gürültü seviyesindeki artıģ - Ekolojik alıcılar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-276 Tablo 8.1.16-14. Sivas Ġli - Gürültü seviyesindeki artıģ - Ekolojik alıcılar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-276 Tablo 8.1.16-15. ĠnĢaat AĢamasında Gürültü Etkilerinin En Aza Ġndirilmesi... 8.1-280 Tablo 8.1.16-16. CST-1, CST -3 ve CST -7 için Gürültü Dağılım Envanteri... 8.1-281 Tablo 8.1.16-17. CST -5 için Gürültü Dağılım Envanteri... 8.1-282 Tablo 8.1.16-18. ĠĢletme AĢaması Gürültü Modeli Sonuçları... 8.1-283 Tablo 8.1.16-19. Gürültü üzerine etki faktörünün yoğunluğu ĠĢletme aģaması... 8.1-286 Tablo 8.1.16-20. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) ĠĢletme AĢaması.. 8.1-287 Tablo 8.1.16-21. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ - Ekolojik Alıcılar ĠĢletme AĢaması 8.1-288 Tablo 8.1.16-22. ĠĢletme AĢamasında Gürültü Etkilerinin En Aza Ġndirilmesi... 8.1-289 Tablo 8.1.16-23. Gürültü Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-289 Tablo 8.1.16-24. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-291 vi

Tablo 8.1.16-25. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ - Ekolojik Alıcılar ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-292 Tablo 8.1.16-26. ĠĢletmeye kapatma aģamasında Gürültü etkilerinin en aza indirilmesi...... 8.1-293 Tablo 8.1.16-27. Duyarlılık Seviyesi TitreĢim... 8.1-294 Tablo 8.1.16-28. Duyarlılık Analizi TitreĢim... 8.1-295 Tablo 8.1.16-29. Etki Faktörünün TitreĢim Üzerindeki Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması...... 8.1-300 Tablo 8.1.16-30. TitreĢim Seviyesindeki ArtıĢ Alıcılar(Ġnsan) ĠnĢaat AĢaması... 8.1-301 Tablo 8.1.16-31. TitreĢim Seviyesindeki ArtıĢ - Ekolojik Alıcılar ĠnĢaat AĢaması.. 8.1-302 Tablo 8.1.16-32. Ardahan Ġli - TitreĢim seviyesindeki artıģ - Ekolojik alıcılar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki... 8.1-303 Tablo 8.1.16-33. ĠnĢaat sırasında TitreĢim Etkilerinin En aza indirilmesi... 8.1-306 Tablo 8.1.16-34. Maden ve TaĢ Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlama Nedeniyle OluĢacak TitreĢimlerin En Yakın Çok Hassas (Ek ibare:rg-27/4/2011-27917) ve Hassas Kullanım Alanının DıĢında Yaratacağı Zemin TitreĢimlerinin Ġzin Verilen En Yüksek Değerleri... 8.1-307 Tablo 8.1.16-35. ĠnĢaatlarda Kazık Çakma ve Benzeri TitreĢim Yaratan Operasyonların ve ĠnĢaat Makinelerinin En Yakın Çok Hassas (Ek ibare:rg-27/4/2011-27917) ve Hassas Kullanım Alanının DıĢında Yaratacağı Zemin TitreĢimlerinin Ġzin Verilen En Yüksek Değerleri (1 Hz- 80 Hz arasındaki frekans bantlarında )... 8.1-307 Tablo 8.1.16-36. Binalarda, Bina Ġçindeki Makine ve Teçhizatın Yaratacağı TitreĢimlerin Sınır Değerleri... 8.1-307 Tablo 8.1.16-37. TitreĢim Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması 8.1-308 Tablo 8.1.16-38. TitreĢim Seviyesindeki ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) ĠĢletme AĢaması. 8.1-309 Tablo 8.1.16-39. TitreĢim Seviyesindeki ArtıĢ - Ekolojik Alıcılar ĠĢletme AĢaması 8.1-310 Tablo 8.1.16-40. ĠĢletme AĢamasında TitreĢim Etkilerinin En Aza Ġndirilmesi... 8.1-310 Tablo 8.1.16-41. TitreĢim Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması... 8.1-311 Tablo 8.1.16-42. TitreĢim seviyesindeki artıģ alıcılar (insan) ĠĢletmeye kapatma AĢaması... 8.1-312 Tablo 8.1.16-43. TitreĢim Seviyesindeki ArtıĢ - Ekolojik Alıcılar ĠĢletmeye Kapama AĢaması... 8.1-312 Tablo 8.1.16-44. ĠĢletmeye Kapama AĢamasında TitreĢim Etkilerinin En Aza Ġndirilmesi... 8.1-313 Tablo 8.1.21-1. Risk Analizi ÇalıĢması... 8.1-318 vii

ġekġller Sayfa No ġekil 8.1.2-1. Ulusal Toprak Sınıflandırma Sistemine göre Toprağın Tarımsal Potansiyeli... 8.1-9 ġekil 8.1.2-2. Ulusal Toprak Sınıflandırma Sistemine göre Toprağın Erozyon Potansiyeli... 8.1-10 ġekil 8.1.2-3. Mevcut Arazi Kullanımına göre Toprak Kirliliği Potansiyeli... 8.1-11 ġekil 8.1.2-4. Bursa Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-28 ġekil 8.1.2-5. KırĢehir Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-29 ġekil 8.1.2-6. Yozgat Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-30 ġekil 8.1.2-7. Yozgat Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-31 ġekil 8.1.2-8. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-32 ġekil 8.1.2-9. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-33 ġekil 8.1.2-10. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-34 ġekil 8.1.2-11. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-35 ġekil 8.1.2-12. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-36 ġekil 8.1.2-13. EskiĢehir Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-37 ġekil 8.1.2-14. Balıkesir Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-38 ġekil 8.1.2-15. Çanakkale Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-39 ġekil 8.1.2-16. Bilecik Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-40 ġekil 8.1.2-17. Bursa Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-41 ġekil 8.1.2-18. Bursa Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-42 ġekil 8.1.2-19. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-43 ġekil 8.1.2-20. GümüĢhane Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-44 ġekil 8.1.2-21. GümüĢhane Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-45 ġekil 8.1.2-22. Ardahan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-46 ġekil 8.1.2-23. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-47 ġekil 8.1.2-24. Erzincan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-48 ġekil 8.1.2-25. Erzincan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-49 ġekil 8.1.2-26. Çanakkale Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-50 ġekil 8.1.2-27. Nehir GeçiĢlerindeki Rip-Rap Uygulamaları... 8.1-58 ġekil 8.1.2-28. Vadi ve Yüzey Drenaj Sistemlerindeki Rip-Rap Uygulamaları... 8.1-58 ġekil 8.1.2-29. YerleĢim Birimlerinin Sayısı... 8.1-77 ġekil 8.1.2-30. Yolların Uzunluğu... 8.1-78 ġekil 8.1.2-31. Arkeolojik Alanların Yüzölçümü... 8.1-79 ġekil 8.1.2-32. Koruma Altındaki Alanların Yüzölçümü... 8.1-80 ġekil 8.1.2-33. Tipik Bir Kamp Sahasının GörünüĢü... 8.1-86 viii

ġekil 8.1.2-34. Tipik Bir Boru Stok Sahasının GörünüĢü... 8.1-86 ġekil 8.1.2-35. Kompresör Ġstasyonu 5'in Havadan Temsili GörünüĢü... 8.1-94 ġekil 8.1.2-36. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Önce Alanın GörünüĢü... 8.1-94 ġekil 8.1.2-37. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Sonra Sahanın Fotomontajı... 8.1-94 ġekil 8.1.2-38. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Önce Alanın GörünüĢü... 8.1-95 ġekil 8.1.2-39. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Sonra Alanın Fotomontajı... 8.1-95 ġekil 8.1.2-40. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Önce Alanın GörünüĢü... 8.1-95 ġekil 8.1.2-41. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Sonra Alanın Fotomontajı... 8.1-96 ġekil 8.1.3-1. Duyarlılık Analizi Ana Faylar... 8.1-106 ġekil 8.1.3-2. Duyarlılık Analizi Heyelanlar... 8.1-107 ġekil 8.1.3-3. Duyarlılık Analizi Diğer Jeolojik Tehlikeler... 8.1-108 ġekil 8.1.3-4. Erzurum Ġlindeki Aktif Ana Faylar... 8.1-110 ġekil 8.1.3-5. Sivas Ġlindeki Aktif ve Aktif Olmayan Ana Faylar... 8.1-111 ġekil 8.1.3-6. EskiĢehir Ġlindeki Aktif Ve Aktif Olmayan Ana Faylar... 8.1-111 ġekil 8.1.3-7. Balıkesir Ġlindeki Aktif ve Aktif Olmayan Ana Faylar-1... 8.1-112 ġekil 8.1.3-8. Balıkesir Ġlindeki Aktif ve Aktif Olmayan Ana Faylar -2... 8.1-112 ġekil 8.1.3-9. Çanakkale Ġlindeki Aktif ve Aktif Olmayan Ana Faylar... 8.1-113 ġekil 8.1.3-10. Erzurum Ġli, Köprüköy Ġlçesi, Güzergâh DeğiĢiklik Bölgesi, KP 258+500...... 8.1-117 ġekil 8.1.3-11. Erzurum Ġli, AĢkale Ġlçesi, Güzergâh DeğiĢiklik Bölgesi, KP 375+100 Ġle KP 375+500 Arası... 8.1-117 ġekil 8.1.3-12. Ardahan Ġli, AĢkale Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 09+000... 8.1-118 ġekil 8.1.3-13. Kars Ġli, SarıkamıĢ Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 185+500... 8.1-119 ġekil 8.1.3-14. Erzurum Ġli, Pasinler Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 283+00 ile KP 283+900Arasında... 8.1-119 ġekil 8.1.3-15. Erzurum Ġli, AĢkale Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 301+500 Ġle KP 302+000 Arasında... 8.1-120 ġekil 8.1.3-16. EskiĢehir Ġli, TepebaĢı Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 1372+500... 8.1-120 ġekil 8.1.3-17. Jüt Örtü, Erozyon Örtüsü Uygulaması... 8.1-121 ġekil 8.1.3-18. Kayan Bölgelerde Önlem Metodu Olarak AhĢap Çit Uygulaması... 8.1-122 ġekil 8.1.3-19. Gabion Duvarı Uygulamaları... 8.1-122 ġekil 8.1.3-20. Eğimlerde Dikey ve Yatay Olarak Kazılan Drenaj Kanalları, Eğim Kırıcılar... 8.1-123 ġekil 8.1.3-21. Kanal Ġçine YerleĢtirilen Eğim Kırıcılar... 8.1-124 ġekil 8.1.3-22. KP381+500 den KP381+900 e Büyük Heyelan (Kırmızı Bölge) Ve TANAP Proje Güzergâhı Rev C (Turuncu Hat) KesiĢimi, Mor Hat Bu Bölge Ġçin Teklif Edilen Güzergâh DeğiĢikliği... 8.1-130 ix

ġekil 8.1.3-23. BeĢpınar Yakınındaki Büyük Heyelan Bölgesi (Kırmızı Bölge) Ve TANAP Proje Güzergâhı Rev C (Turuncu Hat) KesiĢimi, Mor Hat Bu Bölge Ġçin Teklif Edilen Güzergâh DeğiĢikliği... 8.1-130 ġekil 8.1.3-24. KP363+500 ile KP373+500 Arasında Birkaç Heyelan Bölgesi (Kırmızı Bölgeler) ve TANAP Proje Güzergâhı Rev C (Turuncu Hat) KesiĢimi, Mor Hat Bu Bölge Ġçin Teklif Edilen Güzergâh DeğiĢikliği... 8.1-131 ġekil 8.1.3-25. KP 127+200 de Yamaç Erozyonu(Sel Yatağı) Sebebiyle Potansiyel Olarak Duraysız Olan Bir Yan Eğimin Bypass Edilmesi; TANAP Proje Güzergâhı Rev D (Kırmızı Hat), Bir BaĢka Boru Hattı (Mavi Hat), Teklif Edilen Güzergâh DeğiĢikliği (Mor Hat) Yüksek Yer altı Suyu Tablası / Suya Doygun Zemin... 8.1-132 ġekil 8.1.3-26. KP708+000 ın BitiĢiğinde DıĢkapı Polyesinin DüĢük Jips Marjinin Dibini Oyan Yatay Çözülme Mağarasının DıĢı... 8.1-134 ġekil 8.1.3-27. Ġmranlı Yakınında, KP652+000 ile KP662+000 Arasındaki Polygonal Karsttaki Alçak Jips Sırtları Arasındaki Toprak Tabanlı Dolinler... 8.1-135 ġekil 8.1.3-28. Jipsler Üzerinde GeliĢmiĢ GeniĢ, Çıplak, Sığ Ve Yetersiz Çözünme Ağına Sahip Dolinlerin Yer Aldığı Karst Platosu... 8.1-136 ġekil 8.1.3-29. Jips Çıkıntısının Çoğunu Örten Yüksek Platodaki Kalın Topraklı Örtülü Karst... 8.1-136 ġekil 8.1.3-30. Düz Sediment Tabanlı GeniĢ Bir Polye... 8.1-137 ġekil 8.1.3-31. Deprem Bölgeleri... 8.1-141 ġekil 8.1.4-1. Su Kaynaklarının Morfolojideki DeğiĢiklikler ve Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı... 8.1-150 ġekil 8.1.4-2. Su Kaynaklarının Su DeĢarjı ve Askıda Sedimanlara Duyarlılığı... 8.1-151 ġekil 8.1.4-3. Sedimanlara Bağlı Su Kirliliğini Azaltma ve Önleme Yöntemleri. Silt Çiti. Saman Balyası... 8.1-161 ġekil 8.1.4-4. Sedimantasyon Kontrolü için Silt Çiti Uygulaması... 8.1-162 ġekil 8.1.4-5. Sedimantasyon Kontrolü için Saman Balyası Uygulaması... 8.1-162 ġekil 8.1.5-1. Duyarlılık Unsuru Sığ Yeraltı Suyunun Varlığı ve Kaya Geçirgenliği 8.1-173 ġekil 8.1.5-2. Erzurum Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-179 ġekil 8.1.5-3. EskiĢehir Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-180 ġekil 8.1.5-4. Edirne Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-181 ġekil 8.1.14-1. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi Toz ve Partikül Ġle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) - YerleĢim Birimlerinin Sayısı... 8.1-204 ġekil 8.1.14-2. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi Toz ve Partikül Ġle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) - YerleĢim Birimlerinin Nüfusu... 8.1-205 ġekil 8.1.14-3. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Gaz Kirleticilerle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) - YerleĢim Birimlerinin Sayısı... 8.1-206 ġekil 8.1.14-4. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Gaz Kirleticilerle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) - YerleĢim Birimlerinin Nüfus... 8.1-207 ġekil 8.1.14-5. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Ekolojik Alıcılar... 8.1-208 ġekil 8.1.14-6. Boru Hattı ĠnĢaatı Etki Alanı... 8.1-214 ġekil 8.1.14-7. Boru Hattı ĠnĢaat AĢamasında OluĢabilecek Maksimum Günlük Ortalama PM 10 YSK Emisyonları... 8.1-215 x

ġekil 8.1.14-8. Boru Hattı ĠnĢaat AĢamasında OluĢabilecek Yıllık Ortalama PM 10 YSK Emisyonları... 8.1-216 ġekil 8.1.14-9. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ - Ardahan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-222 ġekil 8.1.14-10. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonundaki ArtıĢ - Ardahan Ġl indeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-227 ġekil 8.1.14-11. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonundaki ArtıĢ - Erzurum Ġl indeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-228 ġekil 8.1.14-12. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ - Sivas Ġl indeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-229 ġekil 8.1.16-1. Gürültü Ġçin Alıcılar (Ġnsan) Olarak YerleĢim Yeri Sayısı... 8.1-262 ġekil 8.1.16-2. Gürültü Ġçin Alıcılar (Ġnsan) Olarak Nüfus... 8.1-263 ġekil 8.1.16-3. Ekolojik Alıcılar... 8.1-264 ġekil 8.1.16-4. Topografik Harita Üzerinde ÇalıĢma Alanı ve En Yakın Alıcılar... 8.1-269 ġekil 8.1.16-5. EskiĢehir/Anadolu Meteoroloji Ġstasyonunun Yıllık Rüzgâr Esme sayılarına dayanan Rüzgar Gülü... 8.1-271 ġekil 8.1.16-6. Arazi Hazırlık/ĠnĢaat AĢaması için Gürültü Dağılım Haritası... 8.1-272 ġekil 8.1.16-7. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ - Ardahan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-277 ġekil 8.1.16-8. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ - Erzurum Ġl indeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-278 ġekil 8.1.16-9. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ - Sivas Ġl indeki Yüksek Etki Alanı... 8.1-279 ġekil 8.1.16-10. CST-1-ĠĢletme AĢaması için Gürültü Dağılım Haritası... 8.1-284 ġekil 8.1.16-11. CST-3-ĠĢletme AĢaması için Gürültü Dağılım Haritası... 8.1-284 ġekil 8.1.16-12. CST-5-ĠĢletme AĢaması için Gürültü Dağılım Haritası... 8.1-285 ġekil 8.1.16-13. CST-7-ĠĢletme AĢaması için Gürültü Dağılım Haritası... 8.1-285 ġekil 8.1.16-14. TitreĢim Ġçin Alıcılar (Ġnsan) Olarak YerleĢim Yeri Sayısı... 8.1-296 ġekil 8.1.16-15. TitreĢim için Alıcılar (Ġnsan) Olarak Nüfus... 8.1-297 ġekil 8.1.16-16. Ekolojik Alıcılar... 8.1-298 ġekil 8.1.16-17. TitreĢim Seviyesindeki ArtıĢ- Ardahan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı Koruma Alanı - Putka-GölbaĢı... 8.1-304 ġekil 8.1.16-18. TitreĢim Seviyesindeki ArtıĢ- Ardahan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı Koruma Alanı Posof... 8.1-305 xi

KISALTMALAR ABD AERMIC AERMOD CBS ÇED D DECC EA EPA FEE IFC INGAA IPCC KIP KP LDAR MTBF MTTR O PPV SEE SG TANAP Y YÇA YSK Amerika BirleĢik Devletleri Amerikan Meteoroloji Topluluğu Hava Kalitesi Dağılım Modellemesi GeliĢtirme Komitesi Hava Kalitesi Dağılım Modellemesi Coğrafi Bilgi Sistemi Çevresel Etki Değerlendirmesi DüĢük Enerji ve Ġklim DeğiĢikliği Ġdaresi Etki Alanı Çevre Koruma Ajansı Fonksiyonel Değerlendirme Deprem Zemin Hareketi Uluslararası Finans KuruluĢu Amerika Eyaletler Arası Doğal Gaz Derneği Hükümetler Arası Ġklim DeğiĢikliği Paneli Küresel Isınma Potansiyeli Kilometre Noktası Sızıntı Tespiti ve Onarımı Arızalar Arası Ortalama Zaman Ortalama Onarım Zamanı Orta Maksimum Parçacık Hızı (Peak Particle Velocity) Güvenlik Değerlendirme Deprem Zemin Hareketi Sera gazı Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Yüksek Yerel ÇalıĢma Alanı Yer Seviyesi Konsantrasyonu xii

YÜT YYSK Yer Üstü Tesisi Yüksek Yeraltı Suyu KoĢullar xiii

8. PROJE KAPSAMINDAKĠ FAALĠYETLERĠN ETKĠ DEĞERLENDĠRMESĠ VE ALINACAK ÖNLEMLER ĠNġAAT/ĠġLETME/SÜREKLĠ OLMAYAN YA DA OLAĞAN DIġI ĠġLEMLER/ĠġLETMEYE KAPATMA (ĠLGĠLĠ YÖNETMELĠKLER KAPSAMINDA GEREKLĠ DEĞERLENDĠRME YAPILACAKTIR) 8.1. Fiziksel Özellikler Karasal 8.1.1. Meteorolojik ve Ġklimsel Özellikler Bu bölüm; TANAP Projesinin inģaat, iģletme ve iģletmeye kapatma aģamalarında, sera gazı emisyonları kaynaklı, meteorolojik ve iklimsel özellikler üzerinde oluģması muhtemel etkilerin değerlendirilmesine yer vermektedir. Sera Gazları (SG'ler) termal kızılötesi spektrumda radyasyonu emen ve yayan ve böylece dünyada ısınma etkisi (sera gazı etkisi) yaratan atmosferik gazları içermektedir. Sera gazı etkisi özellikle CO 2 ve su buharı ile atmosferdeki diğer küçük miktardaki gazlardan kaynaklanmaktadır. Karbon dioksit, metan, azot oksit, hidroflorokarbonlar, perflorokarbonlar (örneğin CF bileģikleri) ve sülfür heksaflorit gibi bazı gazlar, genellikle insan faaliyetlerinden kaynaklanan sera gazları olarak değerlendirilmektedir. Sera gazlarının atmosferik yoğunluğundaki değiģiklikler, kara, denizler, atmosfer ve uzay arasındaki enerji dengesini etkileyebilir. Sistemde gazdan elde edilebilecek enerjideki bu tür değiģikliklerin ölçütü, "ıģınımsal zorlama" olarak anılmaktadır ve bütün diğer unsurlar sabit tutulduğunda, bir SG'nin atmosferik artıģı, pozitif ıģınımsal zorlamaya neden olmaktadır. Sera gazları, hem doğrudan hem de dolaylı olarak sera etkisine katkıda bulunabilirler. Bir "doğrudan" katkı, kendisi de bir sera gazı olan bir gazdan kaynaklanırken dolaylı ıģınımsal zorlama, esas gazın atmosferde kimyasal dönüģüm geçirerek baģka sera gazları oluģturması halinde, bir gaz diğer gazların atmosferdeki ömürlerini etkilediğinde ve/veya bir gaz, dünyanın atmosferik ıģınımsal dengesini değiģtiren süreçleri etkilediğinde meydana gelir. Sera gazı emisyonlarının etkileri, büyük kontrol dıģı veya kaçak emisyon durumları dıģında genellikle yerel ölçekte önem taģımazlar. Ancak, çeģitli gazların aylar veya binlerce yıllar boyunca farklı sürelerle kaldıkları atmosferde hızla dağılmaları nedeniyle küresel bir nitelik taģırlar ve etkilerini hissettirmeye devam ederler. Küresel Isınma Potansiyeli (KIP), farklı sera gazlarının ortak bir bildirim esasına göre karģılaģtırılması amacıyla geliģtirilmiģ olan endekstir. CO 2, belirli bir gazın CO 2 'e göre atmosferik ısıyı hapsetme kabiliyetini karģılaģtırmak için referans gaz olarak kullanılmaktadır. KIP, 1 kg referans gaza göre 1 kg maddenin (yani: KIP, hacme değil ağırlığa dayalıdır) aynı anda serbest bırakılmasından kaynaklanan bütünleģik-zaman oranı olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle, sera gazı emisyonları, genellikle CO 2 eģdeğerleri olarak bildirilmektedir (örneğin CO 2 eq ton, burada bir ton, 1000 kg'dır). KIP'in bütünleģik-zamanlı bir faktör olması nedeniyle belirli bir gaza iliģkin KIP, seçilen zaman aralığına bağlıdır. 100 yıllık bir KIP, genel olarak kabul edilmiģ olan standarttır (Bkz. Tablo 7.1.1-1). 8.1-1

Tablo 7.1.1-1. Küresel Isınma Potansiyelleri (100 Yıllık Değerlendirme Tarihi, 1996 Hükümetler Arası Ġklim DeğiĢikliği Paneli - IPCC) 1 Gaz KIP Karbon dioksit (CO 2) 1 Metan (CH 4) 21 Azot oksit (N 2O) 310 HFC-23 11.700 HFC-32 2.800 HFC-125 1.300 HFC-134 3.800 HFC-236 6.300 CF 4 6.500 C 2F 6 9.200 C 4F 10 7.000 C 6F 14 7.400 SF 6 23.900 ĠnĢaat aģamasındaki etkiler Bu aģamada sera gazlarının havaya emisyonu, esas olarak kamp alanlarındaki elektrik üretim ekipmanları ve ısıtma/soğutma sistemleri dâhil olmak üzere, inģaat ekipmanları ve sabit kaynaklar tarafından yakıt (mazot) kullanılması ile bağlantılıdır. Boru hattı ve kompresör istasyonlarının inģaatı için yıllık olarak tüketilen mazotun kabaca bir tahmini 2 Tablo 8.1.1-2 de gösterilmektedir. Tablo 8.1.1-2. Boru Hattı ve Kompresör Ġstasyonları ĠnĢaatı Ġçin Mazot Tüketimi Boru Hattı 56 ĠnĢaat Sahası Boru Hattı 48 ĠnĢaat Sahası Boru Hattı 30 ĠnĢaat Sahası Kompresör istasyonları Mazot miktarı Litre/y Gal/y 3 20.790.000 5.405.400 6.791.400 1.765.764 1.786.400 464.464 693.000 180.180 TOPLAM 30.060.800 7.815.808 Sera gazlarının yıllık emisyonu, aģağıdaki Tablo 8.1.1-3 te gösterilen emisyon faktörleri 4 uygulanarak hesaplanmıģtır. 1 INGAA, 2005. Doğal gaz iletimi ve depolanmasına iliģkin sera gazı emisyon tahmin rehber ilkeleri Cilt 1 Sera gazı emisyon tahmin yöntemleri ve usulleri 2 Tahmin, tasarımcının proje verilerine dayanmaktadır. 3 Bir litrenin, 0,26 galona eģit olduğu dikkate alınmaktadır. 4 INGAA, 2005. Doğal gaz iletimi ve depolanmasına iliģkin sera gazı emisyon tahmin rehber ilkeleri Cilt 1 Sera gazı emisyon tahmin yöntemleri ve usulleri 8.1-0

Tablo 8.1.1-3. Hareketli Kaynak ĠnĢaat Ekipmanı Sera Gazı Emisyon Faktörleri Yakıt ton/gal CO 2 CH 4 N 2O Mazot 1,0E-2 5,8E-7 2,6E-7 Tablo 8.1.1-4. ĠnĢaat AĢaması için Sera Gazlarının Yıllık Emisyonu ton/y CO 2 CH 4 N 2O 78.158 5 2 CO 2 eģdeğer tonu, aģağıdaki denklem kullanılarak tahmin edilmiģtir: Ton CO 2 eq = ton SG * KIP Ton CO 2 eq = CO 2 eģdeğerleri olarak tahmini sera gazı yıllık emisyonları (ton/y) CO 2 eq = 5 * 21 + 2 * 310 = 725 ton/y ĠnĢaat aģamasında toplam CO 2 eq emisyonu, inģaat aģamasının 3,5 yıl olarak öngörüldüğü dikkate alındığında, yılda 78.883 tona eģittir. ĠnĢaat aģamasındaki toplam sera gazı emisyonları, yaklaģık 276.000 ton CO 2 eq olarak tahmin edilebilir. ĠĢletme aģamasındaki etkiler ĠĢletme aģamasında sera gazlarının havaya baģlıca emisyonları Ģöyledir: Yakmadan kaynaklanan CO 2, Kaçak emisyonlardan ortaya çıkan CH 4, Standart uygulamalar, bakım veya arıza durumları ile bağlantılı havalandırma veya temizlemeden kaynaklanan CH 4. Yakmadan kaynaklı emisyonlar CO 2 emisyonu, esas olarak kompresör istasyonlarındaki gaz türbinlerinin normal çalıģması ile bağlantılıdır. CO 2 emisyonları, DECC 5 'ye göre aģağıdaki gibi tahmin edilebilir: Memo(i) = E(i) x Mtot emisyon gazlarının her biri için burada: Memo(i), belirli bir emisyon gazının (i) yayılan kütlesidir Mtot, tüketilen yakıtın (doğal gaz) toplam miktarıdır. E (i), belirli emisyon gazı için emisyon faktörüdür. Gazla çalıģan türbinler için 2,86'ya eģittir. 5 BECHTEL ve ILF. TANAP Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi Hava Emisyonu Envanteri (BHC-CAL- ENV-CGS-001_P2-1) 8.1-1

AĢağıdaki tablolar, her kompresör istasyonu (CST01, CST03, CST05/OFF-ES ve CST07) için hesaplanan yıllık CO 2 emisyonlarını göstermektedir. Tablo 8.1.1-5. CST01'den Kaynaklanan CO 2 Yıllık Emisyonu Kaynak Kompresör Gaz Türbini 1 Kompresör Gaz Türbini 2 Kompresör Gaz Türbini 3 Kompresör Gaz Türbini 4 Kompresör Gaz Türbini 5 Yakıt Tüketimi (kg/sa) CO 2 (kg/sa) CO 2 ton/y 6 5.300,3 15.158,9 125.516 5.300,3 15.158,9 125.516 5.300,3 15.158,9 125.516 5.300,3 15.158,9 125.516 5.300,3 15.158,9 125.516 TOPLAM 627.580 Tablo 8.1.1-6. CST03'den Kaynaklanan CO 2 Yıllık Emisyonu Kaynak Kompresör Gaz Türbini 1 Kompresör Gaz Türbini 2 Kompresör Gaz Türbini 3 Kompresör Gaz Türbini 4 Kompresör Gaz Türbini 5 Yakıt Tüketimi (kg/sa) CO 2 (kg/sa) CO 2 ton/y 4 4.377,6 12.520,0 103.666 4.377,6 12.520,0 103.666 4.377,6 12.520,0 103.666 4.377,6 12.520,0 103.666 4.377,6 12.520,0 103.666 TOPLAM 518.330 Tablo 8.1.1-7. CST05/OFF-ES'den Kaynaklanan CO 2 Yıllık Emisyonu Kaynak Kompresör Gaz Türbini 1 Kompresör Gaz Türbini 2 Kompresör Gaz Türbini 3 Kompresör Gaz Türbini 4 Kompresör Gaz Türbini OFF-ES Yakıt Tüketimi (kg/sa ) CO 2 (kg/sa) CO 2 ton/y 4 4.800,3 13.728,7 113.674 4.800,3 13.728,7 113.674 4.800,3 13,728.7 113.674 4.800,3 13.728,7 113.674 578,7 1.655,1 13.704 TOPLAM 468.400 Tablo 8.1.1-8. CST07'den Kaynaklanan CO 2 Yıllık Emisyonu Kaynak Kompresör Gaz Türbini 1 Kompresör Gaz Türbini 2 Kompresör Gaz Türbini 3 Yakıt Tüketimi (kg/sa) CO 2 (kg/sa) CO 2 ton/y 4 4.040,9 11.557,0 95.692 4.040,9 11.557,0 95.692 4.040,9 11.557,0 95.692 TOPLAM 287.076 Yakma kaynaklarından salınan toplam CO 2 emisyonu, yılda 1.901.386 tona eģittir. 6 Bir yılın 8.280 saat olduğu kabul edilmiģtir. 8.1-2

Kaçak emisyonlar Kaçak sera gazı emisyonları, kompresör contaları, vana salmastraları, flanģlar ve boru bağlantı elemanları gibi boru hattı sistem bileģenlerinden kaynaklanan metan sızıntılarıdır. AĢağıdaki tablolar, her bir kompresör istasyonu için hesaplanan (CST01, CST03, CST05/OFF-ES ve CST07), kompresörlerden kaynaklanan contasından gaz kaçağı olarak yıllık CH 4 emisyonlarını göstermektedir. Tablo 8.1.1-9. CST01'den CH 4 Yıllık Kaçak Emisyonu CH Kaynak CH 4 CH 4 (g/sa) 7 4 (kg/sa) ton/y 8 Kompresör Gaz Türbini 1: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 2: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 3: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 4: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 5 Kaçak Gaz 1,06 3,82 32 TOPLAM 160 Tablo 8.1.1-10. CST03'ten CH 4 Yıllık Kaçak Emisyonu CH Kaynak CH 4 CH 4 (g/sa) 7 4 (kg/sa) ton/y 8 Kompresör Gaz Türbini 1: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 2: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 3: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 4: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 5: Kaçak Gaz 1,06 3,82 32 TOPLAM 160 Tablo 8.1.1-11. CST05/OFF-ES'den CH 4 Yıllık Kaçak Emisyonu CH Kaynak CH 4 CH 4 (g/s) 5 4 (kg/sa) ton/y 6 Kompresör Gaz Türbini 1: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 2: Kaçak Gaz 1,06 3,82 32 7 Her makineden çıkan (hava hariç) conta kaçak miktarı konservatif yaklaģım ile 6 Sm 3 /h dayalıdır 8 Bir yılın 8.280 saat olduğu kabul edilmiģtir 8.1-3

Kompresör Gaz Türbini 3: Kaçak Gaz Kompresör Gaz Türbini 4: Kaçak Gaz Kompresör Gaz Türbini OFF-ES: Kaçak Gaz 1,06 3,82 32 1,06 3,82 32 1.06 3.82 32 TOPLAM 160 Tablo 8.1.1-12. CST07'den CH 4 Yıllık Kaçak Emisyonu CH Kaynak CH 4 CH 4 (g/s) 5 4 (kg/sa) ton/y 6 Kompresör Gaz Türbini 1: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 2: Kaçak 1,06 3,82 32 Gaz Kompresör Gaz Türbini 3: Kaçak Gaz 1,06 3,82 32 TOPLAM 96 Kompresörlerden kaynaklanan toplam kaçak CH 4 emisyonları, yılda 576 tona eģittir. CO 2 eģdeğer tonu, aģağıdaki denklem kullanılarak tahmin edilmiģtir: Ton CO 2 eq = ton SG * KIP burada: ton CO 2 eq = CO 2 eģdeğeri olarak sera gazı tahmini yıllık emisyonları (ton/y) Kompresörlerden kaynaklanan CO 2 eq kaçağı = 576 * 21 = 12.096 ton/yıl Boru hattından kaynaklanan kaçak CH 4 emisyonları, Tablo 8.1.1-13'te gösterilen emisyon faktörleri 9 uygulanarak hesaplanmıģtır. Tablo 8.1.1-13. Kademe 2 - CH4 Kaçak Emisyonlarına ĠliĢkin Emisyon Faktörü Faaliyet verisi Emisyon Faktörü (lb CH 4/mil-y) Boru hattı uzunluğu 23,08 Boru hattının Türkiye'deki uzunluğu, 1.121 mile eģit olan 1.805 kilometredir. ton/y Boru hattından CH 4 kaçak emisyonları = 23,08 * 1.121/2,2 10 = 11.760 kg/y = 12 Boru hattından CO 2 eq kaçağı = 12 * 21 = 252 ton/yıl Ölçüm istasyonunun CH 4 kaçak emisyonları, Tablo 8.1.1-14'te gösterilen emisyon faktörleri 11 uygulanarak hesaplanmıģtır. 9 INGAA, 2005. Doğal gaz iletimi ve depolanmasına iliģkin sera gazı emisyon tahmin rehber ilkeleri Cilt 1 Sera gazı emisyon tahmin yöntemleri ve usulleri 10 1 kg, 2,2lb ye eģittir. 11 INGAA, 2005. Doğal gaz iletimi ve depolanmasına iliģkin sera gazı emisyon tahmin rehber ilkeleri Cilt 1 Sera gazı emisyon tahmin yöntemleri ve usulleri 8.1-4

Tablo 8.1.1-14. Kademe 2 - CH4 Kaçak Emisyonlarına ĠliĢkin Emisyon Faktörü Faaliyet verisi Ölçüm/Regülatör istasyonu sayımı Emisyon Faktörü (lb CH 4/istasyon-y) 2.533 TANAP Projesi, dört ölçüm istasyonu içermektedir. Ölçüm istasyonlarından CH 4 kaçak emisyonları=2.533*4 / 2,2 = 4.605 kg/y = 5 ton/y Ölçüm istasyonlarından CO 2 eq kaçağı = 5 * 21 = 105 ton/yıl Tahliye bacası emisyonları Tahliye bacasından kaynaklanan metan emisyonları, bu emisyonların genellikle tesis faaliyetleri ile ilgili bilinçli bir iģlem olmaları veya acil ya da sistem basıncının hızlı azaltılmasının gerektiği durumlarda üretilmeleri nedeniyle kaçak emisyonlardan farklılık gösterir. Tahliye bacasından yayılan sera gazları, sürekli bir emisyon olabilir, ara sıra meydana gelebilir veya bir yıldan daha uzun aralıklarla meydana gelebilir. Tahliye bacası emisyonları, proses havalandırmalarında olduğu gibi ya bilinen yerlerde veya kaza sonucu salınan yerde gerçekleģir. Tahliye bacası emisyonları, boyut, kapsam ve yoğunluk açısından önemli değiģiklik gösterebilir. Tahliye bacası emisyonlarının kaynaklarına iliģkin örnekler arasında Ģunlar bulunmaktadır: PlanlanmıĢ veya rutin olmayan bakım havalandırması veya Gazın salınması Boru hattından kaynaklanan CH 4 tahliye bacası emisyonları, Tablo 8.1.1-15'te gösterilen emisyon faktörleri 12 uygulanarak hesaplanmıģtır. Tablo 8.1.1-15. Kademe 1 - Hava Deliği Emisyonları için Emisyon Faktörü Faaliyet verisi Emisyon Faktörü (lb CH 4/mil/y) Boru hattı uzunluğu 3.944 Boru hattının Türkiye'deki uzunluğu, 1.121 mile eģit olan 1.805 km dir. Boru hattından yayılan CH 4 tahliye bacası emisyonları 13 =3.944*1.121/2,2=2.009.647 kg/y = 2.010 ton/y 14 dır. Boru hattından yayılan CO 2 eq tahliye bacası emisyonları=2.010*21=42.210 ton/y. Toplam sera gazı emisyonu Yukarıda sunulan tahminlere dayalı olarak TANAP Projesinden kaynaklanan CO 2 eq olarak toplam yıllık sera gazı emisyonları, aģağıdaki gibi tahmin edilebilir: ĠnĢaat aģamasındaki SG emisyonları: 78.883 ton/y ĠĢletme aģamasındaki SG emisyonları: 12 INGAA, 2005. Doğal gaz iletimi ve depolanmasına iliģkin sera gazı emisyon tahmin rehber ilkeleri Cilt 1 Sera gazı emisyon tahmin yöntemleri ve usulleri 13 Tahliye soğuk havalandırma vasıtasıyla olacaktır. 14 Ġki blok vana arasında 35 km uzunluğundaki bir boru hattı kesiminin havalandırılması, bir seferde 163 ton CH 4emisyonuna neden olacaktır. 8.1-5

Yakma kaynaklı emisyonları: 1.901.386 ton/yıl; Kaçak emisyonları: 12.453 ton/yıl Tahliye bacası emisyonları: 42.210 ton/yıl ĠĢletmeden kaynaklanan toplam sera gazları, 1.956.049 ton/yıla eģittir. ĠĢletmeye kapatma sırasındaki sera gazları: 7.888 ton/yıl 15 Bulgular ve Tavsiyeler TUIK web sitesinden alınan Türkiye'deki sera gazları emisyonlarına iliģkin en son verilere göre (http://www.turkstat.gov.tr/prehaberbultenleri.do?id=13482), 2011'de Türkiye'deki toplam sera gazı emisyonları, 422 GtCO 2 eq/yıl olmuģtur. Enerji sektörünün toplam sera gazı emisyonlarındaki payı % 71 iken, onu % 13 ile sanayi sektörü takip etmiģtir. TANAP Projesinin Türkiye'deki sera gazı emisyonlarının ulusal miktarına katkısı, yıllık bazda inģaat sırasında % 0,02, iģletme sırasında % 0,5 ve iģletmeye kapatma sırasında % 0,002 olacaktır. SG ler için Türkiye de ulusal yönetmelikle tanımlanmıģ spesifik sınırlar bulunmamaktadır. Ancak, 25.04.2012 tarihli ve 28274 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Sera Gazı Emisyonlarının Takibi hakkında bir Yönetmelik mevcuttur. Yönetmeliğin kapsamı, EK-1 deki listede yer alan faaliyetlerden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının izlenmesine, doğrulanmasına ve raporlanmasına ve Çevre ve ġehircilik Bakanlığı nca yetkilendirilmiģ kuruluģların, görev ve sorumluluklarının belirlenmesine dair usul ve esasları içerir. Sera Gazı Emisyonlarının izlenmesi ve raporlanması için tanımlanan ana konular, yönetmelik Ek-3 de verilmektedir. Sera Gazı emisyonlarının izlenmesi ile ilgili olan, Yönetmelik Madde 6, 01.01.2015 tarihinde ve Sera Gazı emisyonlarının raporlanması ile ilgili olan Madde 7 ise 01.01.2016 tarihinde yürürlüğe girecektir. TANAP Projesinin iģletme aģaması sırasında yönetmeliğin ilgili maddeleri yürürlüğe girdiğinde, bu yönetmelikte tanımlanan hükümlere uyulacaktır. IFC Rehber Dokümanlarına 16 göre TANAP Projesinin iģletilmesi sırasında sera gazının (yılda >100.000 ton CO 2 eq) yıllık emisyonları dikkate değer olduğundan yıllık olarak miktarı belirlenecek ve raporlanacaktır. Buna ek olarak, kompresör/ölçüm istasyonlarının iģletilmesinden önce, kaçak emisyonları en aza indirmek amacıyla önleyici bir bakım programı olan kaçak tespit ve tamir programı (LDAR programı) uygulanacaktır. 8.1.2. Toprak ve Arazi Özellikleri Bu bölümde TANAP Projesi'nin inģaat, iģletme ve iģletmeye kapatma aģamaları sırasında Projenin toprak üzerinde yaratması öngörülen etkilerin değerlendirmesi sunulmaktadır. AĢağıdaki Değerlendirme Unsurları, Projenin toprak üzerinde yaratabileceği etkinin anlaģılması için değerlendirme sürecini yönlendirecek olan parametreleri temsil etmektedir: Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması / bozulması 15 ĠnĢaat sırasındaki sera gazları emisyonunun % 10'u olarak tahmin edilmektedir. 16 IFC, 2007. Karasal Petrol ve Gaz GeliĢtirmeye iliģkin Çevresel, Sağlık ve Güvenlik Rehber Kuralları 8.1-6

Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon Toprak kirliliği Etki değerlendirmesi, ÇED Raporu nun 7. bölümünde sunulan toprağın mevcut durumu hakkında toplanan verilerin yanı sıra, Bölüm 3'te sunulan etki faktörlerinin tanımına dayanmaktadır. BileĢenin duyarlılığı Duyarlılık, aģağıdaki parametrelerle tanımlanmaktadır: Ulusal toprak sınıflandırma sistemine göre toprağın tarımsal potansiyeli Ulusal toprak sınıflandırma sistemine göre toprağın erozyon potansiyeli Mevcut arazi kullanımına göre toprak kirliliği potansiyeli AĢağıdaki tablo, bu bileģenle ilgili duyarlılık seviyesi değerlendirmesini göstermektedir. Tablo 7.1.2-1.Duyarlılık Seviyesi - Toprak Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi DüĢük Orta Yüksek Toprağın tarımsal potansiyeli Ulusal toprak - arazi kullanım kabiliyeti sınıf VIII Ulusal toprak - arazi kullanım kabiliyeti sınıf V VII Ulusal toprak - arazi kullanım kabiliyeti sınıf I IV Toprağın erozyon potansiyeli Hiç veya çok az Orta Önemli ve çok önemli Toprak kirliliği potansiyeli Corine Arazi Örtüsü Endüstriyel alanlar Corine Arazi Örtüsü Kentsel alanlar Corine Arazi Örtüsü Tarım alanları Mevcut durum verisinin detayları, Bölüm 7'de sunulurken, duyarlılık analizinin sonuçları ise aģağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tabloda her duyarlılık seviyesi ve her duyarlılık unsuru için alanların büyüklüğü (hektar olarak) belirtilmektedir ve bunlar değerlendirilen Proje bileģenleri için 500 m lik YÇA içinde ve gaz akıģ yönünü takip eden, doğudan batıya doğru illere göre düzenlenmiģtir. 8.1-7

Tablo 8.1.2-2. Duyarlılık Analizi - Toprak Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Toprağın tarımsal potansiyeli Toprağın erozyon potansiyeli Toprak kirliliği potansiyeli Yüksek 3.215 4.741 7.838 2.687 612 1.117 0 8.126 5.977 1.668 2.795 5.563 9.782 599 1.061 1.162 2.920 2.942 126 2.498 Orta 2.671 907 1.924 3.680 278 2.139 131 4.691 3.012 384 528 892 2.334 753 1.364 4.956 1.292 1.055 8 258 DüĢük 58 46 73 168 0 72 0 151 0 0 4 0 133 0 8 79 0 0 0 0 Yüksek 1.367 606 1.765 3.858 256 1.922 131 6.217 4.586 583 762 925 3.533 1.029 2.066 4.818 1.281 1.312 117 258 Orta 3.737 4.292 3.890 2.346 188 953 0 4.230 4.065 1.043 1.549 2.999 3.949 322 72 624 1.412 569 1 284 DüĢük 840 796 4.180 331 447 452 0 2.521 338 426 1.017 2.531 4.768 0 295 754 1.519 2.116 16 2.215 Yüksek 3.093 3.371 8.301 1.823 762 1.617 69 9.236 7.917 2.136 3.294 6.471 11.075 1.135 1.679 4.211 4.018 3.032 65 2.533 Orta 7 0 8 0.1 0 0 0 0.4 8 4 2 7 14 0 0 0 0 5 0 7 DüĢük 0 0 17 14 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 8.1-8

10.000 9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 Yüksek Orta Düşük 4.000 3.000 2.000 1.000 0 [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt Gümüşhane Giresun Sivas Yozgat Kırşehir Kırıkkale Ankara Eskişehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne ġekil 8.1.2-1. Ulusal Toprak Sınıflandırma Sistemine göre Toprağın Tarımsal Potansiyeli 8.1-9

7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 Yüksek Orta Düşük 2.000 1.000 0 [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt Gümüşhane Giresun Sivas Yozgat Kırşehir Kırıkkale Ankara Eskişehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne ġekil 8.1.2-2. Ulusal Toprak Sınıflandırma Sistemine göre Toprağın Erozyon Potansiyeli 8.1-10

12.000 10.000 8.000 6.000 Yüksek Orta Düşük 4.000 2.000 0 [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt Gümüşhane Giresun Sivas Yozgat Kırşehir Kırıkkale Ankara Eskişehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne ġekil 8.1.2-3. Mevcut Arazi Kullanımına göre Toprak Kirliliği Potansiyeli 8.1-11

Duyarlılık unsuru - Toprağın tarımsal potansiyeli Tablo 8.1.2-2ve ġekil 8.1.2-1'de sunulan verilere göre duyarlılık unsurunun en büyük alanları (8.126 ha lık yüksek duyarlılık, 4.691 ha lık orta duyarlılık ve 151 ha lık düģük duyarlılık ile) Sivas ilinde bulunurken, duyarlılık unsuru en küçük alanlar ise (131 ha lık orta duyarlılık ile) Giresun ilindedir. Yüksek duyarlılık seviyelerine sahip olan topraklar, Giresun ili dıģında bütün illerde bulunmaktadır. Yüksek duyarlılık seviyesine sahip alanların büyüklüğü, 126 ha dan (Tekirdağ) 9.782 hektara (EskiĢehir) kadar değiģiklik göstermektedir. Bütün illerde yüzölçümleri 8 ha ile (Tekirdağ) 4.956 ha (Bursa) arasında değiģiklik gösteren orta duyarlılık seviyesine sahip alanlar bulunmaktadır. Duyarlılık seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 4 ha (Kırıkkale) ila 168 ha (Erzincan) arasında değiģiklik göstermektedir. Ayrıca Bayburt, Giresun, Yozgat, KırĢehir, Ankara, Bilecik, Balıkesir, Çanakkale, Tekirdağ ve Edirne illerinde düģük duyarlılık seviyesine sahip alanlar bulunmamaktadır. Duyarlılık unsuru - Toprağın erozyon potansiyeli Tablo 8.1.2-2 ve ġekil 8.1.2-2'de sunulan verilere göre bu duyarlılık unsuruna sahip en büyük alanlar (6.217 ha lık yüksek duyarlılık, 4.230 ha lık orta duyarlılık ve 2.521 ha lık düģük duyarlılık ile) Sivas ilinde bulunurken en küçükleri ise (131 ha lık yüksek duyarlılık ile) Giresun ilindedir. Erozyona karģı yüksek duyarlılık seviyesine sahip topraklar, bütün illerin YÇA'sında gösterilmektedir. Duyarlılık seviyesinin yüksek olduğu alanların yüzölçümü, 117 ha (Tekirdağ) ila 6.217 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Giresun ili dıģında, bütün illerde orta duyarlılık seviyesine sahip alanlar bulunmaktadır. Bu alanların yüzölçümü 1 ha (Tekirdağ) ila 4.292 ha (Kars) arasında değiģiklik göstermektedir. Duyarlılık seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 16 ha (Tekirdağ) ila 4.768 ha (EskiĢehir) arasında değiģiklik gösterirken, Giresun ve Bilecik illerinde düģük duyarlılık seviyesine sahip hiçbir alan bulunmamaktadır. Duyarlılık unsuru - Toprak kirliliği potansiyeli Tablo 8.1.2-2ve ġekil 8.1.2-3'de yer alan verilere göre bu duyarlılık unsuruna sahip en büyük alanlar (11.075 ha lık yüksek duyarlılık ve 14 ha lık orta duyarlılık ile) EskiĢehir ilinde, en küçükleri ise (65 ha lık yüksek duyarlılık ile) Tekirdağ'da bulunmaktadır. Kirliliğe karģı yüksek duyarlılık seviyesine sahip topraklar, bütün illerin YÇA'sında bulunmaktadır. Duyarlılık seviyesinin yüksek olduğu alanların yüzölçümü 65 ha (Tekirdağ) ila 11.075 ha (EskiĢehir) arasında değiģiklik göstermektedir. Kars, Bayburt, GümüĢhane, Giresun, Bilecik, Kütahya, Bursa, Balıkesir ve Tekirdağ illeri dıģındaki bütün illerde orta duyarlılık seviyesine sahip alanlar bulunmaktadır. Bu alanların yüzölçümü 0,1 ha (Erzincan) ve 14 ha (EskiĢehir) arasında değiģiklik göstermektedir. 8.1-12

Duyarlılık seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü, 3 ha (Sivas) ila 17 ha (Erzurum) arasında değiģmektedir. Erzurum, Erzincan, Sivas ve Edirne illerinde düģük duyarlılık seviyesine sahip alanlar bulunmaktadır. ĠnĢaat aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Projenin kapsamında gerçekleģtirilen analizler sonucunda inģaat döneminde aģağıdaki etki faktörlerinin toprak üzerinde olası etkileri beklenmektedir: Üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA), Proje bileģenlerinin ayak izi olarak tanımlanmaktadır. ÇeĢitli Proje bileģenleri için inģaat aģamasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek) aģağıdaki tabloda sunulurken, etkinin yoğunluğunun hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te sunulmaktadır. Tablo 8.1.2-3. Toprak Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu - ĠnĢaat AĢaması Proje bileģeni Üst toprak kalitesi / elveriģliliğinin azalması Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Boru hattı - karasal O Y Boru hattı - denizel Yol geçiģi - açık kazı D O Yol geçiģi - hendeksiz O O Demiryolu geçiģi O O Kanal geçiģi - açık kazı D Kanal geçiģi - kazısız D O Nehir geçiģi - açık kazı D Y Nehir geçiģi hendeksiz D O YYSK'de boru hattı O Y Kompresör istasyonları Y Y Kamp alanları O Y Blok vana / pig / ölçüm istasyonu D O Boru stok sahaları O Y Boru hattı döģenmesi Geçici ulaģım yolları D O 8.1-13

Proje bileģeni Üst toprak kalitesi / elveriģliliğinin azalması Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Kalıcı ulaģım yolları D O Etki değerlendirmesi ĠnĢaat faaliyetleri, toprağın fiziksel ve/veya kimyasal özelliklerini büyük ölçüde etkileyecektir. Fiziksel özelliklerdeki değiģiklikler, esas olarak ağır ekipmanlardan kaynaklanan sıkıģtırma ve hafriyat nedeniyle toprak yapısının bozulması ile ilgilidir. Kimyasal özelliklerdeki değiģiklikler ise büyük ölçüde atık suyun uygun olmayan bir Ģekilde deģarjı veya makinelerden/taģıtlardan kaynaklanan yakıt/yağın kaza sonucu dökülmesi ile ilgilidir. Toprak, ayrıca bitki örtüsünün kaldırılması nedeniyle rüzgâr ve su erozyonuna daha fazla maruz kalma ve tarımsal potansiyelin azalması nedeniyle etkilenebilir. Toprak için dikkate alınan etki değerlendirme unsurları Ģöyledir: Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması / bozulması Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon Toprak kirliliği Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi, aģağıda verilen tablolardaki kriterlere göre tanımlanmaktadır. Mevcut çalıģma kapsamında, ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te sunulmaktadır. Tablo 8.1.2-4. Toprağın Değerlendirme Unsurları Değerlendirme Unsuru: Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması / bozulması DüĢük Etki Orta Etki Yüksek Etki Toprak veya zemin koģullarında etki tespit edilmemiģtir veya arazinin eski haline getirilmesinin ardından üç aya kadar önemsiz etkiler bekleniyor Arazinin eski haline getirilmesinin ardından altı aya kadar üretimde önemsiz bir kayıp bekleniyor Arazinin eski haline getirilmesinin ardından bir yıldan fazla süreyle üretimde orta derece veya önemli bir kayıp öngörülüyor Değerlendirme Unsuru: Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon DüĢük Etki Orta Etki Yüksek Etki Önemsiz veya yerel toprak erozyonu, toprak kayması Potansiyel olarak bir dere/oluk aģınımı veya sığ akarsu/vadi erozyonuna yol açan ve açıkça gözlenebilir toprak erozyonu Çevredeki arazi ve boru bütünlüğü üzerindeki potansiyel etkisiyle, geniģ kapsamlı olacağı öngörülen dere ve akarsu formasyonu 8.1-14

Değerlendirme Unsuru: Toprak kirliliği DüĢük Etki Örnekleri Orta Etki Yüksek Etki Hassasiyete veya düģük yoğunluklu etki faktörleriyle hareket eden proje bileģenlerinin etkisine bağlı olarak, potansiyel dökülmelere maruziyeti düģük olan, hafif azaltıcı/yönetimsel önlemler gerektiren alanlar. Hassasiyete veya düģük-orta yoğunluklu etki faktörleriyle hareket eden proje bileģenlerinin etkisine bağlı olarak, potansiyel dökülmelere maruziyeti orta derece olan, sınırlı azaltıcı/yönetimsel önlemler gerektiren alanlar. Hassasiyete veya orta-yüksek yoğunluklu etki faktörleriyle hareket eden proje bileģenlerinin etkisine bağlı olarak, potansiyel dökülmelere maruziyeti yüksek olan, sahaya özel azaltıcı/yönetimsel önlemler ve/veya daha derin çalıģmalar gerektiren alanlar. Tablo 8.1.2-5 te, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri için tanımlanan toprak duyarlılık unsurları üzerine tüm Proje bileģenlerinin etkileri (her etki seviyesi için etkilenen alanın hektar cinsinden yüzölçümü olarak) özetlemektedir. Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması / bozulması Tablo 8.1.2-5. Yüksek Tarımsal Potansiyele Sahip Toprağın Azalması / Bozulması Toprağın Tarımsal Potansiyeli - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] Ardahan - DüĢük etki Orta etki Yüksek etki [ha] [ha] [ha] 24 399 56 Kars - 13 348 28 Erzurum - 38 371 333 Erzincan - 81 353 20 Bayburt - - 19 41 GümüĢhane - 7 159 51 Giresun - - 4 - Sivas - 71 768 114 Yozgat - 118 464 88 KırĢehir - 10 104 29 Kırıkkale - 15 179 35 Ankara - 26 321 96 EskiĢehir - 58 699 186 8.1-15

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Bilecik - 2 77 10 Kütahya - 8 134 24 Bursa - 62 381 14 Balıkesir - 5 298 35 Çanakkale - 4 220 48 Tekirdağ - 0,6 12 - Edirne - 6 112 95 Hiçbir ilde, yüksek tarımsal potansiyele sahip topraklarda azalma / bozulma nedeniyle ihmal edilebilir etki içeren alan yoktur. Bayburt ve Giresun illeri dıģında bütün illerde düģük etkiler vardır. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 0,6 ha (Tekirdağ) ile 118 ha (Yozgat) arasında değiģiklik göstermektedir. Bütün illerde orta etkiler söz konusudur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların yüzölçümü 4 hektar (Giresun) ile 768 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Tekirdağ ve Giresun illeri hariç olmak üzere bütün illerde yüksek etkiler vardır. Etki seviyesinin yüksek olduğu alanların yüzölçümü 10 ha (Bilecik) ile 333 ha (Erzurum) arasında değiģiklik göstermektedir. Yüksek etkilerle ilgili ayrıntılar, aģağıda açıklanmaktadır: ARDAHAN Ardahan ilinde, boru hattının ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 7 toprak alanı mevcuttur. Bunlardan biri, ilin kuzeyindeki Eskikılıç köyünün yakınında bulunan bir kompresör istasyonunun küçük bir kısmını içermektedir. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermekte; doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda ise yüksek seviyededir. KARS Kars ilinde, boru hattının bazı geçiģ noktalarının (nehir ve yollar) ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 4 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. 8.1-16

ERZURUM Erzurum ilinde, boru hattının ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 38 toprak alanı bulunmaktadır. Bunlardan biri, ilin batı kesimindeki Gökçebük köyüne yakın boru stok sahasıdır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. ERZĠNCAN Erzincan ilinde, boru hattının bazı geçiģ noktalarının (nehir ve yollar) ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 5 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. BAYBURT Bayburt ilinde, KP 459+800 den KP 462+100 e ve KP 462+600 den KP 471+700 e iki bitiģik kesimden neredeyse ilin tamamını geçen boru hattının ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 3 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. GÜMÜġHANE GümüĢhane ilinde, YYSK (Yüksek Yeraltı Suyu KoĢullarında) boru hattının (KP 499+900 ve KP 502 arasında), ve hendeksiz yol geçiģinin, birçok yol geçiģinin ve ilin güney kesiminde bulunan iki YÜT'ün ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 7 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. KP 472 ile KP 473+300 arasında Bayburt ili sınırına yakın olan alanda açık kazı nehir geçiģi (Yakup Deresi üzerinde), dört açık kazı yol geçiģi ve bir blok vana/pig/ölçüm istasyonu bulunmaktadır ve bu geçiģler ile YÜT lerinin etkileriyle, sınırlı uzunluğuna karģın; her iki etki faktörünün en yüksek değerlerini ortaya koymaktadır. SĠVAS Sivas ilinde, YYSK boru hattının iki kesiminin (sırasıyla, Yıldız Irmak ve ġeyhhalil Deresinde ki iki su kaynağı çevresinde), iki YÜT (sırasıyla BaĢsöğüt köyü ve Yukarı Ekecik köyü yakınındaki blok vana/pig/ölçüm istasyonları) ve birkaç geçiģin ayak izini temsil eden, yüksek etkinin görüldüğü 20 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. 8.1-17

YOZGAT Yozgat ilinde, açık kazı nehir geçiģlerinin, YYSK boru hattının (KP 853+500 den KP 855 e), blok vana/pig/ölçüm istasyonlarının, açık kazı yol geçiģlerinin (KP 960 çevresinde) ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 23 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. KIRġEHĠR KırĢehir ilinde, YYSK boru hattının (KP 993+800 den KP 1004 e), blok vana/pig/ölçüm istasyonlarının ve geçiģlerin ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 11 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. KIRIKKALE Kırıkkale ilinde, YYSK boru hattının (KP 1030+800 den KP 1036 ya) ve açık kazı nehir ve yol geçiģlerinin ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 6 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. ANKARA Ankara ilinde, YYSK boru hattının ve nehir ve yol geçiģlerinin ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 20 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. ESKĠġEHĠR EskiĢehir ilinde, YYSK boru hattının (KP 1322 den KP 1324 e) ve açık kazı nehir ve yol geçiģlerinin ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 23 toprak alanı bulunmaktadır. II ve III kabiliyet sınıfındaki toprağın bulunduğu, Elcik köyünün güneydoğusunda (KP 1252+500 ile KP 1253 arasında) yüksek etkinin görüldüğü toprak alanları arasında bir de kamp sahası bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. 8.1-18

BĠLECĠK Bilecik ilinde, Cihangazi köyü çevresinde boru hattının ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 1 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. KÜTAHYA Kütahya ilinde, YYSK boru hattı kısa bir bölümünün ve nehir ve yol geçiģlerinin ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 7 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. BURSA Bursa ilinde, YYSK boru hattı kısa bir bölümünün ve geçiģ noktalarının ve ulaģım yollarının (TaĢköprü yakınında) ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 4 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. BALIKESĠR Balıkesir ilinde, YYSK boru hattı kısa bir bölümünün ve geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 8 toprak alanı bulunmaktadır Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. ÇANAKKALE Çanakkale ilinde, YYSK boru hattı kısa bir bölümünün ve geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 6 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. EDĠRNE Edirne ilinde, YYSK boru hattının ve geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 12 toprak alanı bulunmaktadır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. 8.1-19

Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon Tablo 8.1.2-6. Yüksek Erozyon Potansiyeline Sahip Olan Bölgelerdeki Erozyon Toprağın Erozyon Potansiyeli - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 0,8 77 370 31 Kars - 77 308 5 Erzurum - 363 372 7 Erzincan - 75 366 13 Bayburt - 32 28 - GümüĢhane - 36 170 11 Giresun - - 4 - Sivas 0,01 256 646 51 Yozgat - 108 517 45 KırĢehir - 47 96 - Kırıkkale - 90 137 2 Ankara 0,07 230 208 6 EskiĢehir 0,3 388 507 49 Bilecik - 0,2 76 13 Kütahya - 24 132 10 Bursa 0,02 97 255 104 Balıkesir 0,6 149 188-8.1-20

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Çanakkale - 152 87 33 Tekirdağ - 0,9 11 - Edirne 0,6 178 35 - Yüksek erozyon potansiyeli sahip olan bölgelerdeki erozyondan dolayı, ihmal edilebilir etkiler sadece Ardahan, Sivas, Ankara, EskiĢehir, Bursa, Balıkesir ve Edirne illerinde söz konusudur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların yüzölçümü 0,01 ha (Sivas) 0,8 ha (Ardahan) arasında değiģiklik göstermektedir. Giresun ili dıģındaki bütün illerde düģük etkiler vardır. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 0,2 ha (Bilecik) ile 388 ha (EskiĢehir) arasında değiģiklik göstermektedir. Bütün illerde orta etkiler söz konusudur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların yüzölçümü 4 ha (Giresun) ile 646 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Bayburt, Giresun, KırĢehir, Balıkesir, Tekirdağ ve Edirne illeri hariç olmak üzere bütün illerde yüksek etkiler vardır. Etki seviyesinin yüksek olduğu alanların yüzölçümü 2 ha (Kırıkkale) ile 104 ha (Bursa) arasında değiģiklik göstermektedir. Yüksek etkilerle ilgili ayrıntılar, aģağıda açıklanmaktadır: ARDAHAN Ardahan ilinde, Gürcistan sınırı yakınlarında ilin kuzey kesiminde YYSK boru hattı kısa bir bölümünün, geçiģ noktalarının, blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden 3 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. KARS Kars ilinde, YYSK boru hattının kısa bir bölümünün ayak izini temsil eden yüksek etkinin görüldüğü 1 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta, doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda da yüksek seviyededir. ERZURUM Ardahan ilinde, boru hattının ve geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 3 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. 8.1-21

ERZĠNCAN Erzincan ilinde, boru hattı geçiģ noktalarının ve blok vana/pig/ölçüm istasyonunun (KP 440 çevresinde) ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 2 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. GÜMÜġHANE GümüĢhane ilinde, boru hattının ve geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 3 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. SĠVAS Sivas ilinde, boru hattının, geçiģ noktalarının, YYSK boru hattı kısa bir bölümünün ve blok vana/pig/ölçüm istasyonunun (KP 821+700 çevresinde) ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 8 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. YOZGAT Yozgat ilinde, boru hattının, YYSK boru hattı kısa bir bölümünün, geçiģ noktalarının ve bir blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 11 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. KIRIKKALE Kırıkkale ilinde, boru hattının (KP 1236+200 den KP 1237 ye) ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 1 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. ANKARA Ankara ilinde, boru hattının ve geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 2 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. 8.1-22

ESKĠġEHĠR EskiĢehir ilinde, boru hattının, YYSK boru hattı kısa bir bölümünün ve geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 10 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. BĠLECĠK Bilecik ilinde, boru hattının, geçiģ noktalarının ve blok vana/pig/ölçüm istasyonunun (KP 1422 çevresinde) ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 2 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. KÜTAHYA Kütahya ilinde, boru hattının ve geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 4 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. BURSA Bursa ilinde, boru hattının, YYSK boru hattı kısa kesimlerinin, geçiģ noktalarının ve iki blok vana/pig/ölçüm istasyonunun (sırası ile KP 1506+800 ve KP 1534+500 çevresinde) ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 10 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. ÇANAKKALE Çanakkale ilinde, boru hattının, geçiģ noktalarının ve iki YÜT'ün, bir blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ve güzergâh boyunca yer alan bir kamp sahasının (KP 1706+500 den KP 1707+100 e) ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 2 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri, üst toprak kalitesinin/elveriģliliğinin azalması konusunda orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması konusunda yüksek seviyededir. 8.1-23

Toprağın kirlenmesi Tablo 8.1.2-7.Toprağın kirlenmesi Toprak Kirliliği Potansiyeli - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan - 26 179 101 Kars - 124 190 26 Erzurum - 17 261 393 Erzincan - 0,3 96 44 Bayburt - - 45 9 GümüĢhane - 1 82 33 Giresun - - 2 - Sivas - 1 515 286 Yozgat - 23 427 158 KırĢehir - - 139 84 Kırıkkale - - 85 142 Ankara - 0,5 256 222 EskiĢehir - 1 431 442 Bilecik - - 23 54 Kütahya - - 72 48 Bursa - 48 188 107 Balıkesir - 0,6 197 170 Çanakkale - 16 95 112 Tekirdağ - 0,1 7 - Edirne - 39 59 133 Toprak kirliliğinden dolayı illerin herhangi birinde ihmal edilebilir bir etki yoktur. Bayburt, Giresun, KırĢehir, Kırıkkale, Bilecik ve Kütahya illeri dıģında bütün illerde düģük etkiler vardır. Etki seviyelerinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 0,1 ha (Tekirdağ) ile 124 ha (Kars) arasında değiģiklik göstermektedir. Bütün illerde orta etkiler vardır. Etki seviyesinin orta olduğu alanların yüzölçümü 2 ha (Giresun) ile 515 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Tekirdağ ve Giresun illeri hariç, bütün illerde etki seviyesi yüksektir. Etki seviyesinin yüksek olduğu alanların yüzölçümü, 9 ha (Bayburt) ile 442 ha (EskiĢehir) arasında değiģiklik göstermektedir. Yüksek etki ile ilgili ayrıntılı bilgiler aģağıda sunulmaktadır. 8.1-24

ARDAHAN Ardahan ilinde, YYSK boru hattı kısa kesimlerinin, geçiģ noktalarının ve Eskikılıç köyünün doğusunda yer alan bir kompresör istasyonunun (KP 43+400 den KP 44+400 güzergâhı boyunca) ve Hacılı köyünün güneyinde (KP 101+400 civarında) yer alan blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 11 toprak alanı vardır. Etki faktörü değerleri yüksektir. KARS Kars ilinde, YYSK boru hattı kısa kesimlerinin, geçiģ noktalarının ve biri Yaylacık köyüne yakın (KP 134+800 çevresinde) diğeri de Çatak köyüne yakın (KP 165+800 çevresinde), güzergâh üzerinde yer alan iki blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 3 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir. ERZURUM Erzurum ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının (bazı hendeksiz kanal geçiģi de dâhil) ve beģ adet YÜT ün ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 23 toprak alanı vardır. YÜT ler, güzergâh boyunca yerleģik dört blok vana/pig/ölçüm istasyonu (KP 223+800, KP 253+700, KP 278 ve KP 372+200 karģılık gelen) ve KP 351+800 den KP 352+200 giden güzergâha yakın Gökçebük köyünün güney doğusunda yer alan bir boru stok sahasıdır. Etki faktörü değerleri yüksektir. ERZĠNCAN Erzincan ilinde, YYSK boru hattı kısa kesimlerinin, geçiģ noktalarının ve KP 440+20 ye denk gelen güzergâh üzerinde yer alan blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 10 toprak alanı vardır. Etki faktörü değerleri yüksektir. BAYBURT Bayburt ilinde, YYSK boru hattı kısa kesimlerinin ve Kalecik köyünün kuzeyinde KP 462+900 den 465+200 e bazı geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 1 toprak alanı vardır. Etki faktörü değerleri yüksektir. GÜMÜġHANE GümüĢhane ilinde, YYSK boru hattı kısa kesimlerinin, geçiģ noktalarının ve Çamurköy köyünün batısında, KP 473 civarında güzergâh üzerinde yer alan blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 7 toprak alanı vardır. Etki faktörü değerleri yüksektir. SĠVAS Sivas ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının ve sekiz YÜT ün ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 26 toprak alanı vardır. YÜT ler güzergâh boyunca sırasıyla KP 581, KP 646+600, KP 734+200, KP 758+300, KP 790+800 ve KP 821+500 civarında yerleģik altı blok vana/pig/ölçüm istasyonu, Ġmranlı nın 2 km doğusunda yer alan ve % 80 i yüksek etkiye sahip bir kamp 8.1-25

sahası, KP 674+300 den KP 675+200 e arasında bir kompresör istasyonudur. Etki faktörlerinin değerleri orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir. YOZGAT Yozgat ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının ve KP 854+050, KP 886+850, KP 970 ve KP 1002 ve bunların ulaģım yolları civarında güzergâh boyunca yer alan dört adet blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 13 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir. KIRġEHĠR KırĢehir ilinde, YYSK boru hattı kısa kesimlerinin ve geçiģ noktalarının ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 5 toprak alanı vardır. Etki faktörü değerleri yüksektir. KIRIKKALE Kırıkkale ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının ve KP 1068+100 civarında güzergâh boyunca yer alan blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 5 toprak alanı vardır. Etki faktörü değerleri yüksektir. ANKARA Ankara ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının ve KP 1103+700, KP 1136+500, KP 1202+450 ve KP 1169+500 (ulaģım yolları da dâhil) civarında güzergâh boyunca yer alan dört adet blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 13 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir. ESKĠġEHĠR EskiĢehir ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının ve dört YÜT ün ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 23 toprak alanı vardır. YÜT ler, güzergâh boyunca KP 1233+300 civarında Çardaközü ne yakın blok vana/pig/ölçüm istasyonu, KP 1252+330 den 1253 e Elcik in güneydoğusunda yer alan bir kamp sahası ve KP 1334+100 den KP 1334+700 e Aksaklı ya yakın ve KP 1392+700 civarında iki kompresör istasyonu ve ulaģım yollarıdır. Etki faktörlerinin değerleri orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir. BĠLECĠK Bilecik ilinde, boru hattının geçiģ noktalarının ve KP 1421+650 civarında ulaģım yolu ile birlikte blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 4 toprak alanı vardır. Etki faktörü değerleri yüksektir. KÜTAHYA Kütahya ilinde, YYSK boru hattının kısa kesimlerinin, geçiģ noktalarının ve Çamlıca köyünün batısında yer alan iki YÜT ün ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 6 toprak alanı vardır. 8.1-26

YÜT ler KP 119+300 den KP 1449+500 e boru stok sahası ve güzergâh boyunca yerleģik KP 1450+500 civarında bir blok vana/pig/ölçüm istasyonu ile ulaģım yoludur. Etki faktörlerinin değerleri orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir. BURSA Bursa ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının ve sırasıyla KP 1506+750 ve KP 1589+200 civarında yer alan iki blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 10 toprak alanı vardır. Etki faktörü değerleri yüksektir. BALIKESĠR Balıkesir ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının ve sırasıyla KP 1589+200 ve KP 1616+600 civarında yer alan iki blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ve PaĢaçiftliği nin batısında KP 1645 den KP 1646 ya yer alan kompresör istasyonunun ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 9 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir. ÇANAKKALE Çanakkale ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının, sırasıyla KP 1677 ve KP 1706+700 etrafında yer alan iki adet blok vana/pig/ölçüm istasyonunun ve KP 1707 civarında bulunan kamp sahasının ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 7 toprak alanı vardır. Etki faktörlerinin değerleri orta ila yüksek arasında değiģiklik göstermektedir. EDĠRNE Edirne ilinde, YYSK boru hattının, geçiģ noktalarının ve blok vana/pig/ölçüm istasyonunun (KP 1799+800 den KP 1800+300 e) bir kısmının ayak izini temsil eden yüksek etki özelliğini gösteren 12 toprak alanı vardır. Etki faktörü değerleri yüksektir. Yüksek etki alanları aģağıdaki Ģekillerde gösterilmektedir. 8.1-27

ġekil 8.1.2-4. Bursa Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-28

ġekil 8.1.2-5. KırĢehir Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-29

ġekil 8.1.2-6. Yozgat Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-30

ġekil 8.1.2-7. Yozgat Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-31

ġekil 8.1.2-8. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-32

ġekil 8.1.2-9. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-33

ġekil 8.1.2-10. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-34

ġekil 8.1.2-11. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-35

ġekil 8.1.2-12. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-36

ġekil 8.1.2-13. EskiĢehir Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-37

ġekil 8.1.2-14. Balıkesir Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-38

ġekil 8.1.2-15. Çanakkale Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-39

ġekil 8.1.2-16. Bilecik Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-40

ġekil 8.1.2-17. Bursa Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-41

ġekil 8.1.2-18. Bursa Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-42

ġekil 8.1.2-19. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-43

ġekil 8.1.2-20. GümüĢhane Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-44

ġekil 8.1.2-21. GümüĢhane Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-45

ġekil 8.1.2-22. Ardahan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-46

ġekil 8.1.2-23. Sivas Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-47

ġekil 8.1.2-24. Erzincan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-48

ġekil 8.1.2-25. Erzincan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-49

ġekil 8.1.2-26. Çanakkale Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-50

Bulgular ve tavsiyeler Yukarıda sunulan inģaat aģamasına iliģkin etki değerlendirmesinin bulguları aģağıda özetlenmiģtir: Toprağın tarımsal potansiyeli üzerindeki yüksek etkiler, büyük ölçüde boru hattının döģenmesi ve YÜT'lerin yapımı için doğal bitki örtüsünün kaldırılması (her ilde, inceleme yapılan alanlarda değerleri en yüksek düzeyde olan) ile bağlantılı faaliyetlerden kaynaklanmaktadır. Toprağın erozyon potansiyeli üzerindeki yüksek etkiler, büyük ölçüde boru hattının döģenmesi ve YÜT'lerin yapımı için doğal bitki örtüsünün kaldırılması (her ilde, inceleme yapılan alanlarda değerleri en yüksek düzeyde olan) ile bağlantılı faaliyetlerden kaynaklanmaktadır. ĠnĢaat aģamasında toprak kirliliği üzerindeki yüksek etkiler, büyük ölçüde boru hattının döģenmesi ve altyapı (örneğin yollar) geçiģlerine iliģkin faaliyetler veya boru hattı ve diğer Proje bileģenlerinin (örneğin blok/pig/ölçüm istasyonları veya kamp sahaları) yapımına iliģkin faaliyetler arasındaki etkileģimle bağlantılıdır. Yukarıda tanımlanan alanlardaki bileģeni etkileyen önemli etkiler göz önünde bulundurularak inģaat faaliyetlerinin baģlamasından önce dikkate alınması öngörülen tedbirler Tablo 8.1.2-9 da belirtilmiģtir. Özellikle, yukarıdaki etki analizine göre yüksek etkinin oluģacağı belirlenen aģağıdaki YÜT'lerinde inģaat öncesinde gerek duyulması halinde pedolojik çalıģma yapılacaktır: Tüm Kompresör Ġstasyonları (toprak kirliliği potansiyeli için) EskiĢehir, Sivas ve Çanakkale illerindeki kamp sahaları Ardahan, Kars, Erzurum, Erzincan, GümüĢhane, Sivas, Yozgat, KırĢehir, Kırıkkale, Ankara, EskiĢehir, Bilecik, Kütahya, Bursa, Balıkesir, Çanakkale ve Edirne illerinde blok vana/pig/ölçüm istasyonu. Bu tür bir çalıģma, arazinin eski haline getirilmesinin planlandığı yerlerde tarım ve ormancılık kullanımı için ana toprak özelliklerinin ortaya konulması açısından faydalı olacaktır. ĠnĢaat alanlarında mevcutta kirlilik olması durumunda aģağıdaki konular dikkate alınacaktır. Hâlihazırda kirlenmiģ toprak alanlarının proje kapsamında kullanılması, Proje faaliyetleri için risk teģkil edebilir, çünkü kazılacak toprağın bertaraf edilmesi ya da temizlenmesi gerekecektir. Boru hattı güzergâhı boyunca çeģitli noktalarda, kampların ve büyük YÜT lerin inģaatı yapılacak sahalarda ÇINAR Laboratuvarı tarafından toprak numuneleri alınmıģ ve analiz edilmiģtir. Analiz sonuçları ulusal limitlerin olmadığı göz önünde bulundurularak Hollanda standardı ile karģılaģtırılmıģtır. Hollanda standardına göre sınır değerleri aģan parametreler saptanmıģtır. Etki değerlendirmede, kazı ya da hafriyat iģlerinin yapılmasının öngörüldüğü yerlerde Proje bileģenlerinin ayak izinde kalan numune noktaları dikkate almıģtır. 8.1-51

Etki değerlendirmesinde, söz konusu numune noktalarının analitik sonuçlarının değerlendirilmesi için, (Ulusal kirlenmiģ sahalar yönetmeliğinin olmadığı hallerde (Uluslararası Finans Kurumu) IFC nin rehber dokümanı önerdiği gibi) uygun olduğu yerde ABD Çevre Koruma Ajansı Rehber Dokümanı 17 dikkate alınmıģtır. Potansiyel olarak kirlenmiģ alanların detayları illere göre Tablo 8.1.2-8 de sunulmaktadır (Tablo; analiz yapılan parametrelerden ABD Çevre Koruma Ajansı Rehber Dokümanı (ticari/endüstriyel toprak limitleri dikkate alınmıģtır) ve Hollanda standartları sınır değerlerini aģan parametreleri göstermektedir). Ġl Tablo 8.1.2-8. Potansiyel KirlenmiĢ Alanlar Lokasyon (Bkz. Toprak Kirliliği Mevcut Durum Raporu, Ek 2.4) ABD Çevre Koruma Ajansı limitlerinin aģımı Hollanda limitlerinin aģımı Ardahan CST-01-A1 (alanın içinde) - Hg, Se, Ba, V Erzurum Sivas Yozgat Gökçebük Köyünün 1,2 km güneydoğusu, ana kamp inģaat sahası 2, KP 342 Çukuryurt Köyünün 1,3 km kuzeybatısı, ana kamp + boru stok inģaat sahası 3, KP 620 Doğankent Köyünün 1,7 km güneydoğusu, ana kamp inģaat sahası 4, KP 876 Be Be As, Be Hg, Se, Be, Ba, Co, Ni, V Se, Be, Cr, Co, Ni, V As, Hg, Se, Mo, Be, Ba, Cd, Pb, Zn, V Kırıkkale CST-05-A4 (yakınında) - Hg, Se, Co, Cu, V Ankara EskiĢehir Büyükboyalık Köyünün 900 m doğusu, geçici kamp inģaat sahası 5, KP 1079 Ġkizce Köyünün 4,6 km kuzeydoğusu ve DikilitaĢ Köyünün 3,5 km kuzeybatısı - Hg, Se, Cr, Co, Ni, V - Hg, Se, Ba, Co, Ni, V EskiĢehir Örnekleme noktası TNP900 Be Hg, Se, Ba, Ni Çanakkale Örnekleme noktası TNP283 Be Hg, Se, Ba Bazı parametreler potansiyel kirliliği tanımlayan yukarıdaki referans limitleri aģtığından, inģaat öncesinde gerek duyulması halinde, bu değerlerin arka plan veya doğal olarak meydana gelen seviyelerle kıyaslanabilmesi veya bu değerlerin insan faaliyetleri (mevcut ya da geçmiģteki saha faaliyetleri ve/veya bazı kaza sonucu meydana gelen olaylar sonucunda) sonucunda ortaya çıkan tehlikeli maddeler ile arazi kirliliğinin olup olmadığını değerlendirmek için çalıģma yapılacaktır. Eğer yapılacak çalıģma sonucu potansiyel toprak kirliliği varlığı tespit edilirse, kirlenmiģ arazilerin insan sağlığına ve ekolojik alıcılara risk teģkil etmesini önlemek için gerekli önlemler alınacaktır. KirlenmiĢ sahalarda faaliyet gerçekleģtirilmesi halinde insanların kirliliğe maruz kalmasını önlemek amacıyla kirlilik seviyelerini azaltıcı çalıģmalar yapılacaktır. Yukarıdaki konular dikkate alındığında, yeraltındaki toprakta da kirlilik olup olmadığı, sızıntı ve taģınmayla yeraltı su kaynaklarını etkilenip etkilenmeyeceği ve potansiyel alıcılara ulaģıp ulaģmayacağını belirlemek için risk değerlendirmesi yapılacaktır. Bu değerlendirme sonucunda azaltıcı tedbirlerin alınıp alınmayacağı ve alınacaksa da bunların neler olduklarını ortaya koyulacaktır. 17 USEPA Bölge 3 Riske dayalı Konsantrasyonlar EPA/903/R-93-001 Haziran 1993 8.1-52

Tablo 8.1.2-9. ĠnĢaat AĢamasında Toprak Etki Yönetimi Ġçin Etki Azaltıcı Tedbirler Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler Tarımsal potansiyele sahip topraklardaki etkiler Erozyon potansiyeli olan topraklardaki etkiler Sürekli ÇalıĢmaların inģaat koridoru (RoW), ek çalıģma sahaları ve yeni ulaģım yollarıyla sınırlı tutulması, Yeni ulaģım yollarının yapımı en aza indirilmesi Saha Ģartlarının uygun olduğu koģullarda, özellikle de hassas veya nadir habitat/türlerin bulunduğu alanlarda inģaat çalıģma koridoru daraltılması, Tip projelere uygun olarak inģaat aģamasında üst toprağı sıyırılarak ayrı depolanması, Üst toprağa birden fazla müdahalenin en aza indirilmesi, Rüzgâr erozyonu ve sıkıģtırmayı sınırlandırmak ve su tutma kapasitesini geliģtirmek için sıyırma, temizleme ve depolama sırasında organik madde eksikliği olan üst toprağa organik madde eklenmesi, Tarıma elveriģli duruma getirme ve iģletme sırasında bitki örtüsünün geliģmesine imkan sağlamak için boru hattı inģaat koridoru (RoW) üzerinde araç trafiğinin mümkün olduğu ölçüde önlenmesi, Sızıntılar nedeniyle toprak kirliliğini önleme metotlarının uygulanması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Kirlilik Önleme Planı ve Acil Müdahale Planı), Atıkların, asgari Türk mevzuatı ve proje standartlarının gerekleri sağlanacak Ģekilde yönetilmesi, Atık üretimi ile toprak kirliliğini önleyici tedbirlerin alınması (Bkz. Bölüm- 11 ve Ek-5: Atık Yönetimi Planı), ĠnĢaatın, üst toprak sıyrılmasından tarıma elveriģli hale getirmeye kadar gereken zamanı sağlayacak Ģekilde planlanması, Üst toprağın alt toprakla karıģmasını önlemek için (örneğin kısıtlı alanlar gibi gereken yerlerde jeotekstil kullanımı da dâhil) tedbirlerin alınması, Tarımsal potansiyele sahip topraklarda etki azaltıcı önlemlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Erozyon, Eski Haline Getirme ve Peyzaj Planı). Geçici erozyon kontrol yöntemlerinin (örn: eğim kırıcılar) uygulanması ve uygun drenaj kanallarının açılması, ĠnĢaat sırasında su ve rüzgâr erozyonunu azaltmak için eğim uzunluklarının ve derecelerinin tesviyesi, konturlaması ve bakımı, Erozyon ve sediman kontrol yapılarını kullanarak ve koruyarak inģaat aģamasında erozyonu ve sedimantasyonu önlemek için yüzey suyu drenajının yapılması, Pompa çıkıģında toprak erozyonunu engellemek için hendek kurutma faaliyetlerinin izlenmesi, pompa çıkıģında enerji kaybı çalıģması ile etkinin azaltılması, Uygun Ģekilde tasarlanmıģ, uygulanmıģ ve korunan drenaj yapıları (örn; menfezler, hendekler) ile yüzey suyu drenajının korunması, Rüzgâr erozyonundan toprak kaybını sınırlandırmak için kuvvetli 8.1-53

Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler rüzgârların olduğu zamanlarda toprak ile ilgili faaliyetlerin en aza indirilmesi, kuvvetli rüzgâr sırasında yine de toprak iģlenmeliyse sıyırma ve tarıma elveriģli duruma getirme arasındaki zamanın sınırlandırılması ve rüzgâr erozyonunu önlemek için hafifçe sıkıģtırılmıģ stoklar oluģturulması, Doğal kontürlere uyması için kazının ve tesviyenin tekrar konturlanması ve düzenlenmiģ alanların üzerine üst toprağın eģit Ģekilde yeniden yerleģtirilmesi, Alt toprağın aģırı derecede sıkıģmıģ olduğu alanlarda toprağın konturlama öncesi (örn: alt toprağın havalandırılması) mekanik olarak gevģetilmesi, Orijinal bitki örtüsünü elde etmek için biyorestorasyon prosedürlerinin uygulanması, Toprağın su ve rüzgâr erozyonunu sınırlandırmak için bozulmuģ alanların yeniden bitkilendirilmesi ve/veya (örn: erozyon ve sediman kontrol yapıları) yüzey iyileģtirmesinin sürdürülmesi, TaĢ/malzeme ocaklarından kaynak sağlamayı sınırlamak için, inģaat koridoru (RoW) boyunca kazıdan çıkan toprak ve malzemenin (örn: eleme makineleri kullanarak) geri kullanılması, Donma Ģartlarında özel toprak iģleme prosedürlerinin uygulanması, ĠnĢaat iģleri tamamlandıktan sonra, sıyrılan üst toprak alan üzerine homojen Ģekilde yeniden serilecek ve yeniden bitkilendirilecektir. Yer altı suyunun ve yüzey suyunun drenajı için, erozyon riskini önlemek ve/veya en aza indirmek için, drenaj problemleri olan bölgelerde kapalı ve açık drenaj sistemleri uygulanacaktır. AĢağıdaki erozyon kontrol önlemleri alınacaktır (Bkz. ġekil 8.1.2-1, ġekil 8.1.2-2, ġekil 8.1.2-3, ġekil 8.1.2-4); o Derivasyon Kanalları o Eğim Kırıcılar o Jüt Örtü Uygulaması o Püskürtme ile tohumlama o Gabion duvarı uygulamaları o Teras uygulamaları Erozyon potansiyeli olan topraklardaki etkilere karģı etki azaltıcı önlemlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Erozyon, Eski Haline Getirme ve Peyzaj Planı). Toprak üzerindeki kirlilik etkileri Yakıtların, yağların ve kimyasalların açık Ģekilde etiketlenmiģ ağızları sıkıca kapatılmıģ konteynırlarda saklanması, Tehlikeli maddelerin depolanması için koruma seti veya sızıntı önleyicilerin yapılması, Tüm yakıt, yağ ve kimyasalların geçirimsiz zemini olan kapalı bir alana yerleģtirilmesi ve geçirimsiz sızıntı kontrol rezervuarı olan bir bölgede depolanması, Tüm araçların, ekipman ve tesisatın kullanımından önce herhangi bir yakıt ya da yağ sızıntısı için kontrol edilmesi ve sızıntılar için düzenli 8.1-54

Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler olarak izlenmesi, Tüm makine ve ekipmanların mevcut üretim standartlarına uygun Ģekilde bakımlarının yapılması, Bakım faaliyetlerinin (yakıt doldurma ve yakıt ikmali de dâhil) çevre bakımından hassas olan bölgelerden (yani su kaynakları, yeraltı suyu seviyesinin yüksek olduğu yerler vb.) uzak olacak Ģekilde belirlenmiģ alanlarda yapılması, Basit sızıntıları kontrol altına alabilmek için belirlenmiģ bakım bölgesinde yeterli sayıda uygun absorbant maddelerin bulundurulması, Bakım ya da yakıt doldurma faaliyetleri sırasında sıkıģmıģ vana durumuyla karģılaģılması halinde, araçların asla gözetimsiz bırakılmaması, AĢınma belirtilerine karģı muslukların ve valfların düzenli olarak kontrol edilmesi ve kullanılmadıkları zaman güvenli bir Ģekilde kapatılıp kilitlenmesi, Tüm ekipman ve depolama alanlarının güvenlik çitleriyle uygun Ģekilde koruma altına alınması ve giriģlerin saldırı ya da hırsızlık nedeniyle ortaya çıkabilecek kirliliği önlemek için kilitlenmesi, Saha personelinin kirleticilerin saçılmasına müdahale ve ekipman kullanımı konusunda eğitilmesi ve araçlarında absorbant maddeleri taģımalarının sağlanması, Kamplarda, inģaat sahalarında ve inģaat ile ilgili faaliyetlerin gerçekleģtiği yerlerde düzgün bakım ve temizlik yapılması, Toprak kirliliğine karģı etki azaltma tedbirlerinin alınması (Bkz. Bölüm- 11 ve Ek-5: Kirlilik Önleme Planı). 8.1-55

ġekil 8.1.2-1. Araziyi Eski Haline Getirme ÇalıĢmaları Sırasında Drenaj Sistemlerinin Kurulması ġekil 8.1.2-2. Jüt Örtü ve Eğim Kırıcı Uygulamaları 8.1-56

ġekil 8.1.2-3. Eğimli Yüzeylerde Jüt Örtü Uygulamaları ġekil 8.1.2-4. Nehir Kenarlarında Rip-Rap, Eğim Kırıcılar Ve Jüt Örtü Uygulamaları 8.1-57

Arazinin eski haline getirilmesi çalıģmaları sırasında bitki örtüsünü yeniden yetiģtirmek için biyorestorasyon faaliyetleri yapılacaktır. Bu kapsamda, bölgeye ve amaca uygun tohum ve bitki türleri kullanılarak bitki örtüsü yüzdesi artırılacaktır. Ayrıca, aģağıdaki Ģekillerde verildiği gibi Proje güzergâhının geçtiği akarsu yataklarının ve yüzey drenaj sistemi olan vadilerin ciddi erozyon potansiyeli olduğundan bu noktalarda erozyon rip-rap ve eğim koruma uygulanarak önlenecektir. ġekil 8.1.2-27. Nehir GeçiĢlerindeki Rip-Rap Uygulamaları ġekil 8.1.2-28. Vadi ve Yüzey Drenaj Sistemlerindeki Rip-Rap Uygulamaları 8.1-58

ĠĢletme aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Proje kapsamında gerçekleģtirilen analizler sonucunda iģletme döneminde aģağıdaki etki faktörlerinin toprak üzerine olası etkileri beklenmektedir: Üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA), Proje bileģenlerinin ayak izi olarak tanımlanmaktadır. ÇeĢitli proje bileģenleri için iģletme sırasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek) aģağıdaki tabloda sunulurken, etkinin yoğunluğunun hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te sunulmaktadır. Tablo 8.1.2-10. Toprak Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması Proje bileģeni Üst toprak kalitesi/ elveriģliliğinin azalması Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Boru hattı - karasal - - Boru hattı - denizel - - Yol geçiģi - açık kazı - - Yol geçiģi - hendeksiz - - Demiryolu geçiģi - - Kanal geçiģi - açık kazı - - Kanal geçiģi - kazısız - - Nehir geçiģi - açık kazı - - Nehir geçiģi hendeksiz - - YYSK'de boru hattı - - Kompresör istasyonları Y D Kamp alanları - - Blok vana / pig / ölçüm istasyonu O D Boru stok sahaları - - Boru hattı döģenmesi - - Geçici ulaģım yolları - - Kalıcı ulaģım yolları O D 8.1-59

Etki değerlendirmesi ĠĢletme faaliyetlerinin toprak üzerindeki etkileri büyük ölçüde, binaların ve diğer altyapıların kurulması nedeni ile toprağın sıkıģtırılması ve kapatılması olacaktır. Ayrıca toprak; doğal bitki örtüsünün kaldırılması sonucunda rüzgâr ve su erozyonuna maruz kalma potansiyelinin artması ve tarımsal potansiyeldeki azalması Ģeklinde etkilenebilir. Toprak için dikkate alınan etki değerlendirme unsurları Ģöyledir: Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması / bozulması Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi, aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanmaktadır. Mevcut çalıģma kapsamında, ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te sunulmaktadır. Değerlendirme Unsuru: Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması / bozulması DüĢük Etki Orta Etki Yüksek Etki Toprak veya zemin koģullarında etki tespit edilmemiģtir veya arazinin eski haline getirilmesinin ardından üç aya kadar önemsiz etkiler bekleniyor Arazinin eski haline getirilmesinin ardından altı aya kadar üretimde önemsiz bir kayıp bekleniyor Arazinin eski haline getirilmesinin ardından bir yıldan fazla süreyle üretimde orta derece veya önemli bir kayıp öngörülüyor Değerlendirme Unsuru: Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon DüĢük Etki Orta Etki Yüksek Etki Önemsiz veya yerel toprak erozyonu, toprak kayması Potansiyel olarak bir dere/oluk aģınımı veya sığ akarsu/vadi erozyonuna yol açan ve açıkça gözlenebilir toprak erozyonu Çevredeki arazi ve boru bütünlüğü üzerindeki potansiyel etkisiyle, geniģ kapsamlı olacağı öngörülen dere ve akarsu formasyonu AĢağıdaki tablolar, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri için tanımlanan toprak duyarlılık unsurları üzerine tüm Proje bileģenlerinin etkilerini (her etki seviyesi için etkilenen alanın hektar cinsinden yüzölçümü olarak) özetlemektedir. Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması / bozulması Tablo 8.1.2-11. Yüksek Tarımsal Potansiyele Sahip Toprağın Azalması / Bozulması Toprağın Tarımsal Potansiyeli - ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan - 41 101 - Kars - 33-8.1-60

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Erzurum - 69 - Erzincan - 29 6 - Bayburt - - GümüĢhane - 1 19 - Giresun - - Sivas - 29 137 - Yozgat - 9 36 - KırĢehir - - Kırıkkale - 8 - Ankara - 7 17 - EskiĢehir - 22 65 - Bilecik - 8 - Kütahya - 1 2 - Bursa - 43 - Balıkesir - 33 76 - Çanakkale - 23 13 - Tekirdağ - 4 - Edirne - 0,6 32 - Ġllerin hiç birinde yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması/bozulmasından dolayı ihmal edilebilir herhangi bir etki yoktur. Kars, Erzurum, Bayburt, Giresun, KırĢehir, Kırıkkale ve Tekirdağ illeri dıģında bütün illerde düģük etkiler vardır. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 0,6 ha (Edirne) ile 43 ha (Bursa) arasında değiģiklik göstermektedir. 8.1-61

Bayburt, Giresun, KırĢehir, Bilecik ve Bursa illeri hariç olmak üzere, bütün illerde orta etkiler vardır. Orta etki seviyesinin bulunduğu alanların yüzölçümü, 2 ha (Kütahya) ile 137 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Ġllerin herhangi birinde yüksek etki yoktur. Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon Tablo 8.1.2-12. Yüksek Erozyon Potansiyeline Sahip Olan Bölgelerdeki Erozyon Toprağın Erozyon Potansiyeli - ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 0,8 118 23 - Kars - 33 - - Erzurum - 69 - - Erzincan - 6 29 - Bayburt - - - - GümüĢhane - 19 1 - Giresun - - - - Sivas 0,01 120 46 - Yozgat - 21 24 - KırĢehir - - - - Kırıkkale - 8 - - Ankara 3 21 - - EskiĢehir 4 83 - - Bilecik - 0,2 7 - Kütahya - 4 - - 8.1-62

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Bursa 6 0,7 37 - Balıkesir 20 76 13 - Çanakkale - 13 23 - Tekirdağ - - 4 - Edirne 0,6 32 - - Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon nedeni ile ihmal edilebilir etkiler sadece Ardahan, Sivas, Ankara, EskiĢehir, Bursa, Balıkesir ve Edirne illerinde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların yüzölçümü 0,01 hektar (Sivas) ile 20 ha (Balıkesir) arasında değiģiklik göstermektedir. Bayburt, Giresun, KırĢehir ve Tekirdağ illeri dıģında bütün illerde düģük etkiler vardır. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 0,2 ha (Bilecik) ile 120 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Ardahan, Erzincan, GümüĢhane, Sivas, Yozgat, Bilecik, Bursa, Balıkesir, Çanakkale ve Tekirdağ illerinde orta etkiler söz konusudur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların yüzölçümü 1 ha (GümüĢhane) ile 46 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Ġllerin herhangi birinde yüksek etki yoktur. Bulgular ve tavsiyeler Yukarıda tanımlanan alanlardaki önemli etkiler göz önünde bulundurularak iģletme aģamasında dikkate alınması öngörülen tedbirler Tablo 8.1.2-13 te belirtilmiģtir. Tablo 8.1.2-13. ĠĢletme Sırasında Toprak Etki Yönetimi Ġçin Etki Azaltma Tedbirleri Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler Tarım potansiyeli olan topraklar üzerindeki etkiler Erozyon potansiyeli olan topraklardaki etkiler Yeni ulaģım yollarının yapımı en aza indirilmesi, Sızıntılar nedeniyle toprak kirliliğini önleme metotlarının uygulanması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Kirlilik Önleme Planı ve Acil Müdahale Planı), Atıkların, asgari Türk mevzuatı ve proje standartlarının gerekleri sağlanacak Ģekilde yönetilmesi, Atık üretimi ile toprak kirliliğini önleyici tedbirlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek- 5: Atık Yönetimi Planı), Tarımsal potansiyele sahip topraklarda etki azaltıcı önlemlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Erozyon, Eski Haline Getirme ve Peyzaj Planı) Uygun Ģekilde tasarlanmıģ, uygulanmıģ ve korunan drenaj yapıları (örn; menfezler, hendekler) ile yüzey suyu drenajının YÜT ler için Peyzaj Planı hazırlamak YÜT ler için Peyzaj Planı hazırlamak 8.1-63

Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler korunması, Erozyon potansiyeli olan topraklardaki etkilere karģı etki azaltıcı önlemlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Erozyon, Eski Haline Getirme ve Peyzaj Planı). ĠĢletmeye kapatma aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Proje kapsamında gerçekleģtirilen analizler sonucunda iģletmeye kapatma döneminde aģağıdaki etki faktörlerinin toprak üzerine olası etkileri beklenmektedir: Üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması Arazinin eski haline getirilmesi (restorasyonu) (olumlu etki faktörü) Etki unsurlarının Etki Alanı (EA), Proje bileģenlerinin ayak izi olarak tanımlanmaktadır. Bu etki faktörleri, iki grup Proje faaliyeti ile bağlantılıdır; bir tarafta YÜT'ler gibi Proje bileģenlerinin kaldırılması ve bunun sonucunda sahanın eski haline getirilmesi, toprağın daha öncekine yakın bir hale getirilecek olması nedeniyle toprak üzerinde olumlu bir etki yaratacaktır. Diğer taraftan, geçiģ yerlerinde boru hattı ile bağlantılı küçük inģaat sahalarının kapatılması ile ilgili faaliyetler, geçici olumsuz etkiye neden olacaktır. ÇeĢitli proje bileģenleri için iģletmeye kapatma sırasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu, aģağıdaki tabloda sunulurken, etkinin yoğunluğunun hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te sunulmaktadır. Tablo 8.1.2-14. Toprak Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Proje bileģeni Üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması Sahanın eski haline getirilmesi (olumlu etki faktörü) Boru hattı - karasal - - Boru hattı - denizel - - Yol geçiģi - açık kazı D - Yol geçiģi - hendeksiz D - Demiryolu geçiģi D - Kanal geçiģi - açık kazı D - Kanal geçiģi - kazısız D - Nehir geçiģi - açık kazı D - Nehir geçiģi hendeksiz D - YYSK'de boru hattı D - Kompresör istasyonları - O 8.1-64

Proje bileģeni Üst toprak kalitesi/elveriģliliğinin azalması Sahanın eski haline getirilmesi (olumlu etki faktörü) Kamp alanları - - Blok vana / pig / ölçüm istasyonu - D Boru stok sahaları - - Boru hattı döģenmesi - - Geçici ulaģım yolları - - Kalıcı ulaģım yolları - D Etki değerlendirmesi ĠĢletmeye kapatma faaliyetleri, esas olarak boru hattı geçiģlerindeki dolgu/kapatma faaliyetleri ile ilgili küçük inģaat sahası nedeniyle toprağı etkileyecektir (atık suyun olası uygun olmayan bir Ģekilde deģarjı veya makinelerde/taģıtlarda kullanılan yakıtın/gres yağlarının kaza sonucu dökülmesi ve erozyon potansiyeli açısından olası etkiler). Toprak, ayrıca sökülen YÜT'lerin bulunduğu yerlerde toprağın eski haline getirilmesi sonucu olumlu bir Ģekilde etkilenebilir (tarımsal potansiyel açısından toprak üzerinde yararlı etkilerle). Toprak için dikkate alınan değerlendirme unsurları Ģunlardır: Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması / bozulması Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon Toprağın kirlenmesi Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi, aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanmaktadır. Mevcut çalıģma kapsamında, ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te sunulmaktadır. Değerlendirme Unsuru: Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması / bozulması DüĢük Etki Orta Etki Yüksek Etki Toprak veya zemin koģullarında etki tespit edilmemiģtir veya arazinin eski haline getirilmesinin ardından üç aya kadar önemsiz etkiler bekleniyor Arazinin eski haline getirilmesinin ardından altı aya kadar üretimde önemsiz bir kayıp bekleniyor Arazinin eski haline getirilmesinin ardından bir yıldan fazla süreyle üretimde orta derece veya önemli bir kayıp öngörülüyor Değerlendirme Unsuru: Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon DüĢük Etki Orta Etki Yüksek Etki Önemsiz veya yerel toprak erozyonu, toprak kayması Potansiyel olarak bir dere/oluk aģınımı veya sığ akarsu/vadi erozyonuna yol açan ve açıkça gözlenebilir toprak erozyonu Çevredeki arazi ve boru bütünlüğü üzerindeki potansiyel etkisiyle, geniģ kapsamlı olacağı öngörülen dere ve akarsu formasyonu 8.1-65

Değerlendirme Unsuru: Toprak kirliliği DüĢük Etki Orta Etki Yüksek Etki Hassasiyete veya düģük yoğunluklu etki faktörleriyle hareket eden proje bileģenlerinin etkisine bağlı olarak, potansiyel dökülmelere maruziyeti düģük olan, hafif azaltıcı/yönetimsel önlemler gerektiren alanlar. Hassasiyete veya düģük-orta yoğunluklu etki faktörleriyle hareket eden proje bileģenlerinin etkisine bağlı olarak, potansiyel dökülmelere maruziyeti orta derece olan, sınırlı azaltıcı/yönetimsel önlemler gerektiren alanlar. Hassasiyete veya orta-yüksek yoğunluklu etki faktörleriyle hareket eden proje bileģenlerinin etkisine bağlı olarak, potansiyel dökülmelere maruziyeti yüksek olan, sahaya özel azaltıcı/yönetimsel önlemler ve/veya daha derin çalıģmalar gerektiren alanlar. AĢağıdaki tablolar, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri için tanımlanan toprak duyarlılık unsurları üzerine tüm Proje bileģenlerinin etkilerini (olumsuz veya olumlu) (her etki seviyesi için etkilenen alanın hektar cinsinden yüzölçümü olarak) özetlemektedir. Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması/bozulması Tablo 8.1.2-15. Yüksek Tarımsal Potansiyele Sahip Toprağın Azalması/Bozulması Toprağın Tarımsal Potansiyeli - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Olumlu Etkiler Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 199 252 15 - Kars 247 121 - - Erzurum 271 393 13 - Erzincan 315 49 - - Bayburt 45 15 - - GümüĢhane 154 55 - - Giresun 4 - - - Sivas 562 313 - - Yozgat 359 118 21 - KırĢehir 75 33 - - Kırıkkale 128 64 - - Ankara 256 97 - - 8.1-66

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] EskiĢehir 456 258 - - Bilecik 80 7 - - Kütahya 147 9 - - Bursa 325 73 - - Balıkesir 188 139 - - Çanakkale 144 118 - - Tekirdağ 0,6 11,6 - - Edirne 62 120,9 10 - Yüksek tarımsal potansiyele sahip toprağın azalması/bozulmasından dolayı ihmal edilebilir etkiler bütün illerde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların yüzölçümü 0,6 ha (Tekirdağ) ile 562 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Giresun ili dıģında bütün illerde düģük etkiler vardır. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 7 ha (Bilecik) ile 393 ha (Erzurum) arasında değiģiklik göstermektedir. Sadece Ardahan, Erzurum, Yozgat ve Edirne illerinde orta etkiler söz konusudur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların yüzölçümü 10 ha (Edirne) ile 21 ha (Yozgat) arasında değiģiklik göstermektedir. Ġllerin herhangi birinde yüksek etki yoktur. Arazinin eski haline getirilmesi ile bağlantılı olumlu etki, daha önceki proje aģamalarında (örneğin; kompresör istasyonu ayak izi) toprağın kaldırılmıģ olduğu alanlarda uzun dönemli tarımsal kapasitesinin geri kazandırılması ve toprağın eski haline getirilmesi ile bağlantılıdır. 8.1-67

Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyon Tablo 8.1.2-16. Yüksek Erozyon Potansiyeline Sahip Olan Bölgelerdeki Toprağın Erozyon Potansiyeli - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Olumsuz Etkiler Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 382 70 - - Kars 364 5 - - Erzurum 620 56 - - Erzincan 360 4 - - Bayburt 60 - - - GümüĢhane 177 32 - - Giresun 4 - - - Sivas 779 26 - - Yozgat 420 76 - - KırĢehir 109 0,2 - - Kırıkkale 190 2 - - Ankara 346 3 - - EskiĢehir 603 47 - - Bilecik 82 5 - - Kütahya 155 1 - - Bursa 286 111 - - Balıkesir 306 1 - - 8.1-68

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Çanakkale 239 23 - - Tekirdağ 0,9 8 - - Edirne 188 5 - - Yüksek erozyon potansiyeline sahip olan bölgelerdeki erozyondan dolayı, ihmal edilebilir etkiler bütün illerde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların yüzölçümü 0,9 ha (Tekirdağ) ile 779 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Giresun ve Bayburt illeri dıģında bütün illerde düģük etkiler vardır. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 0,2 ha (KırĢehir) ile 111 ha (Bursa) arasında değiģiklik göstermektedir. Ġllerin herhangi birinde orta ve yüksek etkiler yoktur. Toprağın kirlenmesi Tablo 8.1.2-17. Toprağın Kirlenmesi Toprak Kirliliği Potansiyeli - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Olumsuz Etkiler Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan - 183 36 - Kars - 206 - Erzurum - 336 249 - Erzincan - 117 - Bayburt - 53 - GümüĢhane - 110 - Giresun - 2 - Sivas - 545 17 - Yozgat - 454 60-8.1-69

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] KırĢehir - 96 37 - Kırıkkale - 196 26 - Ankara - 379 40 - EskiĢehir - 569 75 - Bilecik - 74 - Kütahya - 114 - Bursa - 273 4 - Balıkesir - 289 22 - Çanakkale - 178 27 - Tekirdağ - 4 - Edirne - 117 58 - Toprağın kirliliğinden dolayı illerin herhangi birinde ihmal edilebilir etki yoktur. Bütün illerde düģük etkiler vardır. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 2 ha (Giresun) ile 569 ha (EskiĢehir) arasında değiģiklik göstermektedir. Kars, Erzincan, Bayburt, GümüĢhane, Giresun, Bilecik, Kütahya ve Tekirdağ illeri dıģındaki bütün illerde orta etkiler söz konusudur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların yüzölçümü 4 ha (Bursa) ile 249 ha (Erzurum) arasında değiģiklik göstermektedir. Ġllerin herhangi birinde yüksek etki yoktur. Olumsuz etkiler, boru hattı geçiģlerinin izolasyonu için gereken faaliyetlerden etkilenen küçük alanlardaki kısa dönemli değiģikliklerden kaynaklanan üst toprak kalitesinin / elveriģliliğinin azalması ile ilgilidir. ĠĢletmeye kapatma aģamasında uygulanacak etki azaltıcı önlemler inģaat aģamasındakine benzer olacaktır. 8.1-70

Bulgular ve tavsiyeler Yukarıda tanımlanan alanlardaki önemli etkiler göz önünde bulundurularak iģletmeye kapatma aģamasında dikkate alınması öngörülen tedbirler Tablo 8.1.2-18 de belirtilmiģtir. Tablo 8.1.2-18. ĠĢletmeye Kapatma AĢamasında Toprak Etki Yönetimi için Etki Azaltıcı Tedbirleri Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler Tarımsal potansiyeli sahip topraklardaki etkiler Erozyon potansiyeli olan topraklardaki etkiler ÇalıĢmaların inģaat koridoru (RoW), ve ek çalıģma sahaları ve yeni ulaģım yollarıyla sınırlı tutulması, Yeni ulaģım yollarının yapımının en aza indirilmesi Saha Ģartlarının uygun olduğu koģullarda, özellikle de hassas veya nadir habitat/türlerin bulunduğu alanlarda inģaat çalıģma koridoru daraltılması, Tip projelere uygun olarak inģaat aģamasında üst toprağı sıyırılarak ayrı depolanması, Üst toprağa birden fazla müdahalenin en aza indirilmesi, Rüzgâr erozyonu ve sıkıģtırmayı sınırlandırmak ve su tutma kapasitesini geliģtirmek için sıyırma, temizleme ve depolama sırasında organik madde eksikliği olan üst toprağa organik madde eklenmesi, Tarıma elveriģli duruma getirme ve iģletme sırasında bitki örtüsünün geliģmesine imkan sağlamak için boru hattı inģaat koridoru (RoW) üzerinde araç trafiğinin mümkün olduğu ölçüde önlenmesi, Sızıntılar nedeniyle toprak kirliliğini önleme metotlarının uygulanması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Kirlilik Önleme Planı ve Acil Müdahale Planı), Atıkların, asgari Türk mevzuatı ve proje standartlarının gerekleri sağlanacak Ģekilde yönetilmesi, Atık üretimi ile toprak kirliliğini önleyici tedbirlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Atık Yönetimi Planı), ĠnĢaatın, üst toprak sıyrılmasından tarıma elveriģli hale getirmeye kadar gereken zamanı sağlayacak Ģekilde planlanması, Üst toprağın alt toprakla karıģmasını önlemek için (örneğin kısıtlı alanlar gibi gereken yerlerde jeotekstil kullanımı da dâhil) tedbirlerin alınması, Tarımsal potansiyele sahip topraklarda etki azaltıcı önlemlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Erozyon, Eski Haline Getirme ve Peyzaj Planı). Geçici erozyon kontrol yöntemlerinin (örn: eğim kırıcılar) uygulanması ve uygun drenaj kanallarının açılması, ĠnĢaat sırasında su ve rüzgâr erozyonunu azaltmak için eğim uzunluklarının ve derecelerinin tesviyesi, konturlaması ve bakımı, Erozyon ve sediman kontrol yapılarını kullanarak ve koruyarak, inģaat aģamasında erozyonu ve sedimantasyonu önlemek için yüzey suyu drenajının yapılması, SökülmüĢ YÜT lerde arazinin tarıma elveriģli hale getirilmesi SökülmüĢ YÜT lerde arazinin tarıma elveriģli hale getirilmesi 8.1-71

Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler Uygun Ģekilde tasarlanmıģ, uygulanmıģ ve korunan drenaj yapıları (örn; menfezler, hendekler) ile yüzey suyu drenajının korunması, Rüzgâr erozyonundan toprak kaybını sınırlandırmak için kuvvetli rüzgârların olduğu zamanlarda toprak ile ilgili faaliyetlerin en aza indirilmesi, kuvvetli rüzgâr sırasında yine de toprak iģlenmeliyse sıyırma ve tarıma elveriģli duruma getirme arasındaki zamanın sınırlandırılması ve rüzgâr erozyonunu önlemek için hafifçe sıkıģtırılmıģ stoklar oluģturulması, Alt toprağın aģırı derecede sıkıģmıģ olduğu alanlarda toprağın konturlama öncesi (örn: alt toprağın havalandırılması) mekanik olarak gevģetilmesi, Orijinal bitki örtüsünü elde etmek için biyorestorasyon prosedürlerinin uygulanması, Toprağın su ve rüzgâr erozyonunu sınırlandırmak için bozulmuģ alanların yeniden bitkilendirilmesi ve/veya (örn: erozyon ve sediman kontrol yapıları) yüzey iyileģtirmesinin sürdürülmesi, TaĢ/malzeme ocaklarından kaynak sağlamayı sınırlamak için, inģaat koridoru (RoW) boyunca kazıdan çıkan toprak ve malzemenin (örn: eleme makineleri kullanarak) geri kullanılması, Donma Ģartlarında özel toprak iģleme prosedürlerinin uygulanması, Erozyon potansiyeli olan topraklardaki etkilere karģı etki azaltıcı önlemlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Erozyon, Eski Haline Getirme ve Peyzaj Planı). Toprağın üzerindeki kirlilik etkileri Tehlikeli maddelerin depolanması için koruma seti veya sızıntı önleyicilerin yapılması, Tüm yakıt, yağ ve kimyasalların geçirimsiz zemini olan kapalı bir alana yerleģtirilmesi ve geçirimsiz sızıntı kontrol rezervuarı olan bir bölgede depolanması, Tüm araçların, ekipman ve tesisat kullanımından önce herhangi bir yakıt ya da yağ sızıntısı için kontrol edilmesi ve sızıntılar için düzenli olarak izlenmesi, Tüm makine ve ekipmanların mevcut üretim standartlarına uygun Ģekilde bakımlarının yapılması, Bakım faaliyetlerinin (yakıt doldurma ve yakıt ikmali de dâhil) çevre bakımından hassas olan bölgelerden (yani su kaynakları, yeraltı suyu seviyesinin yüksek olduğu yerler vb.) uzak olacak Ģekilde belirlenmiģ alanlarda yapılması, Basit sızıntıları kontrol altına alabilmek için belirlenmiģ bakım bölgesinde yeterli sayıda uygun absorbant maddelerin bulundurulması, Bakım ya da yakıt doldurma faaliyetleri sırasında sıkıģmıģ vana durumuyla karģılaģılması halinde, araçların asla gözetimsiz bırakılmaması AĢınma belirtilerine karģı muslukların ve valfların düzenli olarak SökülmüĢ YÜT lerde arazinin tarıma elveriģli hale getirilmesi 8.1-72

Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler kontrol edilmesi ve kullanılmadıkları zaman güvenli bir Ģekilde kapatılıp kilitlenmesi, Tüm ekipman ve depolama alanlarının güvenlik çitleriyle uygun Ģekilde koruma altına alınması ve giriģlerin saldırı ya da hırsızlık nedeniyle ortaya çıkabilecek kirliliği önlemek için kilitlenmesi. Saha personelinin kirleticilerin saçılmasına müdahale ve ekipman kullanımı konusunda eğitilmesi ve araçlarında absorbant maddeleri taģımalarının sağlanması, Kamplarda, inģaat sahalarında ve inģaat ile ilgili faaliyetlerin gerçekleģtiği yerlerde düzgün bakım ve temizlik yapılması, Toprak kirliliğine karģı etki azaltma tedbirlerinin alınması (Bkz. Bölüm- 11 ve Ek-5: Kirlilik Önleme Planı). 8.1-73

8.1.2.1. Görsel Estetik Bu bölümde TANAP Projesinin inģaat, iģletme ve iģletmeye kapatma aģamalarında Projenin peyzaj görsel özellikleri üzerinde yaratması öngörülen etkilerin değerlendirmesi sunulmaktadır. AĢağıdaki Değerlendirme Unsuru, değerlendirme sürecini yönlendiren parametreyi temsil etmektedir: Peyzaj görsel özelliklerindeki değiģiklikler Kapsam belirleme aģamasında görsel estetik üzerinde etki yaratması muhtemel olduğu belirlenen proje unsurları için etki değerlendirmesi yapılmıģtır. ĠnĢaat aģamasında boyut ve görsel özellikleri açısından en önemli etkileri yaratacaklarının düģünülmesi nedeniyle, kompresör istasyonları, blok vana, pig ve ölçüm istasyonları, kamp sahaları ve boru stok alanlarına iliģkin değerlendirme gerçekleģtirilmiģtir. ĠnĢaat aģaması tamamlandığında, diğer Proje bileģenlerinin sökülecek olmaları ve bunların ayak izi alanlarının rehabilitasyon çalıģmaları ile inģaattan önceki durumlarına getirilecek olmaları nedeniyle, iģletme ve iģletmeye kapatma aģamasında kompresör istasyonları ve blok vana, pig ve ölçüm istasyonları için değerlendirme yapılmıģtır. Boru hattı değerlendirmeye tabi tutulmamıģtır. Boru hattına iliģkin inģaat faaliyetleri, sınırlı bir süre zarfında gerçekleģtirilecektir. Boru hattı, iģletmeye alındığında görünür olmayacak ve rehabilitasyon çalıģmaları alanların oldukça kısa bir süre içinde inģaat faaliyetlerinden önceki duruma dönmelerine izin verecektir. Boru hattı için iģletmeye kapatma aģamasında hiçbir çalıģma planlanmamaktadır. Bu nedenle boru hattı bileģenlerinin etkilerinin üç aģamanın tamamında da ihmal edilebilir olduğu düģünülmektedir ve ayrıntılı olarak değerlendirmeye tabi tutulmamıģlardır. Etkilerin önemi aģağıdaki genel parametrelere uygun olarak belirlenmiģtir: DüĢük Etkiler: önemsiz peyzaj değiģiklikleri ya da geçici değiģiklikler, peyzajdaki değiģiklikler sınırlı sayıda insan tarafından hissedilecektir ve arkeolojik alan ya da koruma altındaki doğal alan gibi hassas bölgelerle doğrudan temas etmemektedir. Orta Etkiler: görsel değiģiklikler hassas bakıģ açılarınca görülebilir ya da uzun süreliğine meydana gelir. Yüksek Etkiler: çok sayıda insan tarafından, hassas bakıģ açılarından hissedilebilecek ya da arkeolojik alan ya da koruma altındaki doğal alan gibi hassas bölgeleri etkileyen büyük görsel değiģiklikler. BileĢenin duyarlılığı Duyarlılık, aģağıdaki parametrelerle tanımlanmaktadır: Kamp sahaları, boru stok sahaları ve kompresör istasyonları sınırlarından itibaren 3 km içinde alıcıların varlığı (alıcılar, yerleģim birimleri, yollar, arkeolojik alanlar ve koruma altındaki doğal alanlar olarak tanımlanmaktadır), Tablo 8.1.2-19 da bileģene iliģkin duyarlılık seviyesi değerlendirmesini göstermektedir. 8.1-74

Tablo 8.1.2-19. Duyarlılık Seviyesi Görsel Estetik Duyarlılık seviyesi Duyarlılık unsuru DüĢük Orta Yüksek YerleĢim birimleri 100 kiģiden az nüfusa sahip yerleģim birimleri 100-500 nüfusa sahip yerleģim birimleri 500'ün üzerinde nüfusa sahip yerleģim birimleri Yollar Yerel yollar Ġl yolları ġehirlerarası yollar ve otobanlar Arkeolojik alanlar Arkeolojik alanların varlığı Koruma altındaki alanlar Koruma altındaki doğal alanların varlığı Mevcut durum verilerine iliģkin ayrıntılar Bölüm 7'de, duyarlılık analizinin sonuçları ise Tablo 8.1.2-20 de sunulmaktadır. Tablo, yerleģim birimlerinin sayısını, etkilenebilecek nüfusun azami sayısını ve etkilenebilecek alanların yüzölçümünü (hektar olarak) göstermektedir ve ilgili Proje bileģenlerinden itibaren 3 km YÇA içinde ve gaz akıģ yönünü izleyerek doğudan batıya doğru illere göre düzenlenmiģtir: Analiz, mevcut durum verilerine dayanmaktadır. 8.1-75

Tablo 8.1.2-20. Duyarlılık Analizi - Peyzaj Görsel Özellikleri Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne YerleĢim birimleri Yollar Arkeolojik alanlar Koruma altındaki doğal alanlar [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] Yüksek 6071 7872 16617 0 0 646 0 16817 78317 107429 0 2824 679 0 568 1911 3241 1318 0 60828 Orta 2642 782 1748 623 190 365 0 1505 2702 224 216 1334 1686 0 1255 2939 1613 1893 0 452 DüĢük 357 0 188 200 0 39 0 658 223 0 0 87 440 206 0 291 0 0 0 0 [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] [km] Yüksek 22,53 11,62 13,38 10,37 0 0 0 0 10,37 2,62 0 11,22 6,35 0 2,94 0 0 0 0 0 Orta 0 7,81 2,87 0 0 0 0 24,17 0 0 0 0 3,18 0 0 13,04 2,30 0 0 6,60 DüĢük 45,48 24,10 31,75 4,36 0 0 0 47,99 34,15 13,70 0 12,78 54,00 0 26,67 17,61 4,80 9,76 2,81 53,1 [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Yüksek 118 51 41 0 0 0 0 536 573 518 0 1472 21304 121 86 14 3298 8705 0 882 Orta 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 DüĢük 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Yüksek 362 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 171467 0 0 0 Orta 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 DüĢük 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8.1-76

ġekil 8.1.2-29. YerleĢim Birimlerinin Sayısı 8.1-77

ġekil 8.1.2-30. Yolların Uzunluğu 8.1-78

ġekil 8.1.2-31. Arkeolojik Alanların Yüzölçümü 8.1-79

ġekil 8.1.2-32. Koruma Altındaki Alanların Yüzölçümü 8.1-80

Duyarlılık unsuru - alıcılar (Ġnsan) Tablo 8.1.2-21 de sunulan verilere göre en fazla sayıda yüksek düzeyde etkilenen nüfus, Yozgat, KırĢehir ve Edirne illerinde bulunmaktadır. Bayburt, GümüĢhane, Giresun, Kırıkkale ve Tekirdağ illerinde etkilenen yerleģim birimi yoktur. Yollar konusunda, etkilenen yolların birçoğu yerel yollardır. Etki alanındaki il ve Ģehirlerarası yolların sayısı sınırlıdır. En fazla etkilenen yollar, Ardahan, Sivas ve EskiĢehir illerinde bulunurken Bayburt, GümüĢhane, Giresun, Kırıkkale, Bilecik ve Tekirdağ illerinde etkilenen yol yoktur. 9 ilde arkeolojik alanlar mevcuttur. En fazla sayıda etkilenen alan EskiĢehir ve Balıkesir iken Çanakkale'deki sayı ise daha azdır. Arkeolojik alanlar ve koruma altındaki alanlar, ileride ziyaretçi çekerek peyzajın görsel kalitedeki olumsuz değiģikliklere maruz kalacak kiģi sayısını arttıracak alanlar olarak değerlendirmeye dâhil edilmiģtir. ġu anda, arkeolojik alanlar ve koruma altındaki alanların çoğu turizm amaçlı kullanılmamakta olup, ileride ziyaretçi çekecekleri varsayımı göz önünde bulundurulmuģtur. Koruma altındaki doğal alanlar sadece Ardahan ve Balıkesir illerinde bulunmaktadır ve Ardahan'da etkilenen alanın yüzölçümü, Balıkesir'e göre 7 kat daha küçüktür. ĠnĢaat aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Projenin kapsamında gerçekleģtirilen analizler sonucunda inģaat döneminde peyzaj görsel özelliklerin üzerinde potansiyel etkiye sahip olacağı düģünülen etki faktörü, yeni binaların/altyapının inģa edilecek olmasıdır. Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA), Proje bileģeni sınırlarından itibaren 3 km olarak tanımlanmıģtır. Proje bileģenlerinin, ağaçlar ve ormanlar gibi perdeleyici doğal unsurların sınırlı olduğu düz bir alanda bulunacakları varsayımına dayalı olarak bölgeye ait görsel etki alanına iliģkin ayrıntılı verilerin bulunmaması nedeniyle 3 km lik sınırlı bir EA seçilmiģtir. ÇeĢitli Proje bileģenleri ile ilgili olarak inģaat sırasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek) aģağıdaki tabloda, etkinin değerlendirilmesine iliģkin ayrıntılar ise Ek 4.5'te sunulmaktadır. Tablo 8.1.2-21. Görsel Estetik Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması Proje bileģeni Yeni binaların/ altyapının inģa edilmesi Boru hattı - karasal Boru hattı - denizel Yol geçiģi - açık kazı Yol geçiģi - hendeksiz 8.1-81

Proje bileģeni Yeni binaların/ altyapının inģa edilmesi Demiryolu geçiģi Kanal geçiģi - açık kazı Kanal geçiģi - kazısız Nehir geçiģi - açık kazı Nehir geçiģi hendeksiz YYSK'de boru hattı Kompresör istasyonları Kamp alanları Blok vana / pig / ölçüm istasyonu Boru stok sahaları Y Y O O Boru hattı döģenmesi Geçici ulaģım yolları Kalıcı ulaģım yolları Etki değerlendirmesi ĠnĢaat faaliyetleri, peyzajı büyük ölçüde yeni binaların yapımı ve yerel morfolojideki değiģikliklerden kaynaklanan mevcut görsel özelliklerdeki değiģiklik nedeniyle etkileyecektir. ĠnĢaat aģamasında meydana gelmesi beklenen baģlıca etkiler arasında arazi kullanımındaki değiģiklikler, doğal bitki örtüsünün kaybı, mevcut arazi örtüsündeki değiģiklikler ve geçici ve daimi yeni yapay unsurların dâhil edilmesi bulunmaktadır. Görsel estetik için dikkate alınan etki değerlendirme unsurları, peyzaj görsel özelliklerindeki değiģikliklerdir. Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi, Bölüm 3'te sunulan kriterlere göre tanımlanırken hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te verilmektedir. Etki hesaplamalarının sonuçlarına dayalı olarak, inģaat sırasında yeni binaların ve altyapının inģasına iliģkin etki değerleri, düģük ve yüksek aralığında bulunmaktadır. AĢağıdaki tablo, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri için tanımlanan peyzaj görsel özelliklerin duyarlılık unsurları üzerine tüm Proje bileģenlerinin etkilerini (her etki seviyesi için etkilenen arkeolojik ve koruma altındaki alanın hektar cinsinden yüzölçümü ve etkilenebilecek nüfusun azami sayısı olarak) özetlemektedir. 8.1-82

Tablo 8.1.2-22. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki (nüfus) DüĢük etki (nüfus) Orta etki (nüfus) Yüksek etki (nüfus) Ardahan 3.688 1.966 3.416 Kars 8.654 Erzurum 17.503 1.050 Erzincan 823 Bayburt 190 GümüĢhane 1.050 Sivas Yozgat 18.836 144 18.628 3.472 KırĢehir 39.153 Kırıkkale 216 Ankara 4.245 EskiĢehir 2.405 400 Bilecik 206 Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Edirne 656 1.167 3.778 1.363 3.202 245 1.407 1.985 1.226 2.508 58.249 8.1-83

Tablo 8.1.2-23. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki (km) DüĢük etki (km) Orta etki (km) Yüksek etki (km) Ardahan 45,5 12,7 9,7 Kars 43,5 Erzurum 388 92 Erzincan 147 Sivas 574 148 Yozgat 445 KırĢehir 163 Ankara 240 EskiĢehir 604 32 Kütahya 296 Bursa 176 130 Balıkesir 71 Çanakkale 98 Tekirdağ 28 Edirne 531 6,6 8.1-84

Tablo 8.1.2-24. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 89 29 Kars 51 Erzurum 41 Sivas 306 229 Yozgat 573 KırĢehir 518 Ankara 1.472 EskiĢehir 1.128 19.472 704 Bilecik 121 Kütahya 86 Bursa 14 Balıkesir Çanakkale 3.050 249 38 8.667 Tablo 8.1.2-25. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Koruma Altındaki Alanlar - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 362 Balıkesir 171.467 ĠnĢaat aģamasında toplam 23 kamp sahası ve boru stok alanlı 2 ana kamp sahasının kullanılması planlanmaktadır. Kamplar, genellikle düģük yükseklikteki (1-2 kat) prefabrik yapılar Ģeklinde inģa edilecek ve önceden yapılmıģ beton traversler üzerine yerleģtirileceklerdir. Bu alanların çevresi tamamen çitle çevrilecek, zemin kısmen asfaltla kaplanacak, kısmen kaplanmayacak ve geceleri yapay ıģıkla aydınlatılacaktır. Uygun bir yüzey elde etmek için bitki örtüsünün temizlenmesi ve arazi tesviye çalıģmaları gerekli olabilecektir. Kamplar, bütün inģaat aģaması (yaklaģık 3 yıl) süresince kullanılacak ve 8.1-85

daha sonra iģletmeye kapatılacak ve bu alanları kullanım öncesi durumlarına geri getirmek için rehabilitasyon çalıģmaları yapılacaktır. Kamp sahalarının görsel etkisi, genel olarak kampların bulunduğu alanın boyutundan ve peyzaj özelliklerini değiģtirecek yeni binaların varlığından kaynaklanacaktır. Ancak, yüksek yapılar veya büyük depolar gibi çok görünür yapılar bulunmayacaktır. AĢağıdaki resim, tipik bir kamp sahasının görsel özelliklerinin bir örneğini yansıtmaktadır. ġekil 8.1.2-33. Tipik Bir Kamp Sahasının GörünüĢü ĠnĢaat aģamasının baģlangıcında ve boru hattı yapımının tamamlanmasına kadar bütün bu süreç boyunca boruların depolanacağı yer boru stok sahalarıdır. Proje için 21 boru stok sahasının gerekli olacağı öngörülmektedir. Bu sahaların çevresi tamamen çitle çevrilecek ve genellikle asfalt kaplamasız olacaktır. Uygun bir yüzey elde etmek için bitki örtüsünün temizlenmesi ve arazi tesviye çalıģmaları gerekli olabilecektir. BaĢlıca etkiler, parlak renkleri ve 5 m yüksekliğe kadar istiflenebilecek boruların varlığından kaynaklanacaktır. Kamp sahasındaki stok sahaları, inģaat çalıģmalarının sonunda kapatılacak ve bu alanlar, kullanımlarından önceki duruma getirilmeleri için rehabilite edilecektir. AĢağıdaki resim, tipik bir boru stok sahasının görsel özelliklerini yansıtmaktadır. ġekil 8.1.2-34. Tipik Bir Boru Stok Sahasının GörünüĢü 8.1-86

Kompresör istasyonlarının ve ölçüm, pig ve blok vana istasyonlarının yapım çalıģmaları, uygun bir yüzey elde edebilmek için bitki örtüsünün temizlenmesi ve arazi düzleme çalıģmalarını içerecektir. Ayrıca, bu aģamada önemli sayıda makine ve inģaat ekipmanı kullanılacak ve bunların tamamı, peyzaj görsel özellikleri üzerinde bir etki yaratacaktır. Ancak, bu Proje bileģenlerinin etkisi, en çok bina aģaması tamamlandığında meydana gelecek ve iģletme aģaması süresince devam edecektir. Bu nedenle, bu bileģenlere iliģkin etki değerlendirmesi, iģletme aģamasında daha ayrıntılı olarak değerlendirilmektedir. Giresun ve Tekirdağ illerinde görsel açıdan etkilenen bir yerleģim birimi yoktur. Birçok ilde düģük etkinin görüldüğü yerleģim birimleri bulunurken Ardahan, Erzurum, Sivas, Yozgat, EskiĢehir, Kütahya, Bursa, Balıkesir, Çanakkale ve Edirne'de orta düzeyde etkilenen yerleģim birimleri vardır. Ayrıca, Ardahan ve Balıkesir'de en yüksek görsel etki yaratan Proje bileģeni olan kompresör istasyonlarının inģasından dolayı bu illerde yüksek etki değerlerine sahip yerleģim birimleri bulunmaktadır (Bkz. Tablo 8.1.2-26 ve Tablo 8.1.2-27). Tablo 8.1.2-26. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası Damal Y Y Ardahan ilinde yüksek etki değeri, esas olarak bu ilde görsel açıdan en çok etkileyen Proje bileģeni olan kompresör istasyonu inģası ile bağlantılıdır. Tablo 8.1.2-27. Balıkesir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası Bostancı Y Y PaĢaçiftliği Y Y Ardahan'da olduğu gibi Balıkesir ilinde de görsel açıdan en çok etkileyen Proje bileģeni olan kompresör istasyonu inģası nedeniyle etki değeri yüksektir. Yollarla ilgili olarak Bayburt, GümüĢhane, Giresun, Kırıkkale ve Bilecik illerinde hiçbir etki meydana gelmemektedir. Diğer illerde etkiler düģükken Ardahan, Erzurum, Sivas, EskiĢehir ve Bursa'da orta düzeydedir. Ayrıca, en fazla etkilenen yola sahip Ardahan ilinde yüksek etkinin görüldüğü yollar bulunmaktadır. Aynı zamanda, Sivas ve Erzurum'da düģük ve orta seviyede olmalarına karģın çok sayıda etkilenen yol vardır (Bkz. Tablo 8.1.2-28). 8.1-87

Etki Tablo 8.1.2-28. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası D955 Posof / Ardahan / Erzurum Yolu Y Y D010/D955 Çamlıçatak Yolu Y Y Arkeolojik alanlar konusunda Erzincan, Bayburt, GümüĢhane, Giresun, Kırıkkale, Tekirdağ ve Edirne illerinde hiçbir etki meydana gelmemektedir. Diğer illerde etkiler düģük düzeyde iken Sivas, EskiĢehir, Kütahya ve Çanakkale illerinde orta etkiler olduğu belirlenmiģtir. Yüksek etkiler Balıkesir ve en fazla etkilenen genel alana sahip il olan EskiĢehir'de meydana gelmektedir (Bkz. Tablo 8.1.2-29 ve Tablo 8.1.2-30). Tablo 8.1.2-29. EskiĢehir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası Büyükdere Y Y Toraman Mevkii Yamaç YerleĢimi Y Y Üçkuyu Höyüğü Y Y Güllü Höyüğü Y Y Tablo 8.1.2-30. Balıkesir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık düzeyi Yeni binaların/altyapının inģası PaĢaçiftliği Y Y Deveci Düzü Y Y Koruma altındaki doğal alanlarla ilgili olarak Balıkesir ilinde koruma altında bir alan bulunmaktadır ve düģük etkiye tabidir. Öte yandan, Ardahan ilinde, baģka bir alan bulunmaktadır ve yüksek düzeyde etkilenmektedir (Bkz. Tablo 8.1.2-31). 8.1-88

Tablo 8.1.2-31. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Koruma Altındaki Doğal Alanlar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası Cemal Tural TP Y Y Bulgular ve tavsiyeler ĠnĢaat aģamasında görsel etkiler, kamp sahaları ve boru stok sahaları gibi bu aģamaya özgü Proje bileģenlerinin boru hattı güzergâhı boyunca eģit Ģekilde tesis edilecek olmaları nedeniyle illerin çoğuna dağılmıģtır. Kompresör istasyonlarının görsel açıdan en fazla etkiye neden olacak unsurlar olmasından dolayı, kompresör istasyonlarının bulunduğu illerde görsel etkilerin daha yüksek olacağı değerlendirilmektedir. Bu nedenle en yüksek etkiler, kompresör istasyonlarının inģa edileceği iki il olan Ardahan ve Balıkesir illerinde belirlenmiģtir. Kompresör istasyonlarının ayrıca Sivas ve EskiĢehir illerinde de inģa edilecek olmalarına karģın, belirlenmiģ kompresör istasyonu alanlarının çevresinde daha az hassas alıcılar bulunması nedeniyle etkiler daha düģüktür. Kamp sahaları ve boru stok sahaları gibi geçici Proje bileģenlerinin neden olduğu görsel etkiler geçici olacaktır ve inģaat faaliyetleri sona erdiğinde bitecek ve alanlar rehabilitasyon ve yeniden bitkilendirme faaliyetleri ile mümkün olduğu ölçüde Projeden önceki hallerine döndürülecektir. Yukarıda tanımlanan alanlardaki etkiler göz önünde bulundurularak dikkate alınması öngörülen tedbirler aģağıda verilmiģtir. Tablo 8.1.2-32. ĠnĢaat AĢamasında Görsel Etkiler için Etki Azaltma Tedbirleri Potansiyel Etki ĠnĢaat koridoru (RoW) üzerindeki etkiler Etki Azaltıcı Önlemler Etki azaltım metotlarının uygulanması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Kirlilik Önleme Planı ve Acil Müdahale Planı), Atıkların, asgari Türk mevzuatı ve proje standartlarının gerekleri sağlanacak Ģekilde yönetilmesi, Atık üretimi ile toprak kirliliğini önleyici tedbirlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Atık Yönetimi Planı), Tarımsal potansiyele sahip topraklarda etki azaltıcı önlemlerin alınması (Bkz. Bölüm-11 ve Ek-5: Erozyon, Eski Haline Getirme ve Peyzaj Planı). Yüksek etkili YÜT ler için Özel Etki Azaltıcı Önlemleri Mevcut arazi yapısını korumak için, mümkün olması halinde sahanın düzleģtirilmesinden kaçınılması ve eğer arazide oyuklar ve tümsekler varsa inģa edilecek yapı ile uyumlu hale getirilmesi, Yeni arazi formunun mevcut arazi yapısı (örn: setler ve tümsekler) ile tamamlayıcı hale getirilmesi, Peyzaj ve görsel etkiyi azaltacak özel tedbirlerin alınması gereken her saha için, sahaya özel bir peyzaj planı geliģtirecektir. Bu plan renk düzeni gibi mimari tedbirleri, arazi formunun korunmasını ve bitkilendirmeyi irdeleyecektir. ĠnĢaat yüklenicilerinin de, saha temizliği ve arazinin yeniden eski haline getirilmesi faaliyetlerinin ve bina renk planlarının TANAP ın önerdiği gibi sahaya özel peyzaj plan gerekliliklerini sağlanması garanti altına alınacaktır. 8.1-89

ĠĢletme aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Proje kapsamında gerçekleģtirilen analizler sonucunda iģletme döneminde peyzaj görsel özelliklerini etkileyebileceği düģünülen etki faktörü, yeni binaların ve altyapının inģa edilecek olmasıdır. Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA), Proje bileģeni sınırlarından itibaren 3 km olarak tanımlanmıģtır. ÇeĢitli Proje bileģenleri ile ilgili olarak iģletme sırasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek) aģağıdaki tabloda, etkinin değerlendirilmesine iliģkin ayrıntılar ise Ek 4.5'de sunulmaktadır. Tablo 8.1.2-33. Görsel Estetik Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması Proje bileģeni Yeni binaların ve altyapının inģası Boru hattı - karasal Boru hattı - denizel Yol geçiģi - açık kazı Yol geçiģi - hendeksiz Demiryolu geçiģi Kanal geçiģi - açık kazı Kanal geçiģi - kazısız Nehir geçiģi - açık kazı Nehir geçiģi hendeksiz YYSK'de boru hattı Kompresör istasyonları Y Kamp alanları Blok vana / pig / ölçüm istasyonu O Boru stok sahaları Boru hattı döģenmesi Geçici ulaģım yolları Kalıcı ulaģım yolları 8.1-90

Etki değerlendirmesi ĠĢletme faaliyetleri, peyzaj görsel özelliklerini esas olarak mevcut peyzaj özelliklerini değiģtirecek insan yapımı Proje unsurlarının zaman içerisinde yapımı ve varlığı nedeniyle etkileyecektir. Tesislerin üzerine inģa edildiği arazide, etkinin daha yüksek olması beklenmektedir: temel olarak çiftçilik için kullanılan ve hâlihazırda sınırlı sayıda doğal olmayan unsur sunan bir bölgede insan yapımı yapıların varlığı muhtemelen daha çok göze çarpacaktır ve bu nedenle de mevcut görsel kaliteyi artan bir Ģekilde bozacaktır. YÜT lerin (özellikle de kompresör istasyonlarının) varlığı, Projede planlanan en büyük tesisler olmaları nedeniyle iģletme aģamasında değerlendirilmiģ ve bundan dolayı en önemli etkileri yaratmaları beklenmektedir. Dikkate alınan etki değerlendirme unsurları, peyzaj görsel özelliklerindeki değiģikliklerdir. Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi, Bölüm 3'de sunulan kriterlere göre tanımlanırken hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te verilmektedir. Etki hesaplamalarının sonuçlarına dayalı olarak iģletme sırasında yeni binaların ve altyapının inģasına iliģkin etki değerleri, düģük ve yüksek aralığında bulunmaktadır. AĢağıdaki tablo, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri için tanımlanan peyzaj görsel özelliklerin duyarlılık unsurları üzerine tüm Proje bileģenlerinin etkileri (her etki seviyesi için etkilenebilecek nüfusun azami sayısı ve etkilenen alanın hektar cinsinden yüzölçümü olarak) özetlemektedir. Tablo 8.1.2-34. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki (nüfus) DüĢük etki (nüfus) Orta etki (nüfus) Yüksek etki (nüfus) Ardahan Kars 3.188 857 3.416 3.074 Erzurum 3.025 Erzincan 650 Bayburt 190 GümüĢhane 1.050 Sivas 6.555 Yozgat 5.476 KırĢehir 224 8.1-91

Ġl Ġhmal edilebilir etki (nüfus) DüĢük etki (nüfus) Orta etki (nüfus) Yüksek etki (nüfus) Kırıkkale 216 Ankara 1.139 EskiĢehir 1.449 102 Bilecik 206 Kütahya 1.500 Bursa 3.543 Balıkesir 2.921 245 1.407 Çanakkale 2.910 Edirne 2.243 Tablo 8.1.2-35. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar - ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [km] DüĢük etki [km] Orta etki [km] Yüksek etki [km] Ardahan 3,5 4,1 Erzurum 2,4 Sivas 1,7 5,5 Ankara 2,5 EskiĢehir 2,6 Kütahya 2,5 Balıkesir 1,1 Çanakkale 9,8 Tekirdağ 2,8 8.1-92

Tablo 8.1.2-36. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 118 Kars 51 Erzurum 4 Sivas 344 Yozgat 551 Ankara EskiĢehir 24 19.710 704 Bilecik 121 Kütahya 86 Bursa 14 Balıkesir 1.232 249 Çanakkale 8.691 Edirne 862 Tablo 8.1.2-37. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Koruma Altındaki Alanlar - ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 362 Pig, ölçüm ve blok vana istasyonları, büyüklük ve Ģekil açısından birbirlerine benzerler ve bu nedenle görsel açıdan benzer etkiler yaratmaları beklenmektedir. Bu Proje bileģenleri, genellikle çitle çevrelenmiģ bir alanda bir kat yüksekliğindeki küçük bir binadan oluģmaktadır ve binaların çevresindeki alanlar asfaltla kaplanacaktır. Toplam 12 pig istasyonu, 4 ölçüm istasyonu ve 49 blok vana istasyonu inģa edilecektir. Kompresör istasyonlarının değerlendirmesini desteklemek için CBS'e dayalı etki değerlerine ilave olarak, peyzajdaki binaların Ģekli, büyüklüğü ve cephelerinin ve bunun yarattığı etkilerin daha iyi anlaģılmasına imkân veren bilgisayar çizimleri kullanılmıģtır. Çizimler, tüm kompresör istasyonlarının benzer Ģekil ve yapılara sahip olacakları dikkate 8.1-93

alınarak bir kompresör istasyonu için yapılmıģtır. Bilgisayar çizimlerinin resimlere yerleģtirilmesi yoluyla fotomontaj yapılmıģtır ve bunlar Kompresör Ġstasyonu 1A'nın inģa edileceği alandaki mevcut peyzaj koģullarını göstermektedir. Bu yer, peyzaj özelliklerinin (düz alan görüģü engelleyen unsurların bulunmaması) tesisin iyi bir Ģekilde görünmesini sağlamasından ötürü seçilmiģtir. AĢağıdaki Ģekillerde verildiği üzere resimler iyi hava koģullarında çekildiği için fotomontaj, Kompresör Ġstasyonu'nun görsel etkilerini, azami belirginlik durumunda göstermektedir. ġekil 8.1.2-35. Kompresör Ġstasyonu 5'in Havadan Temsili GörünüĢü ġekil 8.1.2-36. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Önce Alanın GörünüĢü ġekil 8.1.2-37. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Sonra Sahanın Fotomontajı 8.1-94

ġekil 8.1.2-38. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Önce Alanın GörünüĢü ġekil 8.1.2-39. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Sonra Alanın Fotomontajı ġekil 8.1.2-40. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Önce Alanın GörünüĢü 8.1-95

ġekil 8.1.2-41. ĠnĢaat ÇalıĢmalarından Sonra Alanın Fotomontajı Bilgisayar çizimlerinde yansıtıldığı gibi CST, Ģekil açısından benzer ve genellikle yüksek olmayan (<10 m) binalar ve depolardan oluģacaktır. En görünür yapılar, yaklaģık 25 m yüksekliğindeki bacalar olacaktır. Alanın çevresi tamamen çitle çevrilecek, binaların çevresindeki zemin kısmen asfalt kaplanacak, geri kalan bölüm ise kaplanmayacaktır. Alan geceleri yapay ıģıkla aydınlatılacaktır. Binalar için seçilen renkler, çevredeki peyzajla oldukça iyi bir Ģekilde bütünleģmelerine imkân verecektir. Tesis için gerekli olan alan nedeniyle tamamen düz olmayan yerlerde zemin tesviye çalıģması gerekli olacaktır ve bu da mevcut peyzaj koģullarında ilave değiģikliklere neden olabilecektir. Giresun ve Tekirdağ illerinde görsel açıdan etkilenen bir yerleģim birimi yoktur. Çoğu ilde düģük etkinin görüldüğü yerleģim birimleri bulunurken Ardahan, EskiĢehir ve Balıkesir illerinde orta seviyede etkilenen yerleģim birimleri vardır. Ayrıca, Ardahan ve Balıkesir'de en yüksek görsel etki yaratan proje bileģeni olan kompresör istasyonlarının inģası nedeniyle bu illerde yüksek etki değerlerine sahip yerleģim birimleri bulunmaktadır (Tablo 8.1.2-38 ve- Tablo 8.1.2-39). Tablo 8.1.2-38. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠĢletme AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası Damal Y Y Ardahan ilinde yüksek etki değeri, esas olarak bu ilde görsel açıdan en çok etkileyen Proje bileģeni olan ve bütün iģletme aģamasında etkiler yaratacak olan kompresör istasyonunun varlığı ile bağlantılıdır (Bkz. Tablo 8.1.2-38). Tablo 8.1.2-39. Balıkesir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri ĠĢletme AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası Bostancı Y Y PaĢaçiftliği Y Y 8.1-96

Ardahan'da olduğu gibi Balıkesir ilinde de görsel açıdan en çok etkileyen Proje bileģeni olan kompresör istasyonunun varlığı nedeniyle etki değeri yüksektir. Yollarla ilgili olarak Ardahan, Erzurum, Sivas, Ankara, EskiĢehir, Kütahya, Balıkesir, Çanakkale ve Tekirdağ illerinde düģük seviyede etkiler meydana gelmektedir. Sivas ilinde orta etkiler meydana gelirken Ardahan ilinde yüksek etkiler söz konusudur (Bkz. Tablo 8.1.2-40). Etki Tablo 8.1.2-40. Ardahan Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar ĠĢletme AĢaması Yüksek Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası D010/D955 Çamlıçatak Road Y Y Arkeolojik alanlar konusunda Erzincan, Bayburt, GümüĢhane, Giresun, KırĢehir, Kırıkkale, Tekirdağ ve Edirne illerinde hiçbir etki meydana gelmemektedir. Diğer illerde etkiler düģük düzeyde iken Sivas, EskiĢehir, Kütahya ve Çanakkale illerinde orta etkiler olduğu belirlenmiģtir. Yüksek etkiler Balıkesir ve en fazla etkilenen genel alana sahip il olan EskiĢehir'de meydana gelmektedir (Bkz. Tablo 8.1.2-41 ve 8.1.2.-42). Tablo 8.1.2-41. EskiĢehir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası Büyükdere Y Y Toraman Mevkii Yamaç YerleĢimi Y Y Üçkuyu Höyüğü Y Y Güllü Höyüğü Y Y Tablo 8.1.2-42. Balıkesir Ġli Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar ĠĢletme AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Yeni binaların/altyapının inģası PaĢaçiftliği Y Y Deveci Düzü Y Y Koruma altındaki doğal alanlarla ilgili olarak düģük seviyede etkiler, sadece Ardahan ilinde meydana gelmektedir. 8.1-97

Bulgular ve tavsiyeler ĠĢletme aģamasındaki etkiler kamp sahaları ve boru stok sahaları gibi görsel etki yaratan birçok unsurun sökülecek olması nedeniyle, inģaat aģamasındaki etkilerden genel olarak daha az olacaktır. Bu nedenle etkiler genellikle kompresör istasyonlarının bulunduğu yerlerde veya diğer YÜT'lerin çevresinde hassas alıcıların bulunduğu illerde yoğunlaģmaktadır. ĠnĢaat aģamasında olduğu gibi en yüksek etkiler, kompresör istasyonlarının ikisinin inģa edileceği Ardahan ve Balıkesir illerinde belirlenmiģtir. Alıcılar üzerindeki görsel etkilerin azaltılması amacıyla iģletme aģamasında standart etki azaltıcı önlemler uygulanacaktır. Kompresör istasyonlarının görsel açıdan en önemli etkileri yaratacak olmaları nedeniyle, sahaya özgü etki önlemlerin belirlenmesi amacıyla gerek duyulması halinde kompresör istasyonu mahallerini çevreleyen yerlerde ilave görsel etki değerlendirme çalıģmaları yapılabilir. Özellikle görsel haritalarının oluģturulması amacıyla duyarlı görsel bakıģ açıları belirlenmelidir. Ayrıca, görsel bakıģ açısından hassas alıcılar olarak belirlenen görsel etkinin daha iyi tanımlanması ve buna bağlı olarak ortaya çıkacak etki azaltıcı önlemlerin kuvvetlendirilmesi ve yönetilmesi amacıyla bütün kompresör istasyonlarında bilgisayar çizimlerinin ve fotomontaj tekniklerinin kullanılması uygun olacaktır. Yukarıda tanımlanan alanlardaki etkiler göz önünde bulundurularak dikkate alınması öngörülen tedbirler Tablo 8.1.2-43 te belirtilmiģtir. Tablo 8.1.2-43. ĠĢletme AĢamasında Görsel Etkiler için Etki Azaltma Tedbirleri Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler YÜT Ler üzerindeki etkiler Peyzaj ve görsel etkiyi azaltacak özel tedbirlerin alınması gereken her saha için, sahaya özel bir peyzaj planı geliģtirecektir. Bu plan renk düzeni gibi mimari tedbirleri, arazi formunun korunmasını ve bitkilendirmeyi irdeleyecektir. YÜT ler için Peyzaj Planı hazırlanması Kompresör istasyonunu çevreleyen bölgelerde ek görsel etki değerlendirme çalıģmaları yapılacaktır. ĠĢletmeye kapatma aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Proje kapsamında gerçekleģtirilen analizler sonucunda iģletmeye kapatma döneminde peyzaj görsel özelliklerini etkileyebileceği düģünülen etki faktörü, binaların ve altyapının kaldırılacak olmasıdır. Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA), Proje bileģeni sınırlarından itibaren 3 km olarak tanımlanmıģtır. ÇeĢitli Proje bileģenleri ile ilgili olarak iģletmeye kapatma sırasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek), aģağıdaki tabloda, etkinin değerlendirilmesine iliģkin ayrıntılar ise Ek 4.5'te sunulmaktadır. Tablo 8.1.2-44. Görsel Estetik Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Proje bileģeni Binaların/altyapının kaldırılması Boru hattı - karasal 8.1-98

Proje bileģeni Binaların/altyapının kaldırılması Boru hattı - denizel Yol geçiģi - açık kazı Yol geçiģi - hendeksiz Demiryolu geçiģi Kanal geçiģi - açık kazı Kanal geçiģi - kazısız Nehir geçiģi - açık kazı Nehir geçiģi hendeksiz YYSK'de boru hattı Kompresör istasyonları Y Kamp alanları Blok vana / pig / ölçüm istasyonu O Boru stok sahaları Boru hattı döģenmesi Geçici ulaģım yolları Kalıcı ulaģım yolları Etki değerlendirmesi ĠĢletmeye kapatma faaliyetleri, peyzaj görsel özelliklerini esas olarak yapım ve iģletme aģamalarında peyzaj özelliklerini değiģtirmiģ olan insan yapımı proje unsurlarının kaldırılması nedeniyle etkileyecektir. Bu nedenle, rehabilitasyon çalıģmalarının uygulanması sayesinde bu alanlar, Proje bileģenlerinin inģasından önceki koģullarına dönecekleri için etkinin olumlu olduğu değerlendirilmektedir. Dikkate alınan etki değerlendirme unsurları, peyzaj görsel özelliklerindeki değiģikliklerdir. Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi, Bölüm 3'te sunulan kriterlere göre tanımlanırken hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te verilmektedir. AĢağıdaki tablo, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri için tanımlanan peyzaj görsel özelliklerin duyarlılık unsurları üzerine tüm Proje bileģenlerinin etkilerini (her etki seviyesi için etkilenebilecek nüfusun sayısı ve etkilenen alanın hektar cinsinden yüzölçümü olarak) özetlemektedir. 8.1-99

Tablo 8.1.2-45. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler YerleĢim Birimleri - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [nüfus] DüĢük etki [nüfus] Orta etki [nüfus] Yüksek etki [nüfus] Ardahan Kars 3.188 4.273 3.074 Erzurum 3.025 Erzincan 650 Bayburt 190 GümüĢhane 1.050 Sivas 6.555 Yozgat 5.476 KırĢehir 224 Kırıkkale 216 Ankara 1.139 EskiĢehir 1.449 102 Bilecik 206 Kütahya 1.500 Bursa 3.544 Balıkesir 2.921 1.652 Çanakkale 2.910 Edirne 2.243 8.1-100

Tablo 8.1.2-46. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Yollar - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [km] DüĢük etki [km] Orta etki [km] Yüksek etki [km] Ardahan 35,3 4,1 Erzurum 2,5 Sivas 16,5 5,5 Ankara 2,5 EskiĢehir 26,2 Kütahya 24,5 Balıkesir 1,1 Çanakkale 9,8 Tekirdağ 2,8 Tablo 8.1.2-47. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Arkeolojik Alanlar - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 118 Kars 51 Erzurum 4 Sivas 344 Yozgat 551 Ankara 24 EskiĢehir 19.710 704 Bilecik 121 Kütahya 86 8.1-101

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Bursa 14 Balıkesir 1.232 249 Çanakkale 8.691 Edirne 862 Tablo 8.1.2-48. Peyzaj Görsel Özelliklerindeki DeğiĢiklikler Koruma Altındaki Alanlar - ĠĢletmeye Kapatma Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 362 Giresun ve Tekirdağ illerinde görsel açıdan etkilenen bir yerleģim birimi yoktur. Birçok ilde düģük etkinin görüldüğü yerleģim birimleri bulunurken, en yüksek görsel etki yaratan proje bileģeni olan kompresör istasyonlarının kaldırılması nedeniyle Ardahan, EskiĢehir ve Balıkesir'de orta seviyede olumlu etkilenen yerleģim birimleri vardır. Hiçbir yerleģim birimi, yüksek seviyede etkilenmemektedir. Yollarla ilgili olarak Ardahan, Erzurum, Sivas, Ankara, EskiĢehir, Kütahya, Balıkesir, Çanakkale ve Tekirdağ illerinde düģük seviyede etkiler gerçekleģmektedir. Orta etkiler Ardahan ve Sivas illerinde söz konusu iken diğer illerde yüksek etkiler belirlenmemiģtir. Arkeolojik alanlar konusunda Ardahan, Kars, Erzurum, Sivas, Yozgat, Ankara, EskiĢehir, Bilecik, Kütahya, Bursa, Balıkesir, Çanakkale ve Edirne illerinde düģük seviyede etkiler meydana gelmektedir. Orta etkiler EskiĢehir ve Balıkesir illerinde söz konusu iken, diğer illerde yüksek etkiler belirlenmemiģtir. Koruma altındaki doğal alanlarla ilgili olarak düģük seviyedeki etkiler sadece Ardahan ilinde meydana gelmektedir. Bulgular ve tavsiyeler ĠĢletmeye kapatma aģamasında etkiler, bu aģamadaki baģlıca faaliyetler yapıların kaldırılması ve alanların rehabilite edilmesi olduğundan genellikle kompresör istasyonları ve YÜT'lerin bulunduğu illerle aynı illerde görülmektedir. Bu nedenle etkiler olumludur ve iģletme aģamasında etkilerin yüksek olduğu yerlerde daha yoğundur. Alıcılar üzerindeki görsel etkilerin azaltılması amacıyla iģletmeye kapatma aģamasında standart etki azaltıcı önlemler uygulanacaktır. Özellikle kompresör istasyon alanlarında büyük ölçekli rehabilitasyon çalıģmalarının gerekecek olması nedeniyle bu alanların kullanımlarından önceki durumlarına getirilmesi için kullanılacak en etkin tekniklerin tanımlanması amacıyla bu yerlerde spesifik çalıģmaların yapılması uygun olacaktır. 8.1-102

Yukarıda tanımlanan alanlardaki etkiler göz önünde bulundurularak dikkate alınması öngörülen tedbirler Tablo 8.1.2-49 da belirtilmiģtir. Tablo 8.1.2-49. ĠĢletmeye Kapatma sırasında Görsel Etkiler için Etki Azaltıcı Önlemler Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler ĠnĢaat koridoru (RoW) üzerindeki etkiler Bölüm-11 ve Ek-5 te yer alan Kirlilik Önleme Planı ve Acil Müdahale Planı iģletmeye kapatma aģaması için güncellenecektir. Bölüm-11 ve Ek-5 te yer alan Atık Yönetimi Planı iģletmeye kapatma aģaması için güncellenecektir Bölüm-11 ve Ek-5 te yer alan Erozyon, Eski Haline Getirme ve Peyzaj Planı, Tarımsal potansiyele sahip topraklarda etki azaltıcı önlemlerin detaylarını içerecek Ģekilde iģletmeye kapama aģaması için güncellenecektir. Projenin inģaat aģaması için tanımlanan özel etki azaltıcı önlemlerin aynısı Projenin iģletmeye kapatma aģaması için de geçerli olacaktır. YÜT ler etkiler üzerindeki Mevcut arazi yapısını korumak için, mümkün olması halinde sahanın düzleģtirilmesinden kaçınılması ve eğer arazide oyuklar ve tümsekler varsa inģa edilecek yapı ile uyumlu hale getirilmesi, ĠĢletmeye kapama aģaması için bir peyzaj planı geliģtirilecektir. 8.1.3. Jeolojik Özellikler Bu bölümde TANAP Proje güzergâhı boyunca Projenin karģılaģılacağı önemli jeolojik riskler arasındaki muhtemel etkileģimlerin değerlendirilmesi sunulmaktadır. AĢağıdaki Değerlendirme Unsurları, değerlendirme sürecini yönlendiren parametreyi temsil etmektedir: Jeolojik risklerin bulunduğu yerlerden geçiģ Jeolojik risklerin bulunduğu yerlerden geçiģ, hem projenin bütünlüğü ve güvenliği açısından bir risk oluģturmakta hem de bir kazanın meydana gelmesi durumunda insan sağlığı ve çeģitli çevresel bileģenlerin etkilenmesine neden olmaktadır. Bu değerlendirme, SEBAT ve ILF tarafından gerçekleģtirilen mühendislik çalıģmaları sırasında elde edilen jeoloji ve jeomorfoloji verilerine dayanmaktadır. Proje alanının jeolojik özellikleri, ÇED Raporu nun 7. bölümünde özetlenirken etki faktörlerinin tanımı, 3. Bölüm de sunulmaktadır. BileĢenin duyarlılığı Duyarlılık, Projenin altyapısı ve binalarını etkileyebilecek jeolojik risk unsurlarının varlığı ile tanımlanmaktadır. Jeolojik risklerin ilgili unsurları, Ģu Ģekilde tanımlanmıģtır: Faylar Heyelanlar Diğer jeolojik riskler (karstik, zemin sıvılaģma, nehir-yamaç erozyonu alanları) AĢağıdaki tablo, bileģenin duyarlılık seviyesi değerlendirmesini göstermektedir. 8.1-103

Tablo 7.1.3-1. Duyarlılık Seviyesi Jeoloji ve Jeomorfoloji Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi DüĢük Orta Yüksek Fay Aktif olmayan fay Aktif fay Heyelan Aktif olmayan heyelan Aktif heyelan Diğer jeolojik riskler (karstik alanlar, sıvılaģma alanları, nehir- yamaç erozyonu) Diğer jeolojik risklerin varlığı Mevcut durum verilerinin bulguları, 7. Bölüm de sunulurken duyarlılık analizi sonuçları ise aģağıdaki tabloda verilmektedir. Tabloda her duyarlılık seviyesi için Proje bileģenlerinin kesiģtiği önemli heyelan alanları ve diğer bölgesel jeolojik risklerin büyüklüğü (hektar olarak) ve kesilen önemli ana fayların sayısı gösterilmekte olup, doğudan batıya doğru gaz akıģı yönünde il bazında 500 m lik YÇA içinde düzenlenmiģtir. 8.1-104

Tablo 8.1.3-2. Duyarlılık Analizi Jeoloji ve Morfoloji Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] Yüksek 0 0 5 0 3 0 0 10 0 0 0 0 1 0 0 0 4 1 0 0 Faylar Orta 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 DüĢük 1 0 0 0 0 3 0 2 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Yüksek 135 37 335 226 5 37 0.2 159 5 6 0 0 11 1 6 85 134 2 0 6 Heyelanlar Orta 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 DüĢük 264 220 670 231 20 99 2 228 20 19 1 0 1 56 4 188 78 0 0 0.1 Diğer jeolojik riskler (karstik alan, SıvılaĢma, nehiryamaç erozyonu) Yüksek 285 152 1.724 2.277 56 1.421 36 11.416 1.082 461 330 681 1.280 264 747 1.070 850 1.631 17 955 Orta 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 DüĢük 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8.1-105

10 9 8 7 6 Yüksek Orta Düşük 5 4 3 2 1 0 [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt Gümüşhane Giresun Sivas Yozgat Kırşehir Kırıkkale Ankara Eskişehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne ġekil 8.1.3-1. Duyarlılık Analizi Ana Faylar 8.1-106

ġekil 8.1.3-2. Duyarlılık Analizi Heyelanlar 8.1-107

ġekil 8.1.3-3. Duyarlılık Analizi Diğer Jeolojik Tehlikeler 8.1-108

Duyarlılık unsuru Faylar Sivas, Bayburt, Erzurum, EskiĢehir, Balıkesir, Çanakkale illerinde yüksek duyarlılık seviyesini temsil eden aktif faylar, bulunmaktadır. En fazla sayıda aktif fay geçiģi sırasıyla 10 adet ile Sivas ilinde, daha sonra 5 adet ile Erzurum, 4 adet Balıkesir, 3 adet Bayburt ve 1 adet ile EskiĢehir ve Çanakkale illerinde bulunmaktadır. DüĢük duyarlılık seviyesine sahip fay geçiģleri ise 1 adet Ardahan, 3 adet GümüĢhane, 2 adet Sivas ve 1 er adet Kütahya ve Çanakkale illerinde bulunmaktadır 18. Duyarlılık unsuru - Heyelanlar Erzurum, Erzincan, Sivas, Balıkesir, Ardahan, Bursa, Kars, GümüĢhane illerinde ve sınırlı bir alanda, aynı zamanda da EskiĢehir, KırĢehir, Kütahya, Edirne, Yozgat, Bayburt, Çanakkale, Bilecik ve Giresun illerinde yüksek duyarlılık seviyesini temsil eden aktif heyelanlar bulunmaktadır. Yüksek duyarlılık seviyesine sahip daha geniģ bir alan, Erzurum iline dâhil edilmiģtir ve Projenin geçtiği 300 ha dan büyük bir aktif heyelan alanını kapsamaktadır. DüĢük duyarlılık seviyesine sahip en büyük alan, Erzurum iline dâhil edilmiģtir ve Projenin geçtiği 600 ha lık aktif olmayan heyelanları kapsamaktadır. Balıkesir, EskiĢehir, Kütahya, Edirne ve Çanakkale illeri hariç olmak üzere düģük duyarlılık seviyesine sahip alanın yüzölçümü, genellikle yüksek duyarlılık seviyesine sahip olan alandan daha büyüktür. Duyarlılık unsuru Diğer jeolojik riskler Yüksek duyarlılık seviyesine sahip en geniģ alanlar, Projenin geçtiği 10.000 ha dan fazla bir alanla Sivas ilinde bulunmaktadır. Oysa diğer illerdeki diğer jeolojik riskler, Erzincan ili hariç olmak üzere 2200 ha dan daha küçük bir alanı kapsamaktadır. Diğer jeolojik risklerin görüldüğü en küçük alan (1 km2'den küçük) Bayburt, Giresun ve Tekirdağ illerinde bulunmaktadır. Jeolojik risklerle kesiģmeler Yüksek duyarlılık seviyesinin söz konusu olduğu faylar, heyelanlar ve diğer jeolojik riskler (karstik alanlar, zemin sıvılaģması, nehir-yamaç erozyonu), her il için kartografik analizde tanımlanmıģtır. Amaç, bunların yerinin belirlenmesi ve Proje ile muhtemel kesiģmelerinin değerlendirilmesidir. Faylar Proje tarafından geçilen en fazla aktif fayın yapılan çalıģmalar sonucu Erzurum, Bayburt, Sivas, EskiĢehir, Balıkesir ve Çanakkale illerinde olduğu tespit edilmiģtir. Erzurum ilinde DKD-BGB ile KD-GB doğrultusunda bulunmakta ve Proje ile en azından 5 noktada kesiģmektedirler (Proje boyunca KP 354+300 ve KP 360+800 arasında ve KP 299+786 ile KP 305+270 arasında);bu faylar, Erzurum Fay Zonu içinde yer almaktadır (Bkz. ġekil 8.1.3-4). Bayburt ilinde sadece bir fay, Proje bileģenleri ile sınırlı bir Ģekilde kesiģmektedir. Fay doğrultusu, BKB-DGD boyunca uzanmaktadır (Proje boyunca KP 462+400). 18 Fay geçiģlerine ait etki değerlendirme eldeki mevcut CBS (Coğrafi Bilgi Sistemi) verileri ile yapılmıģ olup proje güzergâhı boyunca kesilen faylara iliģkin daha detaylı bilgi ve açıklamalar raporun 7.1.3.3 bölümünde verilmiģtir. Bu faylar için özel mühendislik tedbirlerinin geliģtirilmesi amacıyla Projenin ileriki aģamalarında mühendislik çalıģmaları gerçekleģtirilecektir. 8.1-109

Sivas ilinde BKB-DGD doğrultu bir dizi fay setinden oluģturmaktadır (Proje boyunca KP 581+700 ve KP 582+600 arasında - bu fay dizisi Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAFH) içinde bulunmaktadır (Bkz. ġekil 8.1.3-5). EskiĢehir ilinde KP 1396+500 ile KP 1397+300 arasında KB-GD doğrultulu olarak Proje bileģenleri ile sınırlı bir Ģekilde kesiģmektedir. Bu fay EskiĢehir Dodurga Fay Zonu içindedir (Bkz. ġekil 8.1.3-6). Balıkesir ilinde Proje ile en az 4 noktada KP 1625+900 ile KP 1627+300, KP 1635+535 ile 1635+600, KP 1659+265-1659+374 arasında kesiģmektedir. Bu faylardan, 2 tanesi Manyas Fay Zonu içinde kalmaktadır. Diğerleri ise Gündoğan ve Sinekçi Faylarıdır (Bkz. ġekil 8.1.3-7 ve ġekil 8.1.3-8). Çanakkale ilinde KP 1736+200 ile KP 1737+300 arasında- Proje ile en az 1 kere kesiģmektedir. Bu fay Kuzey Anadolu Fayının Ganos Segmenti dir (Bkz. ġekil 8.1.3-9). ġekil 8.1.3-4. Erzurum Ġlindeki Aktif Ana Faylar 8.1-110

ġekil 8.1.3-5. Sivas Ġlindeki Aktif ve Aktif Olmayan Ana Faylar ġekil 8.1.3-6. EskiĢehir Ġlindeki Aktif Ana Faylar 8.1-111

ġekil 8.1.3-7. Balıkesir Ġlindeki Aktif Ana Faylar-1 ġekil 8.1.3-8. Balıkesir Ġlindeki Aktif Ana Faylar -2 8.1-112

ġekil 8.1.3-9. Çanakkale Ġlindeki Aktif Ana Faylar AĢağıdaki tablo, her il için fayların yerini ve Proje bileģenleri ile kesiģme sıklığını özetlemektedir. Tablo 8.1.3-3. Duyarlılık Analizi Faylarla KesiĢmeler Ġl Aktif fayların yeri ve tanımı KesiĢme sıklığı (sayı) Erzurum Proje boyunca: KP 299+786 ile KP 305+270 arası Çayırtepe-Uzunahmet arasında Deveayağı sırtı boyunca yer almaktadır. Doğrultu: KD-GB Proje ile en az 2 noktada kesiģmektedir. Proje boyunca: KP 354+300 ile KP 360+800 arası Büyük Geçit ve Çayköyü arasında yer almaktadır Doğrultu: DKD-BGB -KD-GB Proje ile en az 3 noktada kesiģmektedir 5 Bayburt Proje boyunca: KP 462+400 Doğrultu: BGB-DGD Proje bileģenleri ile sınırlı bir Ģekilde kesiģmektedir 3 Sivas Proje boyunca: KP 581+700 ile KP 582+600 arası Günalan, Demirkonak ve Yuvacık arasında basamaklı fay setleri, BKB-DGD doğrultusunda Proje boyunca: KP 832+200 ile KP 832+350 arası Akdağmadeni kuzeyinde KD-GB doğrultulu, Pazarcık- Çukursaray arasında bulunmaktadır. 10 8.1-113

Ġl Aktif fayların yeri ve tanımı KesiĢme sıklığı (sayı) EskiĢehir Balıkesir Çanakkale Proje boyunca: KP 1396+500 ile KP 1397+300 arası KB-GD doğrultusunda Erenköy Yeniköy arasında bulunmaktadır. Proje boyunca: KP 1625+900 ile KP 1627+300, KP 1635+535 ile 1635+600, KP 1659+265-1659+374 ler arası BKB-DGD ve D-B doğrultulu, Kayaca-ÇavuĢköy, Sepetçi- Akçaova, Ilıcak-Küçüksoğuklar, ÇifteçeĢmeler-Gebeçınar arasında bulunmaktadır. Proje boyunca: KP 1736+200 ile KP 1737+300 arası DKD-BGB doğrultulu, Kavakköy-EvreĢe arasında bulunmaktadır. 1 4 1 Heyelanlar En fazla sayıda aktif heyelan, daha önceki çalıģmalarda açıklandığı gibi geçilen illerin aģağıdaki bölümlerine denk gelen yerlerde bulunmaktadır: Ardahan'ın kuzeyi (kısmen ormanlık dağlar, derin kesilmiģ vadiler ve büyük ve çok sayıda heyelanlar ile nitelenir) Erzurum-Erzincan sınırı arasında (engebeli Meryem Dağ ve aģırı girintili Kılıçkaya Dağları vardır) GümüĢhane'nin güneyi (Otlukbeli Dağlarında) Sivas-Erzincan sınırı arasında (Köse Dağlarının en doğu ucunu oluģturan Kızıldağ dağlık bölgesi içinde) Balıkesir'in orta kesimi ve Balıkesir-Bursa sınırına yakın (yumuģak bir girinti olmasına karģın çoğu çamur kayması Ģeklinde sayısız heyelanların görüldüğü Karaman Dağlarının kuzey yamaçları). Çoğunluğu uzakta bulunan izole ve sınırlı alana sahip diğer seyrek sayıdaki aktif heyelanlar da daha önceki çalıģmalarda açıklandığı gibi geçilen illerin diğer kesimlerinde bulunmaktadır. Tablo 8.1.3-4 te her il için heyelanların yerini, tanımını ve Proje bileģenleri ile kesiģim alanını özetlemektedir. Tablo 8.1.3-4. Duyarlılık Analizi Heyelanlarla KesiĢim Ġl Projenin geçtiği bütün aktif heyelanların yeri Heyelanların dağılımının genel tanımı Proje bileģenlerinin kapladığı toplam etkin heyelan alanı (ha) Ardahan KP 0+000 ile KP 18+300 arası Ġlin kuzeyi 135 KP 65+800 ile KP 66+400 arası KP 87+000 ile KP 88+000 arası GeniĢ alan ve Güzergâha yakın bazı izole heyelanlar Kars KP 133+500 ile KP + 167 + 200 arası Ġlin orta kesimi 37 KP 185+000 ile KP 185+500 arası KP 187+400 ile KP 188+400 arası Çoğunlukla izole ve sınırlı alan Erzurum KP 300+700 ile KP 303+600 arası Erzurum/Erzincan sınırı 335 8.1-114

Ġl Projenin geçtiği bütün aktif heyelanların yeri Heyelanların dağılımının genel tanımı KP 305+500 ile KP 306+600 arası KP 355+600 ile KP 361+900 arası KP 368+200 ile KP 374+500 arası KP 370+600 ile KP 382+000 arası KP 384+200 ile KP 392+600 arası GeniĢ alan Proje bileģenlerinin kapladığı toplam etkin heyelan alanı (ha) Erzincan KP 392+600 ile KP 393+500 arası KP 399+300 ile KP 399+800 arası KP 406+600 ile KP 407+600 arası Erzurum/Erzincan sınırı ve Sivas/Erzincan sınırı GeniĢ alan 226 KP 409+600 ile KP 417+100 arası KP 432+200 ile KP 434+600 arası KP 476+500 ile KP 477 + 000 arası KP 555+100 ile KP 555+500 arası KP 562+300 ile KP 598+700 arası KP 603+600 ile KP 604+200 arası Bayburt KP 455 ile KP 462 arası Ġlin güneyi Çoğunlukla izole ve sınırlı alan 5 GümüĢhane KP 476+700 ile KP 495+600 arası Ġlin güneyi 37 KP 496+600 ile KP 528+300 arası GeniĢ alan Giresun KP 555+100 ile KP 555+500 arası Ġlin güneyi Seyrek ve çoğunlukla izole 0,2 Sivas KP 572+000 ile KP 581+700 arası Sivas/Erzincan sınırı 159 KP 583+200 ile KP 608+000 arası GeniĢ alan KP 614+400 ile KP 623+000 arası KP 627+700 ile KP 631+100 arası Yozgat KP 976+800 ile KP 977+500 arası Ġlin batısı Seyrek ve çoğunlukla izole KırĢehir KP 1023+100 ile KP 1024+200 arası Kuzey bölüm Seyrek ve çoğunlukla izole 5 6 Kırıkkale Heyelan yok Heyelan yok 0 Ankara Heyelan yok Heyelan yok 0 EskiĢehir KP 1372+300 ile KP 1374+ 000 arası Ġlin batısı Ġzole ve geniģ alan Bilecik Kartografik analizde bir kanıt elde edilememiģtir Ġlin güneyi Çoğunlukla izole, seyrek ve sınırlı alan 11 1 Kütahya KP 1456+100 ile KP 1457+500 arası Bilecik sınırına yakın 6 8.1-115

Ġl Projenin geçtiği bütün aktif heyelanların yeri Heyelanların dağılımının genel tanımı Kütahya'nın kuzey kesimi Çoğunlukla izole, seyrek ve sınırlı alan Proje bileģenlerinin kapladığı toplam etkin heyelan alanı (ha) Bursa KP 1566+700 ile KP 1572+000 arası KP 1574+500 ile KP 1578+800 arası Balıkesir/Bursa sınırına yakın GeniĢ alan 85 Balıkesir KP 1595+200 ile KP 1599+500 arası Ġlin orta kesimi 134 KP 1613+600 ile KP 1614+600 arası GeniĢ alan KP 1618+000 ile KP 1620+400 arası KP 1652+000 ile KP 1659+300 arası Çanakkale KP 1710+200 ile KP 1710+500 arası Marmara Denizi kıyı hattı yakınında ilin merkez bölümü 2 Çoğunlukla izole ve sınırlı alan Tekirdağ Heyelan yok Heyelan yok 0 Edirne KP 1788+100 ile KP 1788+500 arası Ġlin orta kesimi Ġzole ve sınırlı alan 6 TANAP Projesinin güzergâh seçimi çalıģmaları sırasında, en ciddi güzergâh kısıtlamalarından birisi olan yamaç stabilite sorunları yaratabilecek alanları belirlemek için tüm güzergâh boyunca saha çalıģmaları yapılmıģtır. Güzergâh boyunca heyelan, yamaç duraysızlığı, toprak akması ve kaya düģmesi gibi sorunlar çıkarmaya meyili olan alanlar ayrılıp mümkün olan yerlerde hariç tutulmuģtur. Bu çalıģmaların bazılarının özeti aģağıda verilmiģtir. Proje içerisinde, her ikisi de Erzurum ilinde bulunan, AĢkale ilçesinde TopalçavuĢ yerleģim alanının kuzeydoğusuna doğru KP 375+100 ila KP 375+500 arasında ve Köprüköy ilçesinde KP 258+500 de 23 Temmuz göletinin doğusuna doğru belirlenen heyelan yerlerine göre güzergâh değiģiklikleri yapılmıģtır. (Bkz. ġekil 8.1.3-10 ve ġekil 8.1.3-11). 8.1-116

Boru hattı ekseni 500 m koridor Heyelan alanı ġekil 8.1.3-10. Erzurum Ġli, Köprüköy Ġlçesi, Güzergâh DeğiĢiklik Bölgesi, KP 258+500 Boru hattı ekseni 500 m koridor Heyelan alanı ġekil 8.1.3-11. Erzurum Ġli, AĢkale Ġlçesi, Güzergâh DeğiĢiklik Bölgesi, KP 375+100 Ġle KP 375+500 Arası 8.1-117

Ancak, heyelan sahalarının 500m çalıģma koridoru ile çakıģması ve diğer kısıtlayıcı faktörlerden ötürü, tüm güzergâh değiģiklikleri yapılamamıģtır. Kaçınılamayan önemli heyelan sahaları aģağıda belirtilmiģtir: Ardahan ilinin Posof ilçesinde, Derinsu yerleģim bölgesinin batısında, KP 09+000 da Kars ilinin SarıkamıĢ ilçesinde KP 185+500 de Erzurum ilinin Pasinler ilçesinde TaĢkaynak yerleģim bölgesinin kuzeyinde KP 283+000 ile KP 283+900 arasında Erzurum ilinin Pasinler ilçesinde. Büyüktüy yerleģim bölgesinin batısında KP 301+500 ile KP 302+000 arasında EskiĢehir ilinin Pasinler ilçesinde Takmak yerleģim bölgesinin kuzeydoğusunda KP 1372+500 de Bu bölgelerin görüntüleri ġekil 8.1.3-12, ġekil 8.1.3-13, ġekil 8.1.3-14, ġekil 8.1.3-15 ve ġekil 8.1.3-16 da verilmiģtir. Boru hattı ekseni 500 m koridor Heyelan alanı ġekil 8.1.3-12. Ardahan Ġli, AĢkale Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 09+000 8.1-118

Boru hattı ekseni 500 m koridor Heyelan alanı ġekil 8.1.3-13. Kars Ġli, SarıkamıĢ Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 185+500 Boru hattı ekseni 500 m koridor Heyelan alanı ġekil 8.1.3-14. Erzurum Ġli, Pasinler Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 283+00 ile KP 283+900Arasında 8.1-119

Boru hattı ekseni 500 m koridor Heyelan alanı ġekil 8.1.3-15. Erzurum Ġli, AĢkale Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 301+500 Ġle KP 302+000 Arasında Boru hattı ekseni 500 m koridor Heyelan alanı ġekil 8.1.3-16. EskiĢehir Ġli, TepebaĢı Ġlçesi, Bölge Güzergâh DeğiĢikliği Yapılamadı, KP 1372+500 Projenin uygulama aģamasında heyelan bölgelerinde yürütülecek kazı ve geri dolgu faaliyetleri sırasında bu bölgelerdeki olası yamaç duraysızlığı ve toprak akmasına karģı gerekli önlemler alınarak çalıģmalar yapılacaktır. ĠnĢaat aģamasında sonra yürütülecek 8.1-120

olan arazinin eski haline getirilmesi faaliyetlerinin baģarısı boru hattını korumak ve bu bölgelerdeki heyelan oranını azaltmak için önemlidir. Heyelan bölgelerindeki tesviye çalıģmalarından sonra gereken yerlerde hem açık hem de kapalı drenaj sistemleri yerleģtirilecek ve inģaat öncesinde sıyrılan üst toprağın serilmesi çalıģmalarına baģlanacaktır. Ancak, inģaat sırasında sıyrılan ve korunan üst toprağın heyelan potansiyeli olan alanlara serilmesi sırasında erozyona karģı korunması gerekmektedir. Erozyon önlemek için en etkin metot yeniden bitkilendirmedir. Yamaç duraysızlığı ve toprak akmasını azaltmak ve önlemek için kullanılabilecek metotlar jüt örtüsü uygulaması, ahģap çit uygulamaları, gabion duvarı uygulamaları, eğim kırıcılar, derivasyon kanalları vb.dir (Bkz. ġekil 8.1.3-17, ġekil 8.1.3-18, ġekil 8.1.3-19 ve ġekil 8.1.3-20). Bazı durumlarda baģarıyı garanti etmek için bu uygulama ve tekniklerin hepsinin bir arada kullanılması gerekecektir. ġekil 8.1.3-17. Jüt Örtü, Erozyon Örtüsü Uygulaması 8.1-121

ġekil 8.1.3-18. Kayan Bölgelerde Önlem Metodu Olarak AhĢap Çit Uygulaması ġekil 8.1.3-19. Gabion Duvarı Uygulamaları 8.1-122

ġekil 8.1.3-20. Eğimlerde Dikey ve Yatay Olarak Kazılan Drenaj Kanalları, Eğim Kırıcılar Yamaç duraysızlığı ve toprak akmasının dikkate değer olduğu yerlerde, erozyon hızını azaltmak için kanal içi eğim kırıcılar yerleģtirilecektir (Bkz. ġekil 8.1.3-21). 8.1-123

ġekil 8.1.3-21. Kanal Ġçine YerleĢtirilen Eğim Kırıcılar Diğer Jeolojik Riskler Diğer jeolojik riskler (karstik alanları, zemin sıvılaģması, dere kanalları, nehir-eğim erozyonu), daha önceki çalıģmalarda açıklandığı gibi geniģ alan veya noktasal unsur olarak bütün Proje geçiģi boyunca söz konusudur. Bunların boyutu, sıklığı ve etkisi, çıkıģ noktalarına bağlı olarak büyük değiģkenlik göstermektedir. AĢağıda Proje güzergâhı ile ilgili diğer baģlıca en yaygın jeolojik risklerin bir özeti sunulmaktadır: 8.1-124

Tablo 8.1.3-5. Diğer Jeolojik Risk Lokasyonlarının Özeti Yer KP 0+000 ile KP 30+000 arası KP 220+000 ile KP 350+000 arası KP 350+000 ile KP 450+000 arası KP 513+000 KP 564+000 KP 570+000 KP 650+000 KP 650+000 - KP 737+000 KP 960+000 KP 1200+000 KP 1200+000 - KP1350+000 KP 1350+000 - KP 1550+000 KP 1550+000 KP 1710+000 KP 1735+000 KP 1805+000 Jeolojik Risk Tipi yamaç-nehir erozyonu yamaç-nehir erozyonu, sıvılaģma Yamaç-nehir erozyonu, karstik alan karstik alan Yamaç-nehir erozyonu, sıvılaģma yaygın jips karst alanları, sıvılaģma Yamaç-nehir erozyonu, sıvılaģma yamaç erozyonu, sıvılaģma Yamaç-nehir erozyonu, karst, sıvılaģma Yamaç-nehir erozyonu, sıvılaģma Yamaç-nehir erozyonu, sıvılaģma Tablo 8.1.3-6, her bir il için diğer jeolojik risklerin yeri ve Proje bileģenleri ile kesiģim alanlarını özetlemektedir. Tablo 8.1.3-6. Duyarlılık Analizi Diğer Jeolojik Risklerle KesiĢim Ġl Ardahan Kars Erzurum Projenin geçtiği diğer jeolojik risklerin yeri KP 2+200 ile KP 8+700 arası KP 10+900 ile KP 14+600 arası KP 16+800 ile KP 19+300 arası KP 25+700 ile KP 30+700 arası KP 32+000 ile KP 36+700 arası KP 37+600 ile KP 39+900 arası KP 41+300 ile KP 42+600 arası KP 50+700 ile KP 51+600 arası KP 57+500 ile KP 66+000 arası KP 71+800 ile KP 74+500 arası KP 79+600 ile KP 83+800 arası KP 90+600 ile KP 105+700 arası KP 108+400 ile KP 109+700 arası KP 111+200 ile KP 111+500 arası KP 114+400 ile KP 115+800 arası KP 116+100 ile KP 117+000 arası KP 120+100 ile KP 121+100 arası KP 126+500 ile KP 133+600 arası KP 134+600 ile KP 136+000 arası KP 136+900 ile KP 137+400 arası KP 139+800 KP ile KP 145+400 arası KP 149+500 ile KP 149+900 arası KP 280+200 ile KP 285+600 arası KP 286+600 ile KP 287+100 arası KP 295+800 ile KP 296+800 arası KP 298+200 ile KP 298+700 arası KP 299+700 ile KP 301+700 arası KP 302+200 ile KP 303+100 arası KP 306+500 ile KP 318+600 arası Diğer jeolojik risklerin dağılımının genel tanımı Ġlin orta ve kuzey kesimi Sınırlı alan Ġlin orta ve kuzey kesimi Noktasal alan Ġlin batı ve orta kesimi GeniĢ alan (ilin orta kesimi) Proje bileģenlerinin kapladığı toplam etkin diğer jeolojik risk alanı (ha) 285 152 1.724 8.1-125

Ġl Erzincan Bayburt GümüĢhane Projenin geçtiği diğer jeolojik risklerin yeri KP 320+600 ile KP 322+500 arası KP 325+400 ile KP 325+900 arası KP 328+800 ile KP 332+200 arası KP 335+600 ile KP 336+100 arası KP 337+100 ile KP 339+500 arası KP 341+500 ile KP 347+900 arası KP 353+600 ile KP 356+500 arası KP 357+500 ile KP 358+500 arası KP 359+500 ile KP 359+900 arası KP 362+900 ile KP 368+700 arası KP 371+600 ile KP 373+000 arası KP 375+500 ile KP 376+900 arası KP 377+900 ile KP 378+900 arası KP 380+300 ile KP 382+300 arası KP 384+700 ile KP 386+200 arası KP 387+300 ile KP 391+600 arası KP 393+500 ile KP 417+100 arası KP 419+600 ile KP 424+400 arası KP 425+400 ile KP 428+800 arası KP 432+200 ile KP 435+600 arası KP 438+000 ile KP 441+700 arası KP 442+700 ile KP 449+000 arası KP 451+900 ile KP 453+900 arası KP 528+300 ile KP 556+500 arası KP 558+900 ile KP 561+400 arası KP 570+600 ile KP 572+000 arası KP 587+100 ile KP 588+500 arası KP 588+700 ile KP 594+000 arası KP 454+800 ile KP 456+300 arası KP 460+700 ile KP 461+600 arası KP 472+300 ile KP 475+200 arası KP 475+700 ile KP 480+100 arası KP 482+500 ile KP 485+400 arası KP 485+900 ile KP 496+100 arası KP 498+200 ile KP 506+000 arası KP 508+400 ile KP 512+300 arası KP 513+300 ile KP 528 +300 arası KP 545+300 ile KP 546+800 arası KP 558+900 ile KP 561+400 arası Diğer jeolojik risklerin dağılımının genel tanımı Bütün proje geçiģi boyunca dağılan noktasal alanlar Ġlin batı ve orta kesiminde oluģan geniģ alan Ġlin güneyi Bütün proje geçiģi boyunca noktasal alan ve Bayburt- Erzincan sınırında geniģ alan Erzincan/GümüĢhane sınırı boyunca çok geniģ alan Geri kalan proje geçiģi boyunca noktasal alan Giresun KP 562+200 ile 562+400 arası Giresun/Erzincan sınırı Sınırlı alan Sivas KP 557+900 ile KP 581+800arası KP 609+400 ile KP 610+400arası KP 613+400 ile KP 614+800arası KP 616+200 ile KP 616+800 arası KP 618+700 ile KP 628+200 arası KP 633+100 ile KP 638+400 arası KP 639+400 ile KP 643+300 arası KP 646+700 ile KP 736+200 arası KP 738+200 ile KP 743+000 arası KP 755+200 ile KP 756+600 arası KP 762+000 ile KP 764+400 arası KP 765+400 ile KP 774+100 arası KP 780+900 ile KP 782+000 arası KP 784+400 ile KP 785+800 arası KP 786+300 ile KP 787+200 arası KP 793+500 ile KP 798+400 arası KP 800+300 ile KP 804+200 arası KP 806+200 ile KP 807+600 arası KP 809+600 ile KP 812+000 arası KP 813+000 ile KP 815+400 arası KP 817+300 ile KP 818+300 arası KP 820+500 ile KP 821+400 arası Ġlin orta kesiminde oluģan geniģ alanla bütün proje geçiģi boyunca Proje bileģenlerinin kapladığı toplam etkin diğer jeolojik risk alanı (ha) 2.277 56 1.421 36 11.416 8.1-126

Ġl Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Projenin geçtiği diğer jeolojik risklerin yeri KP 825+800 ile KP 828+700arası KP 836+500 ile KP 840+900 arası KP 845+200 ile KP 847+700 arası KP 849+100 ile KP 852+100 arası KP 853+400 ile KP 855+800 arası KP 857+700 ile KP 867+000 arası KP 880+100 ile KP 883+700 arası KP 897+400 ile KP 902+700 arası KP 916+000 ile KP 916+600 arası KP 919+400 ile KP 922+800 arası KP 937+400 ile KP 939+800 arası KP 943+700 ile KP 946+200 arası KP 951+100 ile KP 979+200 arası KP 997+400 ile KP 1006+600 arası KP 987+700 ile KP 992+500 arası KP 993+000 ile KP 1006 arası KP 1007+600 ile KP 1010+500 arası KP 1020+200 ile KP 1023+600 arası KP 1028+900 ile KP 1030 arası KP 1031+000 ile KP1032+400 arası KP 1032+400 ile KP 1036+700 arası KP 1040+100 ile KP 1043+500 arası KP 1046+600 ile KP 1047 arası KP 1049+000 ile KP 1050+800 arası KP 1055+100 ile KP 1056+100 KP arası KP 1078+900 ilekp1079 arası KP 1087+700 ile KP 1089+100 arası KP 1095+400 ile KP 1100+300 arası KP 1106+100 ile KP 1109+000 arası KP 1110+500 ile KP 1120+600 arası KP 1124+500 ile KP 1125+000 arası KP 1127+900 ile KP 1128+400 arası KP 1130+800 ile KP 1133+300 arası KP 1137+600 ile KP 1168+200 arası KP 1171+600 ile KP 1173+100 arası KP 1175+000 ile KP 1177+000 arası KP 1181+300 ile KP 1183+800 arası KP 1188+600 ile KP 1193+000 arası KP 1194+900 ile KP 1195+000 arası KP 1202+200 ile KP 1206+600 arası KP 1209+000 ile KP 1212+400 arası KP 1213+400 ile KP 1213+900 arası KP 1213+900 ile KP 1215+800 arası KP 1222+600 ile KP 1223+600 arası KP 1229+000 ile KP 1229+900 arası KP 1236+700 ile KP 1248+100 arası KP 1249+600 ile KP 1251+500 arası KP 1254+900 ile KP 1255+900 arası KP 1256+900 ile KP 1258+800 arası KP 1259+300 ile KP 1263+300 arası KP 1270+200 ile KP 1271+700 arası KP 1273+600 ile KP 1274+600 arası KP 1284+800 ile KP 1296+900 arası KP 1314+200 ile KP 1317+600 arası KP 1323+500 ile KP 1323+900 arası KP 1347+700 ile KP 1355+000 arası KP 1361+800 ile KP 1370+800 arası KP 1371+300 ile KP 1379+100 arası KP 1387+800 ile KP 1388+00 arası KP 1388+800 ile KP 1392+700 arası KP 1393+200 ile KP 1394+600 arası KP 1399+000 ile KP 1399+500 arası KP 1401+900 ile KP 1405+300 arası KP 1405+300 ile KP 1407+300 arası KP 1412+100 ile KP 1415+000 arası KP 1416+500 ile KP 1426+400 arası 8.1-127 Diğer jeolojik risklerin dağılımının genel tanımı Ġlin doğu kesiminde azami yoğunlaģma ile bütün Proje geçiģi boyunca dağılan noktasal alan KırĢehir/ Yozgat sınırı boyunca geniģ alan KırĢehir/ Yozgat sınırı boyunca geniģ alan ve ilin kuzey kesiminde noktasal alan Ġlin güney ve batı kesimi Noktasal alan Bütün proje geçiģi boyunca dağılan noktasal alan Ġlin batı kesiminde toplanmıģtır Ġlin orta kesiminde noktasal alan Ġlin güneyi Bütün proje geçiģi boyunca dağılan noktasal alan Proje bileģenlerinin kapladığı toplam etkin diğer jeolojik risk alanı (ha) 1.082 461 329 681 1.280 Kütahya KP 1430+300 ile KP 1432+300 arası Bütün Proje geçiģi 747 264

Ġl Bursa Balıkesir Çanakkale Projenin geçtiği diğer jeolojik risklerin yeri KP 1433+300 ile KP 1435+700 arası KP 1438+600 ile KP 1441+500 arası KP 1442+500 ile KP 1443+500 arası KP 1444+900 ile KP 1448+300 arası KP 1450+700 ile KP 1454+100 arası KP 1456+600 ile KP 1458+000 arası KP 1459+000 ile KP 1460+900 arası KP 1462+900 ile KP 1465+300 arası KP 1468+200 ile KP 1473+100 arası KP 1473+100 ile KP 1475+500 arası KP 1478+500 ile KP 1478+900 arası KP 1486+300 ile KP 1489+100 arası KP 1491+500 ile KP 1495+900 arası KP 1505+600 ile KP 1511+900 arası KP 1514+800 ile KP 1515+800 arası KP 1517+300 ile KP 1519+700 arası KP 1525+000 ile KP 1527+500 arası KP 1529+000ile KP 1529+900 arası KP 1536+200 ile KP 1538+200 arası KP 1546+100 ile KP 1546+600 arası KP 1548+700 ile KP 1549+100 arası KP 1550+000 ile KP 1551+000 arası KP 1554+400 ile KP 1556+900 arası KP 1558+900 ile KP 1565+700 arası KP 1566+700 ile KP 1570+100 arası KP 1574+500 ile KP 1580+300 arası KP 1581+300 ile KP 1583+700 arası KP 1587+100 ile KP 1589+000 arası KP 1589+000ile KP 1591+500 arası KP 1603+900 ile KP 1605+400 arası KP 1607+800 ile KP 1613+700 arası KP 1619+000 ile1620+500 arası KP 1631+100 ile KP 1632+700 arası KP 1646+200 ile KP 1647+100 arası KP 1651+000 ile KP 1652 arası KP 1653+900 ile KP 1656+400 arası KP 1658+500 ile KP 1659+800 arası KP 1668+600 ile KP 1669+000 arası KP 1671+400 ile KP 1674+300 arası KP 1675+800 ile KP 1678+200 arası KP 1680+200 ile KP 1682+100 arası KP 1683+100 ile KP 1690+400 arası KP 1699+600 ile KP 1704+900 arası KP 1706+400 ile KP 1710+300 arası KP 1733+600 ile KP 1735+200 arası KP 1736+000 ile KP 1742+800 arası Diğer jeolojik risklerin dağılımının genel tanımı boyunca dağılan noktasal alan Ġlin batı kesimindeki geniģ alan Bütün Proje geçiģi boyunca dağılan noktasal alan Bütün Proje geçiģi boyunca dağılmıģtır Ġlin orta kesiminde bulunan geniģ alan Ġlin orta ve güney kesimi (Marmara Denizi kıyı hattına yakın) Edirne/Çanakkale sınırı arasında geniģ alan KP 1749+200 ile KP 1756+400 arası Tekirdağ KP 1727+400 ile KP 1727+700 arası Ġlin güneyi Marmara Denizi kıyı hattı yakınındaki sınırlı alan Edirne KP 1756+400 ile KP 1759+800 arası KP 1761+900 ile KP 1764+700 arası KP 1773+900 ile KP 1774+100 arası KP 1775+400 ile KP 1777+800 arası KP 1781+300 ile KP 1784+100 arası KP 1787+500 ile KP 1790+000 arası KP 1790+500 ile KP 1791+900 arası KP 1796+300 ile KP 1805+100 arası Edirne/Çanakkale sınırı arasında ilin kuzey-batı kesiminde geniģ alan Proje bileģenlerinin kapladığı toplam etkin diğer jeolojik risk alanı (ha) 1.070 850 1.631 17 955 Erozyon ve nehir geçiģleri ile ilgili daha detaylı bilgi Bölüm 8.1.2 ve Bölüm 8.1.4 te verilmektedir. 500 m geniģliğindeki TANAP Proje güzergâh koridoru boyunca karģılaģılan jeolojik risklerin bir genel değerlendirmesi ve tanımını sağlamak için jeolojik risk uzmanları ve 8.1-128

boru hattı mühendisleri arasında bütünleģik bir süreç Ģeklinde geniģ çaplı detaylı masabaģı ve saha çalıģmaları yapılmıģtır. Jeolojik, morfolojik ve çevresel ortama dayalı olarak, kısa ve/veya uzun vadeli jeolojik ve morfolojik proseslerin karmaģık çeģitliliği TANAP Proje güzergâhı boyunca farklı riskler doğurabilir. Bu jeolojik risklere Ģunlar dâhildir: Heyelanlar: aktif ve gizli (potansiyel olarak aktif) Heyelanlar ve kaya düģmesi Yamaç erozyonu: aktif, gizli, çorak araziler Yüksek yer altı suyu seviyesi / suya doygun zemin SıvılaĢma Karst Masa baģı ve saha çalıģmalarına ek olarak TANAP Proje güzergâhı inģası ve iģletmesi için jeolojik risk kısıtlamalarının boyutu ve etkisinin detaylı bir değerlendirmesi için ileride ek jeoteknik araģtırma ve değerlendirmeler yürütülecektir. TANAP Proje güzergâhı boyunca masa baģı ve saha çalıģmalarınca tanımlanan ve teyit edilen baģlıca jeolojik riskler EK 1.3 te verilen 1/25.000 ölçekli jeolojik haritalarda gösterilmektedir. Heyelanlar Heyelan, gravitasyonal eğim deformasyonu prosesleri ile ilgili bir jeolojik olaydır. Heyelanlar birkaç tip materyal (taģ, toprak, döküntü)ve Ģekilde (düģme, devrilme, kayma, yayılma, akma) meydana gelirler. Heyelanların yer değiģtirme oranı son derece hızlıdan yavaģa kadar farklılık gösterir. TANAP Projesi güzergâh koridoru boyunca çekilen yüksek çözünürlüklü hava görüntüleri boru hattı boyunca heyelanları tanımlayıp, sınıflandırmak için önemli bilgiler sunmuģtur. Saha çalıģmaları sırasında Projesi güzergâhı boyunca karģılaģılan heyelanların bazıları sırasıyla, ġekil 8.1.3-22, ġekil 8.1.3-23 ve ġekil 8.1.3-24 de gösterilmektedir. Bunlarda ve benzer sahalarda yeniden güzergâh değiģtirilmiģtir. Bazı yerlerde, mümkün olduğu ölçüde, heyelan risklerini ortadan kaldırmak için alttan geçiģ ve kazı ile heyelanlı bölgeden geçilmeye çalıģılacaktır. Aksi halde, ya da yeniden güzergâh değiģtirme mümkün değilse, heyelanın boyutları, kapsamı ve mekanizmasını tanımlamak ve uygulanacak olan uygun jeoteknik metotları ve etki azaltıcı önlemlerini belirlemek için daha kapsamlı jeoteknik araģtırmalar yapılacaktır. Proje güzergâhı boyunca tanımlanmıģ olan heyelanlar EK 1.3 te verilen 1/25.000 ölçekli jeolojik haritalarda gösterilmektedir. 8.1-129

ġekil 8.1.3-22. KP381+500 den KP381+900 e Büyük Heyelan (Kırmızı Bölge) Ve TANAP Proje Güzergâhı Rev C (Turuncu Hat) KesiĢimi, Mor Hat Bu Bölge Ġçin Teklif Edilen Güzergâh DeğiĢikliği ġekil 8.1.3-23. BeĢpınar Yakınındaki Büyük Heyelan Bölgesi (Kırmızı Bölge) Ve TANAP Proje Güzergâhı Rev C (Turuncu Hat) KesiĢimi, Mor Hat Bu Bölge Ġçin Teklif Edilen Güzergâh DeğiĢikliği 8.1-130

ġekil 8.1.3-24. KP363+500 ile KP373+500 Arasında Birkaç Heyelan Bölgesi (Kırmızı Bölgeler) ve TANAP Proje Güzergâhı Rev C (Turuncu Hat) KesiĢimi, Mor Hat Bu Bölge Ġçin Teklif Edilen Güzergâh DeğiĢikliği Yamaç erozyonu Yüzeye yakın kütlede, çoğunlukla bozunma ve yüzeysel akıģ (yağıģ, kar erimesi) Yamaç erozyonu (akarsu erozyonu da dâhil) olarak bilinir ve dik yamaçlarda yaygındır. Ağırlıklı olarak, ayrıģma ve erozyon olayına son derece yatkın olan, toprağı ve düģük güçteki ana kayaları etkiler. Bu tür kayalar örneğin marn, kil ve silttaģı zengini ( fliģ tip kaya kütleleri) birimlerdir. Oldukça dik ve son derece erozyona yatkın yamaçlarda, düzenli olarak erozyona uğrayan, bitki örtüsüne imkân vermeyen; yani çorak araziler yaratmak için benzer boyutta suyolları (sel yatağı) da bir araya gelir. Çorak araziler, belirgin toprak bozunumu, tabaka yıkama, moloz akması, dere ve su yatağı kesikleri ile yaygın Ģekilde erozyona uğramıģ, ancak aynı zamanda da farklı tür (derin olmayan) heyelanlarla da nitelendirilen karmaģık arazi Ģekli sistemleridir (ortadan büyük ölçekliye, yani 100m den km ye etkisi olan). Ġlerleyen erozyon, heyelanlara dönüģen, artan büyük kütle atığına neden olabilir. Daha güçlü kaya katmanlarına sahip yamaçlarda, su kanalları büyük parça taģlar (blok) ile zırhlanarak kendi kendini dengelemeye meyillidirler. Dolayısıyla, TANAP Projesi güzergâhı boyunca bu bölgelerden kaçınılamadığı yerlerde, uygun etki azaltma tedbirleri uygulanacaktır (yüzey drenajı, toprak stabilizasyonu vb.). Suyolu (sel yatağı) aģındırması, dik yamaçlarda olan birkaç erozyonun en etkin olanıdır. Bir sel yatağı oyuntusu derinlik ve geniģlik olarak geliģirken, su akıģını merkeze yoğunlaģtırarak ve büyümenin oranını arttırarak, daha fazla miktarda yüzeysel akıģı yakalar, Böylece, büyük sel yatağı oyuntuları küçük olanlardan daha hızlı büyürler ve dik bir yamaçta, erozyon oranı aģağıda yukarıya göre daha fazladır. Sel yatağı oyuntuları derinleģtikçe, baģları geriye doğru ilerler, böylece yamacı daha derinden ayırırlar. Sel yatağı oyuntularından veya sel yatağı oyuntularının tepe noktalarından geçerken boru hattının geçtiği durumlarda, erozyonu önlemek için yüzey suları yönlendirilerek sel 8.1-131

yataklarından uzak tutulacak, erozyonu önleyici erozyon siltleri yerleģtirilecek ve kazı kanalı içinde göllenmeler kontrol edilecek ve izin verilmeyecektir. ġekil 8.1.3-25 te, sel yatağı oyuntuları dolayısıyla potansiyel olarak duraysız olan yamacın bypass edilmesinin bir örneğini gösterir. Boru hattı boyunca ciddi yamaç erozyonu gösteren alanlar Ek 1.3 te verilen 1:25.000 ölçekli jeolojik haritalarda gösterilmiģtir. ġekil 8.1.3-25. KP 127+200 de Yamaç Erozyonu(Sel Yatağı) Sebebiyle Potansiyel Olarak Duraysız Olan Bir Yan Eğimin Bypass Edilmesi; TANAP Proje Güzergâhı Rev D (Kırmızı Hat), Bir BaĢka Boru Hattı (Mavi Hat), Teklif Edilen Güzergâh DeğiĢikliği (Mor Hat) Yüksek Yer altı Suyu Tablası / Suya Doygun Zemin Yer altı suyu tablasının yüksek olduğu alanlar, kurutma çabaları nedeniyle boru hattı inģası sırasında sadece ek masraflara neden olmazlar. Aynı zamanda da, deprem olayları sırasında önemli olabilirler, zira bu bölgeler potansiyel sıvılaģma zonları olarak hareket ederler. TANAP Proje güzergâhı boyunca yüksek yer altı suyu seviyesi ile karģılaģılabilecek alanlar olabilecek arazinin morfolojik özellikleri (alüvyonlu havzalar, ovalar ve vadiler) ve yüksek yeraltı suyu tablosu göstergeleri (mevcut dereler, kaynaklar, göller, suya doygun alanlar ve drenaj kanalları) dikkate alınarak tanımlanmıģtır. Boru hattı boyunca önemli potansiyel yüksek yeraltı suyu bölgeleri Ek 1.3 te verilen 1:25.000 ölçekli jeolojik haritalarda gösterilmiģtir. Sıvılaşma Toprak sıvılaģması dinamik yükleme nedeniyle (örn: ince kum gibi) gevģek, suya doymuģ, kötü derecelenmiģ granüler çökellerin kayma mukavemetlerinin ani kaybıdır. 8.1-132

Böyle toprakta yüksek gözenekli su basıncı depremler sırasında meydana gelerek kum kaynaması, çökme, Ģev topuğu kayması, bir temelin altında zemin çökmesine neden olur. MasabaĢı ve saha çalıģmaları sırasında amaç, arazinin morfolojik özelliklerine (alüvyonlu havzalar, ovalar ve beklenen toprak dolgu ile vadiler) ve yüksek yeraltı suyu tablası göstergelerine dayanarak potansiyel sıvılaģma bölgelerini tanımlamaktır. KarĢılaĢılmıĢ zeminlerin sıvılaģma potansiyeline karar vermek ve değerlendirmek amacıyla ileride daha detaylı jeoteknik değerlendirmeler ve laboratuvar testleri yapılacaktır. SıvılaĢma potansiyeli yüksek olan alanlar Ek 1.3 de verilen 1:25.000 ölçekli jeolojik haritalarda gösterilmiģtir. Karst Karst, eriyebilen kayaların meteorik su ile çözülmesinden kaynaklanan jeomorfolojik özelliklerden oluģur. En yaygın olarak karst arazi Ģekilleri (geniģ çaplı ve oldukça çözünebilir olduğundan) kireçtaģında oluģur. Aynısı dolomit ve evaporitlere (tuzlar, jipsler) de olabilir. Konumu ve olgunluğuna dayanarak karst (örneğin dolinler gibi yüzey özellikleri) dıģ karst ve (yeraltı, yani; daha çok mağaralar) iç karst olarak alt bölümlere ayrılabilir. Boru hattı boyunca yer alan bazı karstlar arasında Sivas Jips Karstı en önemlisi olarak dikkate alınmaktadır. TANAP Proje güzergâhı, Sivas ın doğusunda KP651+000 ile KP738+000 arasında ve Ġmranlı ya kadar Hafik Formasyonu içerisindeki jips yüzleklerinden geçer. Bunlar aģınarak ciddi yeraltı drenajı ve mağara oluģumuna dair uzun bir geçmiģe sahip olgun karst arazileri halini almıģtır. Jips Miyosen yaģlıdır ve 750 m kalınlığa ulaģır; bir kısmı çok kalın tabakalar oluģtururken diğer kısımları ince tabakalıdır. Yer yer uyumsuz güçlü kıvrılmalarla, yapısal olarak karmaģıktır ve geniģ ölçüde de kırıklıdır. Sivas jipsi üzerindeki karst jeolojik risklerin doğası, kapsamı ve ölçüsünü tanımlamak amacıyla, karst, jeomorfolojilerine dayanarak (kg1 den kg6 ya) altı adet geniģ sınıfa ya da tipe ayrılmıģtır. Buna dayanarak, mühendislik amaçları doğrultusunda Sivas jipsi karstı için basit ve sahaya özel bir sınıflandırma geliģtirilmiģtir. Altı tipin içerisinden, olgunlaģmamıģ kg4 karst tipi TANAP Proje güzergahında bulunmamaktadır. TANAP Proje güzergahı boyunca tanımlanan baģlıca karstik alanlar Ek 1.3 de verilen 1:25.000 ölçekli jeolojik haritalarda gösterilmiģtir. kg1 (Karst marjini): jips karstı ve çözünmez kayaların yüzlekleri arasındaki sınırlarda (nominal olarak birkaç yüz metre geniģliğinde) dar Ģeritler halinde meydana gelirler. Çoğunlukla, yüzey sularından komģu geçirimsiz malzemeleri karsta akıtması ya da karsttan dıģarıya akan memba suyu ile geliģmiģ bir çözülme alanıdır. ġekil 8.1.3-26 da KP708+000 in bitiģiğinde DıĢkapı polyesinin düģük jips marjinindeki yatay çözülme mağarasının dıģı gösterilmektedir. Bu mağara yağıģlı mevsim sel suyu seviyesinde oluģmuģtur. Ek olarak, TANAP Proje güzergâhı boyunca KP651+000 civarında karst marjinleri görülebilir. Yanal çözünme çentikleri komģu geçirimsiz zeminin birikmiģ su seviyesinde oluģan bir sürü küçük mağara ile ayırt edilebilir. Daha yüksekte, marjinal yamaçlarda ya da falezlerde, komģu zemin daha yüksek seviyedeyken geçmiģte oluģtukları yerde, benzer çentikler ve mağaralar yaygındır. Çözünme ile karst marjinin dibinin oyulduğu yerde yarlar oluģmuģtur. AĢamalı kaymaları ya da çökmeleri, yüzlek veren kayanın içeresindeki gerilim giderme kırıkları 8.1-133

boyunca oluģur. Kaymalar aynı zamanda da çözünme çentikleri ve mağaralar üzerinde meydana gelir. Daha büyük izole mağaralar (10 metreden geniģ) daha büyük çökme yapıları gösterebilir. Dibi oyulmuģ, aģırı geliģmiģ mağara oluģumları ve potansiyel yamaç çökmeleri bu alanlarda önemli jeolojik riskleri oluģturur Bu durum bariz çökme alanlarından kaçınarak ve boru hattının karst sınırını dik açılarla mümkün olan en kısa Ģekilde geçmesi sağlanarak sağlanacaktır. Karstın üzerindeki daha yumuģak yamaçlar kenar profilindeki örselenmeye iģaret eder. Herhangi bir moloz yamacının altında boģluklar hala bulunabilir, ancak çözünme özellikleri daha eskidir ve inģaata sorun çıkarması daha az olasıdır. Tekil polyeler (tip kg6, aģağıya bakınız) ve karstik plato (tip kg3, aģağıya bakınız) arasındaki sınırın dibi oyulmuģ yarlarla benzer bir morfolojiye sahip olması olasıdır. Bu nedenle bunlar dar Ģeritli tip kg 1 karstına ait jeolojik risk olarak tanınabilir. ġekil 8.1.3-26. KP708+000 ın BitiĢiğinde DıĢkapı Polyesinin DüĢük Jips Marjinin Dibini Oyan Yatay Çözülme Mağarasının DıĢı kg2 (Polygonal karst): çözelti dolinlerin tüm zemin yüzeyini kaplayacak kadar sık olarak bulunduğu yumurta kutusu topografyasını oluģturur (Bkz. ġekil 8.1.3-27). Sonuç olarak, inter-dolin kenarları polygonal bir ağ oluģtururlar. Tekil dolinler tipik olarak 100 ila 400 m çapındadır; alçak ana kaya sırtları arasında ise toprakla kaplı yerlerde 50 ila 200 m çapındadır. Yamaçlar genelde yumuģaktır ve yarlar nadirdir. Yerel engebe genelde 10 ila 30 m arasındadır ve kil zengini topraklar dolin zemininde 10 m kalınlığa kadar ulaģır. Polygonal karstlardaki esas jeolojik risk, dolin içindeki topraklardaki oturmadır. Bu da muhtemelen sıkıģma ama daha büyük olasılıkla jips içinde yayıllan toprağın kaybından kaynaklanmaktadır. Dolinlerin geçilmesi gereken yerde drenaj kontrolü tek etki azaltma tedbiri olarak görünmektedir. Toprağın dolin tabanlarına yayılan kaybından kaynaklanan toprak profili içerisindeki yerleģim alanları boru hattında hafif deformasyonlara neden olabilir; ancak bunlar ciddi vakalarda enjeksiyon, tıkama ya da destekleme ile önlenebilir. TANAP Proje güzergâhı boyunca polygonal karstın çoğu herhangi büyük çökme özelliğinden gözle görülür Ģekilde yoksundur. Bir küçük polygonal karst bölgesi (KP 732+000 civarında) iki adet büyük çökme dolini bulundurmaktadır. Böylece, bu karstta her ne kadar ana kaya çökmeleri nadir olsa da, karstik plato tip kg3 de (aģağı bakınız) olduğu 8.1-134

gibi, büyük mağaraların üzerine çökme olasılığı sıfır olarak değerlendirilemez. Polygonal karst TANAP Proje güzergâhı boyunca KP652+000 ile KP662+000 arasında ve KP732+000 civarında görülebilir. ġekil 8.1.3-27. Ġmranlı Yakınında, KP652+000 ile KP662+000 Arasındaki Polygonal Karsttaki Alçak Jips Sırtları Arasındaki Toprak Tabanlı Dolinler kg3 (Karstik Plato):Bu karstın çoğunda bozunmaya maruz kalmıģ ana kaya jipsinin üzerinde bulunan ince ya hiç olmayan topraklarla hafifçe engebeli yüzey vardır. Jips karstının yüksek bölgelerinin çoğu, her biri boydan boya 400 m ve 50 m derinliğe kadar dağınık izole büyük çöküntü dolinleri ile ayırt edilir. Bazıları halen daha aktif olsa da, bunlar oldukça eski yapılardır ve yerel yeraltı suyu tablası ve/veya yakındaki nehir seviyelerinin yüksekliğinde, tabanlarında göller bulunur. Her çöküntü dolin, binlerce yıllık bir zaman çizgisine yayılmasına neden olan bir mağara tavanının çökmesi ile baģlayarak, ilerleyen duvar çökmeleri ile devam eden zincir kaya kaymaları ile geliģmiģtir. Ġlk yüzey çöküntüsünün ya da bunu takip eden herhangi bir olayın, 20 ila 30 m den fazla bir çapta kaya çöküģü içermiģ olması pek muhtemel değildir. Sivas karstındaki bilinen çöküntülerin sayısını temel alarak, 200 yıllık ömür süresince boru hattının altında geliģen 20 m çaplı çöküntü olma Ģansı 2500 de 1 den fazla değildir 19. ġekil 8.1.3-28 de jipsler üzerinde geliģmiģ geniģ, çıplak, sığ ve yetersiz çözünme ağına sahip dolinlerin yer aldığı karst platosu gösterilmektedir. Bu karstik plato, TANAP Proje güzergâhı boyunca KP661+000 civarında görülebilir. Türkiye. 19 Waltham T., Sivas ın doğusunda TANAP Boru Hattı Koridoru içerisindeki Jips Karstlarındaki Jeolojik Riskler, Orta 8.1-135

ġekil 8.1.3-28. Jipsler Üzerinde GeliĢmiĢ GeniĢ, Çıplak, Sığ Ve Yetersiz Çözünme Ağına Sahip Dolinlerin Yer Aldığı Karst Platosu kg5 (Örtülü karst): Jips yüksekliklerinin bir kısmında, karst geliģimini en aza indiren ve adeta herhangi bir karstik jeolojik riski ortadan kaldıran kalın bir sediment örtüsü vardır. Buna polye olmayan bazı geniģ yüksek vadiler de dâhildir. Bunların herhangi bir jips yüzeylemesini gizleyen alüvyonlu sedimentleri vardır ve bunlar o kadar kalındır ki, içlerindeki çöküntü dolinler son derece nadirdir. Kalın toprak örtüsünün jips yüzeylemelerini gizlediği örtülü yüksek karst platosu ġekil 8.1.3-29 da gösterilmiģtir. ġekil 8.1.3-29. Jips Çıkıntısının Çoğunu Örten Yüksek Platodaki Kalın Topraklı Örtülü Karst kg6 (Polye karst):polyeler, tipik olarak bir uçtan bir uca bir kilometre ya da daha fazla uzunlukta, karstın içindeki geniģ, düztabanlı, alüvyonlu çöküntülerdir. ġekil 8.1.3-30 da düz sediment tabanlı geniģ bir polye gösterilmektedir. Polyeler, jips tepeleri içerisinde çözüntü ve oyuk oluģumu için kenarları etrafında optimum bölge (zon) olan 8.1-136

durgun su seviyesindeki yanal düzleģme ile oluģmuģlardır. Bu nedenle de kenarları karakteristik olarak sivri, sarp ve dibi oyuktur. Tipik olarak, yağıģlı mevsimde sığ göller barındırırlar, ancak kuru mevsimde alüvyonlu toprakları iģlenir. Dereler karģı kenarlardaki yükselme ve alçalmaya göre suyu drene edebilirler. Kızılırmak Nehri jips mostraları boyunca TANAP boru hattına yakın akar. Bu durum bölgedeki taban erozyon seviyesini oluģturmakta ve vadi geniģ alüvyonludur. Vadi, müdahil sırtlar boyunca erozyonla eridikçe ya da nehir tarafından bypass edildikçe birleģmiģ bir Polyeler dizisi ortaya çıkmaktadır. Polyelerin ve vadilerin alüvyonlu tabanlarının altında jipste boģluklar olsa da, minimal bir jeolojik risk teģkil ederler. Alüvyonun içerisinde küçük yeni çökme çukurları oluģabilir ancak, bu bölgelerde neredeyse hiç görülmeyen çökme çukurları bu jeolojik riskin ihmal edilebilir olduğunu gösterir. TANAP Proje güzergâhında Polye karstlara KP698+000 ile KP715+000 arasında rastlanmaktadır. ġekil 8.1.3-30. Düz Sediment Tabanlı GeniĢ Bir Polye Özetlemek gerekirse, Sivas jips karstındaki genel jeolojik risk oranı düģüktür. Genelde birkaç metre ötede, yeni çökme çukurları nadirdir ancak karstın içerisinde her yerde meydana gelebilirler. Bu çökme çukurları nerdeyse her zaman drenajdaki değiģiklik tarafından tetiklenirler ki; bu da inģaat aģamasında ve boru hattının döģenmesinden sonra neredeyse kaçınılmazdır. Polygonal karsttaki dolinlere taban olan killi zemin içerisinde oturmalar olabilir. Bunlar toprağın sıkıģmasından, ya da büyük ihtimalle, toprağın altındaki jipsteki çatlakların yıkamasından dolayı yayılmadan kaynaklı kayıptan ötürüdür. Bu yer hareketi düģük kohezyonlu toprağın yayılmasından kaynaklı çökme çukurudur. Yeni meydana gelen çökme çukurlarına ve oturmalara karģı etki azaltma tedbiri drenaj kontrolüdür. Jips üzerinden toprağa yeni akıģlardan kaçınılacaktır. AkıĢların kazının boru hattı boyunca toprağa ve düģük noktalarda jipse kaçma potansiyeli olan aģağı eğimli kısımlarında akıģları en aza indirmek için kanal içi eğim kırıcılar yerleģtirilecektir. Kazı içerisindeki boru yatağı için düģük geçirgenliğe sahip killi toprak kullanılacaktır. 8.1-137

TANAP Projesinin karst üzerinde tasarımı ve inģası için yapılacak en önemli müdahale yayılmadan kaynaklı toprak kaybından oluģan yeni sahaların oluģumunu engellemek için drenajı kontrol etmektir. Ana kaya çökmesi kaynaklı çöküntü çukuru oluģumu sonucu geliģen zemin kaybı durumu ise son derece nadirdir ve bunlardan birinin boru hattını etkileme olasılığı son derece düģüktür. Tablo 8.1.3-7. Jeolojik Risklerin Azaltılması ve Önlenmesi-Özet Jeolojik Risk Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Erozyon Boru hattı bütünlüğünün kaybı ĠnĢaat esnasında uygun drenaj sistemleri ve yapılarıyla yüzey suyu drenajını sağlamak ve korumak Erozyon kontrolü ve Eski Haline Getirme Planını Uygulamak (derivasyon kanalları, eğim kırıcılar (Bkz Ek-1.3),jüt örtü uygulaması, Püskürtme ile tohumlama, teras uygulamaları Detaylar için Bölüm 8.1.2 ye bakınız Heyelan Boru hattı bütünlüğünün kaybı Heyelan bölgelerinden kaçınmak için güzergâh değiģtirme Mümkün olan yerlerde alttan geçiģ ve kazı ile heyelan bertaraf edilecektir. Güzergâh değiģtirmenin mümkün olmadığı yerlerde, gerek duyulması halinde heyelanın boyutları, kapsamı ve mekanizmasını tanımlamak üzere gerekli jeoteknik araģtırmalar yapılarak özel tasarım gerçekleģtirilecek ve uygun inģaat önlemleri alınacaktır. Arazinin eski haline getirilmesi kapsamında heyelanlı alanlarda jüt örtü uygulaması, ahģap çit uygulaması, gabion duvar, eğim kırıcılar, derivasyon kanalları vb. uygulamalar gerçekleģtirilecektir. Karst Boru hattı bütünlüğünün kaybı Karst alanlarından kaçınmak için güzergâh değiģikliği Güzergah değiģikliğinin mümkün olmadığı yerlerde, özel önlemler arasında drenaj kontrolü, toprağa yeni su akıģlarının önlenmesi, enjeksiyon, tıkama-destekleme, kanal içi eğim kırıcılar, boru yatağı için düģük geçirgenliğe sahip killi toprak kullanımı sağlanacaktır. Depremsellik ve Faylar Boru hattı bütünlüğünün kaybı Fay alanlarından kaçınmak için güzergâh değiģikliği Güzergâh değiģikliğinin mümkün olmadığı yerlerde, fay türüne göre ön mühendislik aģamasında sonlu elemanlar analizi ile detaylı özel tasarım yapılacaktır. GeçiĢ açısı fayın yer değiģtirmesi durumunda gerilimi baskın hale getirecek Ģekilde seçilecektir. Özel hendek ve geri dolgu özellikleri, fayın yer değiģtirmesi sırasında borularda oluģan hareketin minimum kıvrılma ve gerilimde olmasını sağlayacaktır. Suyun donması sebebiyle sert zemin koģullarının oluģmasını önlemek için ısı yalıtımı ve su drenaj tedbirleri dikkate alınacaktır. Fay geçiģlerinde Tablo 8.1.3-11 de özetlenen ek çalıģmalar yürütülecektir. Fay geçiģleri için özel tasarım ve inģaat önlemlerini içeren tip çizim ve detaylı bilgi Bölüm 2.8.4 de verilmektedir. Yüksek Yeraltı Suyu Tablası Boru hattı bütünlüğünün kaybı Yeraltı suyunun kirlenmesi Yüksek Yeraltı suyu alanlarından kaçınmak için güzergâh değiģtirme Güzergâh değiģikliğinin mümkün olmadığı yerlerde, boru hattı üzerinde suyun kaldırma kuvvetine karģı sabitleyici mesnet torba yerleģtirilmesi ve boru yatağına uygun geçirimli malzeme serilmesi sağlanacaktır. Yeraltı suyu yüksek alanlardan geçiģ için özel tasarım ve inģaat önlemleri uygulanacaktır tip çizim Bölüm 2.8.4 de verilmektedir. Yeraltı suyu üzerindeki etkilerinin kontrolü ve azaltılması için inģaat ve iģletme aģamasında yapılacak iģlemler ve çalıģmalara ait detaylı bilgi Bölüm 8.1.5. de verilmiģtir. Ayrıca yeraltı suyu üzerindeki etkilerinin kontrolü ve azaltılması için Kirlilik Önleme Planına göre hareket edilecek ve uyulacaktır (Bkz. Bölüm 11 ve Ek-5.10). SıvılaĢma Boru hattı bütünlüğünün kaybı SıvılaĢma potansiyeli yüksek olan alanlarından kaçınmak için güzergâh değiģtirme Güzergâh değiģtirmenin mümkün olmadığı yerlerde, zeminin mukavemeti ve yoğunluğunu artırmak için enjeksiyon uygulamaları ve boru sabitleyicileri kullanılabilecektir. Yüksek sıvılaģma potansiyeline sahip olarak tanımlanan alanlarda sıvılaģma potansiyelinin doğrulanması ve yorumlanması için detaylı jeoteknik araģtırma ve değerlendirme yapılacaktır. 8.1-138

8.1.3.1.Sismoloji Bu bölümde TANAP Projesi ile boru hattı güzergâhı boyunca yer alan deprem bölgeleri arasındaki muhtemel kesiģmelerin değerlendirmesi sunulmaktadır. AĢağıdaki Değerlendirme Unsuru, değerlendirme sürecini yönlendiren parametreyi temsil etmektedir: Sismik riskli alanlardan geçiģ Deprem bölgelerinden geçiģ, Projenin bütünlüğü ve güvenliği açısından bir risk oluģturmaktadır ve Proje bileģenlerinden bir veya daha fazlasının bir deprem sonucu zarar görmesi halinde insan sağlığı ve çeģitli çevresel bileģenleri etkileyebilir. Bu değerlendirme, Proje için gerçekleģtirilen daha önceki çalıģmalarda toplanan ve Bölüm 7 de özetlenen verilerin yanı sıra Bölüm 3 de sunulan etki faktörlerinin tanımına dayanmaktadır. BileĢenin duyarlılığı Duyarlılık, Projenin fiziksel altyapılarının ve binalarının kesiģtiği sismik riske sahip olarak sınıflandırılmıģ alanların varlığı ile tanımlanmaktadır. Sismik risklerin ilgili unsurları, Bayındırlık ve Ġskân Bakanlığı tarafından hazırlanmıģ ve Türkiye Hükümeti tarafından onaylanmıģ ve 1996'da yayınlanmıģ Türkiye'nin deprem bölgeleri haritasına göre sismik bölgeler olarak tanımlanmıģtır. Bu harita, Polat Gülkan, Ali Koçyiğit, M.Semih Yücemen, Vedat Doyuran ve Nesrin BaĢöz tarafından (ODTÜ ĠnĢaat Mühendisliği Deprem Mühendisliği AraĢtırma Merkezi) hazırlanmıģ ve Ocak 1993 te 92-03-03-18 projesinin bir nihai raporu olarak Bayındırlık ve Ġskân Bakanlığı, Afet ĠĢleri Genel Müdürlüğü'ne sunulmuģ olan "Son Verilere göre Hazırlanan Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası" adlı rapor kullanılarak hazırlanmıģtır. Bu bölge sınıflandırmasına dayalı olarak aģağıdaki tablo, bileģene iliģkin duyarlılık seviyesi değerlendirmesini göstermektedir. Tablo 8.1.3-8. Duyarlılık Seviyesi Jeoloji ve Morfoloji Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi DüĢük Orta Yüksek Deprem bölgeleri Deprem bölgeleri IV ve V Deprem bölgeleri II ve III Deprem bölgesi I Mevcut durum çalıģmalarının bulguları, Bölüm 7'de özetlenirken duyarlılık analizinin sonuçları, aģağıdaki tabloda sunulmaktadır. Tabloda her duyarlılık seviyesi ve her duyarlılık unsuru için boru hattı (metre olarak ifade edilen Güzergâhın uzunluğu) veya kompresör istasyonları (hektar olarak ifade edilen kapsama alanı) ile kesiģen deprem bölgelerinin yüzölçümü belirtilmektedir ve gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya illere göre düzenlenmiģtir. 8.1-139

Tablo 8.1.3-9. Duyarlılık Analizi Sismoloji Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] [m] Yüksek 0 0 0 121.031 16.594 59.113 1.094 97.912 247 25.466 61.769 4.026 0 0 0 48.063 76.063 72.998 1.874 8.176 Orta 107.423 106.141 180.843 3.303 0 0 0 140.859 161.020 12.809 0 42.836 169.072 24.631 44.239 66.601 0 0 0 40.319 DüĢük 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 72.129 21.204 0 0 0 0 0 0 0 Deprem bölgeleri [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Yüksek 60.17 60.79 Orta 72.18 56.28 DüĢük 8.1-140

ġekil 8.1.3-31. Deprem Bölgeleri 8.1-141

Toplanan veriler, Tablo 8.1.3-10 da sunulmaktadır. Boru hattının toplam uzunluğu yaklaģık deniz geçiģi hariç karada 1787 km'dir ve bunun: 595 km'si (%33) yüksek duyarlıklı deprem bölgelerinde (bölge I) bulunmaktadır. 1.101 km'si (%62) orta duyarlıklı deprem bölgelerinde (bölge II ve III) bulunmaktadır. 93 km'si (%5) düģük duyarlıklı deprem bölgelerinde (bölge IV ve V) bulunmaktadır. Boru hattı, Balıkesir, Çanakkale, Kırıkkale, GümüĢhane, Bayburt, Tekirdağ ve Giresun illerinde yüksek duyarlıklı deprem bölgelerini tamamen ve Erzincan ve KırĢehir illerinde ise yüksek duyarlıklı deprem bölgelerini büyük ölçüde kesmektedir. Boru hattı, Erzurum, Ardahan, Kars, Kütahya ve Bilecik illerindeki orta duyarlıklı deprem bölgelerini tamamen ve Ankara, EskiĢehir, Yozgat, Sivas, Bursa ve Edirne illerindeki orta duyarlıklı deprem bölgelerini ise büyük ölçüde kesmektedir. Boru hattı, düģük duyarlıklı deprem bölgelerini sadece Ankara (yaygın Ģekilde) ve EskiĢehir illerinde kesmektedir. Deprem bölgeleri ile kesiģmeler Yüksek duyarlık seviyesine sahip deprem bölgeleri, her il için kartografik analizden sonra tanımlanmıģtır. AĢağıdaki tablo, her il için deprem bölgeleri ile boru hattının kesiģmelerini göstermektedir. Tablo 8.1.3-10. Duyarlılık Analizi Deprem Bölgeleri Ġle KesiĢmeler Ġl Boru hattı ile kesiģen yüksek duyarlıklı deprem bölgelerinin sayısı ve yeri Yüksek duyarlıklı deprem bölgelerindeki Proje bileģenlerinin toplam uzunluğu (km) Ardahan Yok 0 Kars Yok 0 Erzurum Yok 0 Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Boru hattı, ilin üç farklı bölümünden geçmektedir. Her bölge, Erzurum ile olan doğu sınırının küçük bir kısmı (yaklaģık 3 km) dıģında bir yüksek duyarlıklı deprem bölgesidir. Doğudan batıya doğru giden yüksek risk bölgeleri ile proje boyunca KP 339+500 ve KP 454+900, KP 528+300 ve KP 572+000 arasında ve KP 583+800 ve KP 606+000 arasında kesiģme olmaktadır. Boru hattının kestiği bütün alan, bir yüksek duyarlıklı deprem bölgesidir Boru hattının kestiği bütün alan, bir yüksek duyarlıklı deprem bölgesidir Boru hattının kestiği bütün alan, bir yüksek duyarlıklı deprem bölgesidir 121.031 16.594 59.113 1.094 Sivas Bölgenin doğu kısmında bulunan bir alan 97.912 8.1-142

Ġl Boru hattı ile kesiģen yüksek duyarlıklı deprem bölgelerinin sayısı ve yeri Yüksek duyarlıklı deprem bölgelerindeki Proje bileģenlerinin toplam uzunluğu (km) Yozgat KırĢehir ili ile olan batı sınırında çok küçük bir alan. 0.247 KırĢehir Kırıkkale Boru hattının kestiği bütün alan, bir yüksek duyarlıklı deprem bölgesidir Boru hattının kestiği bütün alan, bir yüksek duyarlıklı deprem bölgesidir 25.466 61.769 Ankara Kırıkkale ili ile olan doğu sınırında bulunan bir alan. 4.026 EskiĢehir Yok 0 Bilecik Yok 0 Kütahya Yok 0 Bursa Bölgenin batı kesiminde bulunan bir alan 48.063 Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Boru hattının kestiği bütün alan bir yüksek duyarlıklı deprem bölgesidir Ġldeki iki alan, boru hattı ile kesiģmektedir. Her iki alan da yüksek duyarlıklı deprem bölgesidir. Boru hattı ile kesiģen bütün küçük alan. bir yüksek duyarlıklı deprem bölgesidir 76.063 72.998 1.874 Edirne Bölgenin güneydoğu kısmında yer alan bir alan 8.176 Depremler, her ikisi de yer altı boru hatlarını etkileyen geçici zemin hareketine ve kalıcı zemin deformasyonuna neden olabilir. Geçici zemin hareketleri, depremler sırasında en ciddi boru hattı hasarına neden olan ve esas olarak fay kayması, heyelanlar veya sıvılaģma nedeniyle yanal yayılma sonucu gerçekleģen kalıcı zemin deformasyonlarına göre çok düģük seviyede boru hattı gerilimi ve deformasyonuna neden olur. Buna rağmen geçici zemin hareketi, daha lokal olan kalıcı zemin deformasyonuna göre daha geniģ bir alanı etkiler. Boru hattının tepkisi konusunda kalıcı zemin deformasyonun büyüklüğü, konumsal yayılımı (yanal geniģlik ve boylamasına uzunluk) ve dağılım Ģekli, önemli parametrelerdir. Nisan 2013 te Temelsu tarafından TANAP güzergâhı boyunca deprem tehlikesinin değerlendirilmesi amacıyla bir çalıģma yapılmıģtır. Buna göre, Depreme dayanıklı tasarım, 475 yıllık (Fonksiyonel Değerlendirme Deprem Zemin Hareketi, "FEE" seviyesi) ve 2.475 yıllık (Güvenlik Değerlendirme Deprem Zemin Hareketi "SEE" seviyesi) ortalama geri dönüģ periyodu ile bağlantılı iki deprem seviyesine dayanmıģtır. FEE altındaki deprem seviyelerine sahip olan boru hattının, SEE'ye yakın deprem seviyeleri altında tam olarak iģletmeye açılması (elastik performans) beklenmekte olup boru hattının iģlevselliğini kaybetmeden sadece onarılabilir hasara izin verilmektedir. Diğer bir deyiģle, boru hattı deforme olabilir ancak kırılmayacaktır. Bu kriterler fay geçiģlerindeki fay ötelenmelerinde de geçerli olmalıdır. TANAP Proje güzergâhına iliģkin olarak, Boğaziçi Üniversitesi, Kandilli Rasathanesi ve Deprem AraĢtırma Enstitüsü nün Deprem Mühendisliği Bölümü tarafından, Deprem Tehlikesi Değerlendirmesi için yapılan sismik çalıģma raporu ve buna ek olarak ILF tarafından hazırlanan Aktif Fay GeçiĢleri Değerlendirme Raporu nda belirtildiği gibi 8.1-143

TANAP Proje güzergâhının aktif faylar ve fay sistemleriyle kesiģimi A Sınıfı, B Sınıfı ve C Sınıfı olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır 20. A Sınıfı: Büyük depremler oluģturma kapasitesine sahip ana aktif faylar; yüzey değiģtirmesi birkaç metreden fazla olabilmektedir. B Sınıfı: Holosen aktivitesi olduğuna iliģkin bazı deliller bulunan aktif faylar; orta ile büyük derecede depremler oluģturabilmektedirler ve yüzey yer değiģtirmeleri birkaç santimetreden birkaç metreye kadar değiģebilmektedir. C Sınıfı: KuĢku uyandıran aktif faylar, büyük depremler oluģturma ihtimalleri daha azdır; yer değiģtirmelerinin bir metreden az olması beklenir. AĢağıdaki Tablo 8.1.3-11 de; her bir fay için öngörülen maksimum deprem büyüklüklerinin dağılımlarını hesaplamak için fay uzunluğu ve alanı arasında beģ farklı ampirik iliģkinin kullanıldığı aktif fay kesiģmelerine iliģkin ilk bulguların bir özetini sunmaktadır. Tabloda sunulan en düģük, ortalama ve en yüksek değerler, kullanılan uzunluk ve alan aralığından elde edilen değerlerdir ve sonuçların aralığı da beģ farklı denklemden elde edilmiģtir. Nihai büyüklük dağılımları Tablo 8.1.3-11 de gösterilmektedir. Fay yer değiģtirmeleri, Wells ve Coppersmith (1994) doğrultu atımlı faylar için büyüklük ve maksimum yer değiģtirme ampirik iliģkisinin 2/3 ü kullanılarak öngörülmüģtür. Bu yaklaģım, en yüksek değer için aģırı ihtiyatlı tahminler ve ortalama yer değiģtirme değerlerini kullanan ihtiyatsız tahminler sorunlarından kaçınmayı sağlamaktadır. Yer değiģtirme tahminleri yukarıda tarif edilen büyüklük dizisine dayanmaktadır. En düģük, ortalama ve en yüksek yer değiģtirme değerleri ve tavsiye edilen ilave saha araģtırmaları Tablo 8.1.3-12 de yer almaktadır. 20 ILF Consulting Engineers, 2013, Aktif Fay Değerlendirmesi 8.1-144

Tablo 8.1.3-11. TANAP Proje Güzergâhı Boyunca Yer Alan Aktif Fay GeçiĢlerine ĠliĢkin Ön Bulguların Özeti Fay Özellikleri Tahmini Büyüklük ve Yer DeğiĢtirme Boru Hattı GeçiĢi Özellikleri Fay No. TANAP Proje güzergâhı üzerindeki KP (Rev H) Adı Holosen Faaliyet Sınıf Segment Uzunluğu (km) Kayma Doğrultusu Ampirik Büyüklük Dağılımı (Mw) Min. Ort. Maks. Tahmini Yer DeğiĢtirme (m) Amp. Min D Amp. Ort. D Amp. Maks. D Göz. Fay Yönelimi (derece) Boru Hattı Yönelimi (derece) Hizalanma Kabul Edilebilir Koridor Kabul Edilebilir 1 299+786-300+380 Erzurum Fay Zonu (Doğu) EVET A 42 LL-SS 6,74 6,92 7,07 0,54 0,86 1,19 Yok K15D K17D EVET EVET 2 305+170-305+270 Erzurum Fay Zonu (Batı) EVET A 39 LL-SS 6,7 6,88 7,04 0,5 0,78 1,10 Yok K17D K53D EVET EVET 3 354+300-356+400 AĢkale Çizgiselliği Uygun değil C 40 Uygun değil Uygun değil Uygun değil 4 581+000-582+000 KAF-DOĞU(1939 Kırıl.) EVET A 340 RL-SS 7,76 7,92 8,14 6,14 9,33 14,98 10,5 K76B K85D YaklaĢık EVET EVET 5 6 832+200-832+350 1396+500-1397+300 Akdağmadeni EVET B 40 LL-SS 6,43 6,72 6,95 0,26 0,57 0,9 Yok K51D K86B EVET EVET Dodurga EVET B 57 RL-SS 6,79 7,01 7,16 0,61 1,08 1,48 Yok K52B K80B YaklaĢık EVET EVET Manyas - Kuzey Uygun değil K63B Uygun değil EVET 7 1625+900-1627+300 Manyas -Güney 1 K80B K84D EVET EVET EVET B 44 RL-SS-N 6,71 6,89 7,05 0,51 0,8 1,13 - Manyas- Güney 2 K67B K20B HAYIR EVET 8 1635+535-1635+600 Gündoğan EVET B 28 RL-SS 6,49 6,66 6,8 0,3 0,46 0,62 Yok K84B K10D YaklaĢık EVET EVET 8.1-145

9 1659+265-1659+374 Sinekçi EVET B 29 RL-SS-T 6,65 6,77 6,98 0,44 0,6 0,96 Yok K87D K57B HAYIR HAYIR 10 1736+200-1737+300 KAF-BATI-Ganos Fayı EVET A 140 RL-SS 7,37 7,51 7,63 2,42 3,43 4,44 4,5 K64D K35B HAYIR EVET 8.1-146

Tablo 8.1.3-12. TANAP Proje Güzergahı Boyunca Fay Kırılma Riskine ĠliĢkin Olarak Tavsiye Edilen Saha AraĢtırmaları Fay No. 1 2 3 TANAP Proje güzergâhı üzerindeki KP (Rev H) 299+786-300+380 305+170-305+270 354+300-356+400 Adı Fay Özellikleri Holosen Faaliyet Sınıf Segment uzunluğu (km) Kayma Doğrultusu Ayrıntılı Alan Haritalandırma Tavsiye Edilen Saha AraĢtırmaları Coğrafi Etüt Paleosismik Hendek Ġncelemesi Fay GeçiĢi Hendek Ġncelemesi Geçerlilik Hendek Ġncelemesi Erzurum Fayı (Doğu) EVET A 42 LL-SS HAYIR HAYIR HAYIR EVET HAYIR Erzurum Fayı (Batı) EVET A 39 LL-SS HAYIR HAYIR HAYIR EVET HAYIR AĢkale Çizgiselliği Uygun değil C 40 SS HAYIR HAYIR HAYIR HAYIR EVET 4 581+000-582+000 KAF-DOĞU EVET (Tarihi yüzey kırılması) A 340 RL-SS HAYIR HAYIR HAYIR EVET HAYIR 5 6 832+200-832+350 1396+500-1397+300 Akdağmadeni EVET B 40 LL-SS HAYIR HAYIR Uygun değil EVET HAYIR Dodurga EVET B 57 RL-SS HAYIR EVET EVET EVET HAYIR 7 1625+900-1627+300 Manyas EVET (Tarihi yüzey kırılması) B 44 RL-SS-N EVET EVET EVET EVET HAYIR 8 9 1635+535-1635+600 1659+265-1659+374 Gündoğan EVET B 28 RL-SS HAYIR HAYIR EVET EVET HAYIR Sinekçi EVET B 29 RL-SS HAYIR HAYIR EVET EVET HAYIR 10 1736+200-1737+300 KAF-BATI Ganos Fayı EVET (Tarihi yüzey kırılması) A 140 RL-SS HAYIR HAYIR HAYIR EVET HAYIR LL: Sol Yanal RL: Sağ Yanal SS: Doğrultu Atımlı N: Normal T: Bindirme TANAP Projesi dâhilindeki tüm inģaat faaliyetleri, 14.07.2007 tarihli 26582 no.lu Resmi Gazete de yayımlanan Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik hükümleri uyarınca yürütülecektir. 8.1-147

8.1.4. Hidrolojik Özellikler Bu bölümde TANAP Projesinin, inģaat, iģletme ve iģletmeye kapatma aģamalarında su kaynakları üzerinde yaratılması öngörülen etkilerin değerlendirmesi sunulmaktadır. AĢağıdaki Değerlendirme Unsuru, Projenin su kaynakları üzerinde yaratabileceği etkileri anlamak için değerlendirme sürecini yönlendiren parametreyi temsil etmektedir: Yüzey su kalitesinin veya su kaynaklarının ekolojik bütünlüğünün bozulması Etki değerlendirmesi. ÇED Raporu nun 7. Bölümü nde sunulan hidroloji ve yüzey suyu kalitesi mevcut durum araģtırmasında toplanan veriler yanı sıra 3. Bölüm de sunulan etki faktörlerinin tanımına dayanmaktadır. BileĢenin duyarlılığı Duyarlılık, aģağıdaki parametrelerle tanımlanmaktadır: 3 m den geniģ en önemli su kaynakları, alıcılar olarak kabul edilmektedir (proje sınıflandırmasına göre RVX1, RVX2 ve RVX3) Su kaynakları, morfolojik ve ekolojik özelliklere dayalı olarak, bunların ekolojik bütünlük seviyesini belirleyen standart bir biçime dayalı olarak tanımlanmaktadır, Su kalitesi, seçilen su kaynaklarında ölçülmekte ve mevcut durum çalıģmasında tanımlanan önemli parametreler belirlenmektedir. AĢağıdaki tablo, bileģen için duyarlılık seviyesinin değerlendirmesini göstermektedir. Tablo 7.1.4-1. Duyarlılık Seviyesi Hidroloji Ve Yüzey Suyu Kalitesi Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi DüĢük Orta Yüksek Su kaynaklarının morfolojideki değiģiklikler ve bitki örtüsünün kaldırılmasına duyarlılığı DüĢük ekolojik bütünlüğe sahip su kaynakları Orta ekolojik bütünlüğe sahip su kaynakları Yüksek ekolojik bütünlüğe sahip su kaynakları Su kaynaklarının su deģarjı ve askıda sedimanlara duyarlılığı Türk yüzey suyu kalitesi Sınıf IV Türk yüzey suyu kalitesi Sınıf II ve III Türk yüzey suyu kalitesi Sınıf I Mevcut durum verilerinin ayrıntıları, Bölüm 7'de sunulurken duyarlılık analizinin sonuçları, aģağıdaki tabloda bulunmaktadır. Tabloda, her duyarlılık unsuru ve her duyarlılık seviyesi için boru hattı ile kesiģen büyük nehirlerin (morfolojik ve ekolojik özellikler için RVX1 ve RVX2 ve su kalitesi için RVX1-RVX3) ve gaz akıģ yönü takip edilerek doğudan batıya illere göre düzenlenmiģtir. 8.1-148

Tablo 8.1.4-2. Duyarlılık Analizi Hidroloji ve Yüzey Suyu Kalitesi Duyarlılık seviyesi Duyarlılık düzeyi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] Su kaynaklarının morfolojideki değiģiklikler ve bitki örtüsünün kaldırılmasına duyarlılığı Su kaynaklarının su deģarjı ve askıda sedimanlara duyarlılığı Yüksek 1 0 2 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Orta 3 2 3 4 0 3 0 6 3 2 1 0 4 0 2 1 3 3 0 2 DüĢük 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 1 0 2 0 0 0 0 0 0 0 Yüksek 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Orta 10 3 12 6 0 5 0 15 5 0 1 4 4 1 3 6 3 3 0 1 DüĢük 0 0 1 0 0 0 0 1 3 1 0 0 0 0 1 0 2 1 0 1 8.1-149

ġekil 8.1.4-1. Su Kaynaklarının Morfolojideki DeğiĢiklikler ve Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı 8.1-150

ġekil 8.1.4-2. Su Kaynaklarının Su DeĢarjı ve Askıda Sedimanlara Duyarlılığı 8.1-151

Duyarlılık unsuru - Su kaynaklarının morfolojideki değişiklikler ve bitki örtüsünün kaldırılmasına duyarlılığı Tablo 8.1.4-2 ve ġekil 8.1.4-1'te sunulan verilere göre, morfolojideki değiģiklikler ve bitki örtüsünün kaldırılmasına duyarlı en fazla sayıda su kaynağı, Erzurum ve Sivas illerinde bulunmaktadır. Bayburt, Giresun, Ankara, Bilecik ve Tekirdağ illerinde bu duyarlılık seviyesine sahip önemli bir su kaynağı için değerlendirme yapılmamıģtır. Yüksek duyarlılık seviyesine sahip su kaynakları, sadece Ardahan, Erzurum, GümüĢhane, Sivas ve Yozgat illerinde bulunmaktadır. Yüksek duyarlılık seviyelerine sahip su kaynaklarının sayısı 1 (Ardahan, GümüĢhane, Sivas ve Yozgat) ve 2 (Erzurum) arasındadır. Yüksek duyarlılık seviyesine sahip olan su kaynaklarının (bilinenler) isimleri Ģöyledir: Posof Çayı (Ardahan Ġli) Bas Irmağı ve Karasu Nehri (Erzurum Ġli) Yakup Irmağı (GümüĢhane Ġli) Kızılırmak Nehri(Sivas Ġli) Yenice Irmağı (Yozgat Ġli). Bayburt, Giresun, Ankara, Bilecik ve Tekirdağ dıģında bütün illerde orta duyarlılık seviyesine sahip su kaynakları bulunmaktadır. Orta duyarlılık seviyesine sahip su kaynaklarının sayısı 1 (Kırıkkale ve Bursa) ve 6 (Sivas) arasındadır. Orta duyarlılık seviyesine sahip oldukları bilinen su kaynaklarının (bilinenlerinin) isimleri Ģöyledir: Harosman Irmağı, Cotsuyu Irmağı ve Kura Nehri (Ardahan Ġli) Belçam Irmağı ve BölükbaĢı Irmağı (Kars Ġli) SüngütaĢı Irmağı, DalbaĢı Irmağı ve KayıĢlıppnar Irmağı (Erzurum Ġli) Karasu Irmağı, Seme Irmağı, Tuzlakonağı Irmağı ve Binesor Irmağı (Erzincan Ġli) Kızılırmak Irmağı, Yıldız Irmağı, ġeyhhalil Irmağı ve Çobantekke Irmağı Açıöz Irmağı (Sivas Ġli) Delice Irmağı ve Kırani Irmağı (Yozgat Ġli) Delice Irmağı ve Ayak Irmağı (KırĢehir Ġli) Kızılırmak (Kırıkkale Ġli) Seydisuyu, Porsuk Çayı ve Sakarya Nehri(EskiĢehir Ġli) Sarıkız Deresi ve Orhaneli Deresi (Kütahya Ġli) Emet Irmağı (Bursa Ġli) Hanifidere Irmağı, Karaçay Irmağı ve Gönen Irmağı (Balıkesir Ġli) KocabaĢ Irmağı ve Kocadere Irmağı (Çanakkale Ġli) Söğütlük Deresi ve Cevizlik Deresi (Edirne Ġli) Sadece Erzurum, Kırıkkale ve EskiĢehir illerinde düģük duyarlılık seviyesine sahip su kaynakları bulunmaktadır. DüĢük duyarlılık seviyesine sahip su kaynaklarının sayısı 1 (Kırıkkale) ve 2 (Erzurum ve EskiĢehir) arasındadır. DüĢük duyarlılık seviyesine sahip olan su kaynakları (bilinenleri): Kizillararki Irmağı ve ÇaybaĢı Irmağı (Erzurum Ġli) Kılıçözü Irmağı (Kırıkkale Ġli) Acıgez Irmağı ve Çamurlu Irmağı (EskiĢehir Ġli). 8.1-152

Duyarlılık unsuru - Su kaynaklarının su deşarjı ve askıda sedimanlara duyarlılığı Tablo 8.1.4-2 ve ġekil 8.1.4-2'de belirtilen verilere göre su deģarjı ve askıda sedimanlara duyarlı en fazla sayıda su kaynağı, Sivas ilinde bulunmaktadır. Bayburt, Giresun, Bilecik ve Tekirdağ illerinde bu duyarlılık seviyesine sahip önemli bir su kaynağı için değerlendirme yapılmamıģtır. Hiçbir ilde yüksek duyarlılık seviyesine sahip su kaynağı bulunmamaktadır. Bayburt, Giresun, KırĢehir ve Tekirdağ illeri dıģında bütün illerde orta duyarlılık seviyesine sahip su kaynakları bulunmaktadır. Orta duyarlılık seviyesine sahip su kaynaklarının sayısı 1 (Kırıkkale. Bilecik ve Edirne) ve 15 (Sivas) arasındadır. Orta duyarlılık seviyesine sahip olan su kaynaklarının (bilinenlerinin) isimleri Ģöyledir: Zeteva Irmağı, Posof Çayı, Atların Irmağı, Çulkara Irmağı, Nunus Irmağı, Harosman Irmağı, Hanak Suyu, Cotsuyu Irmağı ve Kura Nehri (Ardahan Ġli) Belçam Irmağı, Kekeçsuyu Irmağı ve BölükbaĢı Irmağı (Kars Ġli) SüngütaĢı Irmağı, DalbaĢı Irmağı, Esen Irmağı, Kızıllararki Irmağı, Büyükdere Irmağı, ÇaybaĢı Irmağı, Konk Irmağı, Çaygara Irmağı, TaĢlık Irmağı, Bas Irmağı, Miçer Irmağı ve KayıĢlıpınar Irmağı (Erzurum Ġli) Karasu Irmağı, Çataksu Irmağı, Bilükova Irmağı, Seme Irmağı, Tuzlakonağı Irmağı ve Binesor Irmağı (Erzincan Ġli) Yakup Irmağı ve Balahor Irmağı (GümüĢhane Ġli) Kızılırmak Nehri, Yıldız Irmağı, ġeyhhalil Irmağı, Çobantekke Irmağı ve PaĢaçayiri Irmağı, Kızılırmak Irmağı, Açiöz Irmağı ve Nasir Irmağı (Sivas Ġli) Delice Irmağı, Gökdelen Irmağı, Akdağmadeni Irmağı ve Yenice Irmağı (Yozgat Ġli) Kızılırmak (Kırıkkale Ġli) AktaĢ Irmağı, Babayakup Irmağı, Boyata Irmağı ve Çayırlık Irmağı (Ankara Ġli) Seydisuyu, Güvenmez Irmağı ve Sakarya Nehri (EskiĢehir Ġli) Doğancılar Deresi ve Dağ Deresi (Bursa Ġli) Mürvetler Deresi, Karaçay Irmağı ve Gönen Irmağı (Balıkesir Ġli) KocabaĢ Irmağı ve Kocadere Irmağı (Çanakkale Ġli) AcıçeĢme Deresi (Edirne Ġli) DüĢük duyarlılık seviyesine sahip su kaynakları sadece Erzurum, Sivas, Yozgat, KırĢehir, Kütahya, Balıkesir, Çanakkale ve Edirne illerinde bulunmaktadır. DüĢük duyarlılık seviyesine sahip su kaynaklarının sayısı 1 (Erzurum, Sivas, KırĢehir, Kütahya, Çanakkale ve Edirne) ve 3 (Yozgat) arasındadır. DüĢük duyarlılık seviyesine sahip olan su kaynaklarının (bilinenlerinin) isimleri Ģöyledir: Karasu Irmağı (Erzurum Ġli) Ġnandık Irmağı, Delice Irmağı ve Yozgat Irmağı (Yozgat Ġli) Delice Irmağı (KırĢehir Ġli) Sarıkız Deresi, Orhaneli Deresi (Kütahya Ġli) Hanifidere Irmağı (Balıkesir Ġli) Söğütlük Deresi (Edirne Ġli) 8.1-153

ĠnĢaat aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Projenin analizine dayalı olarak aģağıdaki etki faktörlerinin, inģaat döneminde hidroloji ve yüzey suyu kalitesi üzerinde muhtemel etki yarattıkları düģünülmektedir: Yerel morfolojideki değiģiklikler, Kullanma suyu talebi Atıksu deģarjı Doğul su kaynaklarındaki akıģ/sirkülasyon değiģiklikleri Askıda sediman Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Her etki faktörünün Etki Alanı (EA), Ģu Ģekilde tanımlanmaktadır: Yerel morfolojideki değiģiklikler: Proje bileģenlerinin kapsama alanı Kullanma suyu talebi: 5.000 m Atıksu deģarjı: 1.000 m Doğal su kaynaklarındaki akıģ/sirkülasyon değiģiklikleri: 500 metre Askıda sediman: 1.000 m Doğal bitki örtüsünün kaldırılması: proje bileģenlerinin kapsama alanı ÇeĢitli proje bileģenleri sırasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek), aģağıdaki tabloda sunulurken hesaplamaya iliģkin ayrıntılar. Ek 4.5'te verilmektedir. Tablo 8.1.4-3. Hidroloji ve Yüzey Suyu Kalitesi Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması Proje bileģeni Yerel morfolojideki değiģiklikler Tatlı su talebi Atık su deģarjı Doğal su kaynakların daki akıģ/sirküla syon değiģiklikler i Askıda sediman Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Boru hattı - karasal O O O Y Boru hattı - denizel D O O Yol geçiģi - açık kazı O D O Yol geçiģi - hendeksiz D D D O Demiryolu geçiģi D D D O Kanal geçiģi - açık kazı O D O D O Kanal geçiģi - kazısız D D D O Nehir geçiģi - açık kazı O D O O Y Nehir geçiģi hendeksiz D D D O YYSK'de boru hattı O O O O Y Kompresör istasyonları D O O Y 8.1-154

Proje bileģeni Yerel morfolojideki değiģiklikler Tatlı su talebi Atık su deģarjı Doğal su kaynakların daki akıģ/sirküla syon değiģiklikler i Askıda sediman Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Kamp alanları O Y Y Blok vana / pig / ölçüm istasyonu D D D O Boru stok sahaları D Y Boru hattı döģenmesi O D O Geçici ulaģım yolları D D O Kalıcı ulaģım yolları O D O Etki değerlendirmesi ĠnĢaat faaliyetleri. özellikle dip ve nehir kıyısındaki morfolojik değiģiklikler aracılığıyla ve boru hattının açık kazı ile geçmesi gereken su kaynaklarındaki akıģ değiģiklikleri ve akarsu yatağındaki faaliyetler nedeniyle askıda sedimanlardan dolayı hidroloji ve yüzey suyu kalitesini etkileyecektir. ĠnĢaat faaliyetleri, ayrıca çeģitli çalıģmalarla ilgili su talebi (örneğin boru hattı su testi, boru hattı inģaat koridoru ve YÜT inģaat yerlerine ulaģım yolları boyunca çöken tozun etkisinin azaltılması) ve kamp sahalarında iģçiler tarafından kullanılan suyun dönüģünden kaynaklanan atık su deģarjı (atık su, kanalizasyon, gıda hizmeti ve çamaģır tesislerinden gelen çıkıģ sularını içerebilir) nedeniyle de su kaynaklarını etkileyecektir. Tüm deģarj edilen atık suyun, yüzey suyu alıcı ortamına deģarjlara iliģkin standartlara (atık su, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği'nin ilgili hükümlerine uygun olarak en yakın alıcı ortama deģarj edilmeden önce paket atık su arıtma tesislerinde arıtılacaktır) uygun olması gerekmektedir. Su kaynakları ayrıca kaza sonucu deģarjdan etkilenebilir (örneğin: nehir yatağına yakın ya da yatağın içinde çalıģan makinelerden/taģıtlardan kaynaklanan yakıtın/yağın kaza sonucu dökülmesi). Her türlü durumda, uygun yönetim uygulamaları, dökülme/sızma olasılığını azaltacağından bu etkinin ihmal edilebilir olduğu düģünülmektedir. Dikkate alınan değerlendirme unsuru Ģöyledir: Yüzey suyu kalitesi veya su kaynaklarının ekolojik bütünlüğünün bozulması. Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi, aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanır. Bu çalıģmada ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te verilmektedir. 8.1-155

Değerlendirme unsuru: Yüzey suyu kalitesinin düģmesi veya su kaynakları ekolojik bütünlüğünün bozulması DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Alıcı su kaynağına çıkıģ suyu kalite standartlarında su deģarjı ve çevresel kalite standardı kapsamında etkiler ÇalıĢma alanının hemen yanında kalan su kaynağına yönelik fiziksel müdahale Bir haftadan kısa süreyle gözlemlenen, su kaynağında görülebilir derecede bulanıklık artıģı Bir haftadan daha kısa süreyle gözlemlenen, su debisinde akıģ yönünde önemsiz azalma Doğrudan ve dolaylı etkiler algılanabilir seviyede olacak ancak, kaynağın kullanımı ve değeri bundan etkilenmeyecektir. Proje faaliyetlerinin tamamlanmasının ardından hızla mevcut durum koģullarına dönüģ (alıcılara bağlı olarak 1-3 ay) DüĢük ihtimalle, alıcı su kaynağına çıkıģ suyu kalite standartlarının dıģında su deģarjı ve çevresel kalite standardının dıģına çıkan etkiler ĠnĢaatın tamamlanmasının ardından bir aya varan bir süreyle gözlemlenen, su kaynağında görülebilir bulanıklık artıģı Bir aya varan süreyle gözlemlenen, su debisinde akıģ yönünde görülebilir derecede düģüģ Kaynağın karakter/yapı/özelliklerinin geçici olarak değiģmesi ve/veya kullanımının geçici bir süreyle etkilenmesi ya da kısıtlanmasından dolayı, kaynağın kullanıcılar veya değeri üzerinde muhtemel etkilerin oluģması ancak, kaynağın genel bütünlüğünün tehlike altında bulunmaması. Mevcut durum koģullarına dönüģ süresi alıcılara bağlı olarak 3-6 ay Alıcı su kaynağı için çıkıģ suyu kalite standartları ve çevresel kalite standardına uymayan deģarj ihtimali, ancak hızla seyrelme ĠnĢaat tamamlanmasının ardından bir aydan uzun ve üç aydan kısa bir süreyle gözlemlenen, su kaynağında görülebilir derecede bulanıklık artıģı Bir aydan daha uzun bir süreyle gözlemlenen, su debisinde akıģ yönünde ciddi bir azalma GeliĢmelerin ardından kaynağın karakter/yapı/özelliklerinde meydana gelen değiģimlerden dolayı, kaynağın diğer kullanıcılar veya değeri üzerinde doğrudan ya da dolaylı etkilerin oluģması, kaynağın genel bütünlüğünün tehlike altında bulunması veya baģkaları tarafından kullanımın geçici bir süreyle kısıtlanması. Mevcut durum koģullarına dönüģ: 6 12 ay AĢağıdaki tablo. gaz akıģ yönünü takip ederek doğudan batıya illerin her biri için belirlenen duyarlılık unsurları üzerindeki bütün Proje bileģenleri ile bağlantılı hidroloji ve yüzey suyu kalitesi üzerindeki etkileri (her bir etki seviyesi için etkilenebilecek büyük nehirlerin sayısı olarak) özetlemektedir. Tablo 8.1.4-4. Yüzey Suyu Kalitesi Veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması - Su Kaynaklarının Morfoloji DeğiĢiklikleri Veya Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [sayı] DüĢük etki [sayı] Orta etki [sayı] Yüksek etki [sayı] Ardahan - - 3 1 Kars - - 2 - Erzurum - 2 3 2 Erzincan - 3 1 - Bayburt - - - - GümüĢhane - - 4 - Giresun - - - - 8.1-156

Ġl Ġhmal edilebilir etki [sayı] DüĢük etki [sayı] Orta etki [sayı] Yüksek etki [sayı] Sivas - 2 5 - Yozgat - - 3 1 KırĢehir - 1 1 - Kırıkkale - 2 - - Ankara - - - - EskiĢehir - 3 3 - Bilecik - - - - Kütahya - 1 1 - Bursa - - 1 - Balıkesir - - 3 - Çanakkale - - 3 - Tekirdağ - - - - Edirne - - 2 - Yüzey su kalitesinin ya da suyollarının ekolojik bütünlüğünün bozulmasından dolayı hiçbir ilde ihmal edilebilir etki yoktur. DüĢük etkiler sadece Erzurum, Erzincan, Sivas, KırĢehir, Kırıkkale, EskiĢehir ve Kütahya illerinde bulunmaktadır. Etki seviyesinin düģük olduğu su kaynaklarının sayısı 1 (KırĢehir ve Kütahya) ve 3 (Erzincan ve EskiĢehir) arasında değiģmektedir. Bayburt, Giresun, Kırıkkale, Ankara, Bilecik ve Tekirdağ illeri dıģındaki bütün illerde, orta düzeyde etkiler mevcuttur. Etki düzeyinin orta seviyede olduğu su kaynaklarının sayısı 1 (Erzincan, KırĢehir, Kütahya ve Bursa) ve 5 (Sivas) arasında değiģmektedir. Yüksek etkiler sadece Ardahan, Erzurum ve Yozgat illerinde bulunmaktadır. Etki seviyesinin orta düzeyde olduğu su kaynaklarının sayısı 1 (Ardahan ve Yozgat) ve 2 (Erzurum) arasında değiģmektedir. Yüksek etkilere iliģkin ayrıntılar, aģağıdaki tablolarda gösterilmektedir. 8.1-157

Tablo 8.1.4-5. Ardahan Ġli - Yüzey Suyu Kalitesi Veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması Su Kaynaklarının Morfoloji DeğiĢiklikleri Veya Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru (adı) Duyarlılık seviyesi Yerel morfolojideki değiģiklikler (değer) Tatlı su talebi (değer) Doğal su kaynaklarında ki akıģ /sirkülasyon değiģiklikleri (değer) Askıda sediman (değer) Doğal bitki örtüsünün kaldırılması (değer) Posof Çayı Y O Y O Y Y Ardahan ilinde Posof Çayı (geniģliği >30 m, açık kazı geçiģ yöntemi) esas olarak kullanma suyu talebi etki faktörü ile bağlantılıdır (büyük ölçüde su testleri için su gereksinimi nedeniyle bu etkinin belirli bir nehirle ilgili değil de potansiyel olarak bütün kara boru hattı ile ilgili olduğunun belirtilmesi gerekmektedir). GeçiĢ çalıģmaları ile ilgili etki faktörleri (örneğin akıģ/sirkülasyon değiģiklikleri, askıda sediman ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması), orta ila yüksek aralığını içeren değerleri göstermektedir. Tablo 8.1.4-6. Erzurum ili - Yüzey suyu kalitesi veya su kaynaklarının ekolojik bütünlüğünün bozulması Su kaynaklarının morfoloji değiģiklikleri veya bitki örtüsünün kaldırılmasına duyarlılığı- ĠnĢaat aģaması Yüksek etki Duyarlılık unsuru (adı) Duyarlılık seviyesi Yerel morfolojideki değiģiklikler (değer) Tatlı su talebi (değer) Doğal su kaynaklarında ki akıģ/ sirkülasyon değiģiklikleri (değer) Askıda sediman (değer) Doğal bitki örtüsünün kaldırılması (değer) Bas Irmağı Y O O Y Y Y Karasu Irmağı Y O Y O Y Y Erzurum ilinde BaĢ Irmağı (geniģliği 10 ila 30 m arasında, açık kazı geçiģ yöntemi) üzerindeki yüksek etki, büyük ölçüde doğal su kaynaklarındaki akıģ/sirkülâsyonun etki faktörü değiģiklikleri ile bağlantılıdır (özellikle nehir akıģı ve sığ alüvyon akiferi arasında muhtemel etkileģimle yüksek yer altı suyu koģullarında nehir geçiģi ve hendek için su derivasyonu nedeniyle). Nehir geçiģi için gerekli iģlerle bağlantılı diğer etki faktörleri (askıda sediman ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması) yüksek değerler göstermektedir. Karasu Irmağı üzerindeki yüksek etki (geniģliği >30 m, açık kazı geçiģ yöntemi), büyük ölçüde kullanma suyu için olan talebin etki faktörü ile bağlantılıdır (esas olarak su testleri için su gereksinimi nedeniyle). Irmak geçiģi için gerekli iģlerle bağlantılı diğer etki faktörleri (örn: akıģ/sirkülasyonda meydana gelen değiģiklikler, askıda sediman ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması) orta ile yüksek aralığını içeren değerler göstermektedir. 8.1-158

Tablo 8.1.4-7. Yozgat Ġli - Yüzey Suyu Kalitesi Veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması Su Kaynaklarının Morfoloji DeğiĢiklikleri Veya Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru (adı) Duyarlılık seviyesi Yerel morfolojideki değiģiklikler (değer) Tatlı su talebi (değer) Doğal su kaynaklarında ki akıģ/ sirkülasyon değiģiklikleri (değer) Askıda sediman (değer) Doğal bitki örtüsünün kaldırılması (değer) Yenice Irmağı Y O D Y Y Y Yozgat ilinde Yenice Irmağı (geniģliği 10 ila 30 m arasında, açık kazı geçiģ yöntemi) büyük ölçüde doğal su kaynaklarındaki akıģ/sirkülâsyonun etki faktörü değiģiklikleri ile bağlantılıdır (özellikle nehir akıģı ve yüksek yüzey suyu koģullarında hendek için gereken su derivasyonu nedeniyle). Nehir geçiģi için gerekli iģlerle bağlantılı diğer etki faktörleri (askıda sediman ve doğal bitki örtüsünün kaldırılması) orta ila yüksek arasında değiģen değerler göstermektedir. Tablo 8.1.4-8. Yüzey Suyu Kalitesi Veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması - Su Kaynaklarının Su DeĢarjı Ve Askıda Sedimana KarĢı Duyarlılığı ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [sayı] DüĢük etki [sayı] Orta etki [sayı] Yüksek etki [sayı] Ardahan - 3 7 - Kars - 2 1 - Erzurum - 2 11 - Erzincan - 6 - - Bayburt - - - - GümüĢhane - - 5 - Giresun - - - - Sivas - 11 5 - Yozgat - 3 5 - KırĢehir - 1 - - Kırıkkale - 1 - - Ankara - 2 2-8.1-159

Ġl Ġhmal edilebilir etki [sayı] DüĢük etki [sayı] Orta etki [sayı] Yüksek etki [sayı] EskiĢehir - - 4 - Bilecik - 1 - - Kütahya - 3 1 - Bursa - 3 3 - Balıkesir - 2 3 - Çanakkale - 1 3 - Tekirdağ - - - - Edirne - 1 1 - Yüzey su kalitesinin ya da suyollarının ekolojik bütünlüğünün bozulmasından dolayı hiçbir ilde ihmal edilebilir etki yoktur. DüĢük etkiler Bayburt, GümüĢhane, Giresun, EskiĢehir ve Tekirdağ dıģındaki bütün illerde bulunmaktadır. Etki seviyesinin düģük olduğu su kaynaklarının sayısı 1 (KırĢehir. Kırıkkale, Bilecik, Çanakkale ve Edirne) ve 11 (Sivas) arasında değiģmektedir. Orta etkiler Erzincan, Bayburt, Giresun, KırĢehir, Kırıkkale, Bilecik ve Tekirdağ dıģındaki bütün illerde bulunmaktadır. Etki seviyesinin orta olduğu su kaynaklarının sayısı 1 (Kars, Kütahya ve Edirne) ve 11 (Erzurum) arasında değiģmektedir. Hiçbir ilde yüksek etki yoktur. Bulgular ve tavsiyeler Yukarıda tanımlanan alanlarda bileģenler üzerindeki önemli etkiler dikkate alınarak inģaat faaliyetlerine baģlanmasından önce, göz önünde tutulabilecek bazı tavsiyeler aģağıda sunulmaktadır (Bkz. Tablo 8.1.4-9). TANAP Projesi kapsamında yürütülecek faaliyetlerden kaynaklanan sedimanlar çevredeki su kaynaklarını kirletebilir. Güzergâh üzerindeki saha faaliyetlerinin su kaynaklarıyla kesiģtiği (yüzey drenaj sistemleri olan bölgeler, sulama kanalı geçiģleri vs) veya güzergâhın su kaynaklarına paralel ya da yakın geçtiği bölgeler gibi, bu riskin kaygı verici olduğu noktalarda, sedimanların suya ulaģmasını önlemek için sediman oluģumunu önleyecek yöntemler uygulanacaktır. AĢağıdaki sedimantasyon etkisinin azaltılması için uygulanacak yöntemler sunulmuģtur: Bu bölgelerde inģaat faaliyetleri sırasında silt çitleri, saman balyaları veya kuru ot yığınları gibi bariyerler suyun akıģ yönü, hızı ve bölgenin diğer özellikleri (örn. toprak 8.1-160

yapısı, eğim, bitki örtüsü vb.) de hesaba katılarak sedimanların suyu etkilemesine karģı bariyerler kurulacaktır (Bkz. ġekil 8.1.4-3). ġekil 8.1.4-3. Sedimanlara Bağlı Su Kirliliğini Azaltma ve Önleme Yöntemleri. Silt Çiti. Saman Balyası Silt çitleri Proje faaliyetlerinde, özellikle de akarsu geçiģlerinde ve borular akarsu yatağını dikine kesecek Ģekilde yerleģtirilirken, sediman hareketine karģı koruma sağlaması için yaygın olarak kullanılan yöntemlerden biridir. Silt çitleri, en etkili ölçüde su filtrelemesi ve sediman tutulması sağlayacak Ģekilde kurulmalıdır (ġekil 8.1.4-3 ve ġekil 8.1.4-4). Sedimanla dolan veya hasar gören silt çitleri zamanında değiģtirilecektir. 8.1-161

Silt Çiti ġekil 8.1.4-4. Sedimantasyon Kontrolü için Silt Çiti Uygulaması Sediman kontrolü için kullanılabilecek diğer yöntemler saman balyaları ve kuru ot yığınlarıdır. Saman balyaları veya kuru ot yığınları toprak seviyesinde gömülmeli ve suyun akıģına kapılıp hareket etmemeleri için kazıklarla zemine sabitlenmelidir (ġekil 8.1.4-5). Silt çitlerinde olduğu gibi, hasar gören veya etkisini kaybeden saman balyaları ve kuru ot yığınları değiģtirilmelidir. ġekil 8.1.4-5. Sedimantasyon Kontrolü için Saman Balyası Uygulaması Kıyı bölgeleri, su geçiģleri, yol eğimleri ve kamp sahaları ile boru stok sahalarının yapılıģı sırasında yüzeydeki toprağın kaldırıldığı ve bitki örtüsünün hasar gördüğü inģaat alanları gibi bu durumun yaģanabileceği tüm yerlerde sedimantasyonu önlemek için yukarıda tarif edilen fiziksel tedbirler alınacaktır. 8.1-162

Tablo 8.1.4-9. ĠnĢaat AĢamasında Yüzeydeki Su Kaynaklarındaki Etkilerin Yönetilmesi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemleri Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemleri Yüzey su kalitesinin ya da suyollarının ekolojik bütünlüğünün bozulması Geçerli mevzuat gereklerine uygun olarak atık suyun arıtmadan sonra yüzey suyuna deģarjı (Bkz. Bölüm 4 ve Bölüm 8.1.9 ve Bölüm 11) Su kaynaklarının içinden araç geçiģini önlemek ĠnĢaat faaliyetlerini sedimanların minimum seviyede olduğu düģük akım zamanlarıyla sınırlamak Gömülü boru hattını ve yol geçiģlerini uygulanabilir en iyi uygulamalar uyarınca tasarlayıp yerleģtirmek ÇED ve mühendislik spesifikasyonlarınca gerekli görülen kazısız ya da izolasyon metotlarından birini kullanmak Su geçiģlerinde veya çevresinde çalıģan tüm ekipmanların temiz olmasını sağlamak ve yağ/yakıt sızdırmasını önlemek ĠnĢaat sırasında uygun sediman ve erozyon kontrol teknikleri kullanmak (örn: silt çitler) GerçekleĢtirilecek kazı, depolama, nakliye gibi faaliyetlerde dere yataklarına malzeme dökülmeyecek ve dere akıģını etkileyecek herhangi bir faaliyette bulunulmayacaktır. Kıyı erozyonunu önlemek için dolgudan hemen sonra akarsuyun kıyılarını onarıp (restore edip) stabil hale getirmek Yatak ve kıyı restorasyon iģleri sırasında temiz ve mevcut malzeme kullanmak Proje tesisleri için yalnızca mevcut yolları, belirlenmiģ ulaģım yollarını ve önceden kullanılmıģ/ alanları kullanmak Sahaya olan rahatsızlığı en aza indirmek üzere hem boru hattı, hem de yollar için ortak koridorlar kullanmak ĠnĢaat sırasında su kaynaklarının bulanıklığını izleyip gereken yerlerde gerekli önlemleri almak Doğal ya da mekanize filtrasyon prosesleri kullanarak bulanık suyun yeninden su kaynaklarına giriģini engellemek Suyun yeniden kullanımı imkânlarının en üst düzeye çıkartılması için hidrotest planlaması Evsel atık suyunu tehlikeli, yağlı su deģarjlarından ayırmak Tesislerin, doğal kanal özelliklerini engelleyecek Ģekilde inģasını önlemek Yol bakım çalıģmaları sırasında çakıl taģlarının derelere giriģinin en aza indirmek Tüm riparian bozulum bölgeleri ve su kaynakları geçiģleri civarında silt çitler gibi uygun erozyon kontrol önlemleri almak ve sürdürmek Riparian bitki örtüsü tekrar yetiģme programı uygulamak Ġzin verilenin limit değerlerinin aģılmadığını göstermek için Projeyle ilgili faaliyetler için doğal kaynaklardan su çekiminin tüm hacimlerinin kaydedilmesi Su çıkarma (kuyudan) için uygun izinleri almak Geçici araç geçiģleri/köprüleri yerleģtirmek Su kaynaklarının yakın çevresinde yakıt ikmali, kimyasal malzeme ile ilgili faaliyetleri sınırlandırmak Mevsimsel duyarlılıkları dikkate alarak inģaatın planlanması Su kaynaklarında balık avının kesinlikle yasaklanması Hassas türleri korumak için özel inģaat etki azaltıcı önlemleri uygulamak Atık Yönetim Planı ve Kirlilik Önleme Planını uygulamak AĢınmayı en aza indirme ve sediman yükünü Posof Çayı. Bas Nehri. Karasu Nehri. Yenice Nehri için kazısız tasarımı dikkate almak. Nehir geçiģlerinde sedimantasyon etkisini azaltmak için. suyun akıģ yönünde silt çitler. saman balyaları ve kuru ot yığını gibi bariyerler kurmak. 8.1-163

Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemleri azaltıcı önlemleri, hidrotest suyunun alıcı ortamlara deģarj edildiği ve deģarj hızlarının erozyon yaratma potansiyeline sahip olduğu yerlerde (örn: deģarjın kontrol edilen hızı ve enerji dağıtıcılarının kullanılması, jeotekstil örtülerin çıkartılması veya diğer fiziksel erozyon önleme önlemleri) uygulanacaktır. Ancak, hidrotest su deģarjının erozyona neden olduğu yerlerde erozyona uğramıģ alanlar eski haline getirilecektir (hidrotest deģarj kalite yönetimi için Bkz. 8.1.9) Hidrotest için su talebi ile ilgili olarak, uygulanabilir olduğu yerlerde suyun yeniden kullanımı olasılığı değerlendirmeye alınması, Su kaynaklarının korunması için, inģaat faaliyetleri sırasında, askıdaki tozun etki azaltımı için kullanılan su gibi, su tüketimini sınırlama amacıyla yürütülecektir. (örn: gerçek ihtiyaçlarla orantılı olarak suyun makul kullanımı konusunda personelin özel eğitime tabi tutulmasıyla) ĠnĢaat trafiği muhtemelen, su kaynaklarını kısıtlamamak ve balıkların ve diğer sucul organizmaların geçiģine izin verecek Ģekilde boyutlandırılarak, bir galeri aracılığıyla su kaynaklarından geçecektir. Yüzey su geçiģlerinin yapımı, akıģ yönü kullanıcılarını tanımlayarak ve onların nehir gereksinimlerini belirleyerek ve akıma minimum müdahale için kanal derivasyonu gibi önlemler kullanarak, nehir akımını bölmeden kaynaklanacak etkilerin en aza indirilmesini sağlayacaktır Nehirde çalıģmalar devam ederken, nehir geçiģlerinde bulanıklık görsel olarak izlenecektir Sedimantasyona karģı tedbirler uygulanacaktır. ĠĢletme aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Projenin analizine dayalı olarak aģağıdaki etki faktörlerinin, iģletme aģamasında hidroloji ve su kalitesi üzerinde muhtemel etki yarattıkları düģünülmektedir: Kullanma suyu talebi Atık su deģarjı Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA), Ģu Ģekilde tanımlanmaktadır: Kullanma suyu talebi: 5.000 m Atık su deģarjı: 1.000 m ĠĢletme sırasında çeģitli proje bileģenleri sırasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek) aģağıdaki tabloda sunulurken, hesaplamaya iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te verilmektedir. 8.1-164

Tablo 8.1.4-10. Hidroloji ve Yüzey Suyu Kalitesi Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması Proje bileģeni Kullanma suyu talebi Atıksu deģarjı Boru hattı - karasal Boru hattı - denizel 0 0 Yol geçiģi - açık kazı Yol geçiģi - hendeksiz Demiryolu geçiģi Kanal geçiģi - açık kazı Kanal geçiģi - kazısız Nehir geçiģi - açık kazı Nehir geçiģi hendeksiz YYSK'de boru hattı Kompresör istasyonları D O Kamp alanları Blok vana / pig / ölçüm istasyonu Boru stok sahaları Boru hattı döģenmesi Geçici ulaģım yolları Kalıcı ulaģım yolları Etki değerlendirmesi ĠĢletme aģamasında yüzey suyu kalitesi, büyük ölçüde YÜT'lerde çalıģan personelin kullandığı suyun dönüģünden ve özellikle personelin sürekli olarak çalıģacağı kompresör istasyonlarından kaynaklanan atık su deģarjı tarafından etkilenecektir. Atık su, dâhili kanalizasyon ve gıda hazırlamadan kaynaklanan atık suları içerebilir. Atık suyun tamamının, atık suyun yüzey suyuna deģarjına iliģkin standartlara (atık su, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğinin ilgili hükümleri uyarınca, paket atık su arıtma tesislerinde arıtılacak ve en yakın alıcı ortama (doğal hendekler aracılığıyla) deģarj edilecek veya arazide emilecektir) uygun olması gerekmektedir. Dikkate alınan değerlendirme unsuru Ģöyledir: Yüzey suyu kalitesi veya su kaynaklarının ekolojik bütünlüğünün bozulması Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanır. Bu çalıģmada ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar 8.1-165

üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te verilmektedir. Değerlendirme unsuru: Yüzey suyu kalitesinin düģmesi veya su kaynakları ekolojik bütünlüğünün bozulması DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Alıcı su kaynağına çıkıģ suyu kalite standartlarında su deģarjı ve çevresel kalite standardı kapsamında etkiler ÇalıĢma alanının hemen yanında kalan su kaynağına yönelik fiziksel müdahale Bir haftadan kısa süreyle gözlemlenen, su kaynağında görülebilir derecede bulanıklık artıģı Bir haftadan daha kısa süreyle gözlemlenen, su debisinde akıģ yönünde önemsiz azalma Doğrudan ve dolaylı etkiler algılanabilir seviyede olacak ancak, kaynağın kullanımı ve değeri bundan etkilenmeyecektir. Proje faaliyetlerinin tamamlanmasının ardından hızla mevcut durum koģullarına dönüģ (alıcılara bağlı olarak 1-3 ay) DüĢük ihtimalle, alıcı su kaynağına çıkıģ suyu kalite standartlarının dıģında su deģarjı ve çevresel kalite standardının dıģına çıkan etkiler ĠnĢaatın tamamlanmasının ardından bir aya varan bir süreyle gözlemlenen, su kaynağında görülebilir bulanıklık artıģı Bir aya varan süreyle gözlemlenen, su debisinde akıģ yönünde görülebilir derecede düģüģ Kaynağın karakter/yapı/özelliklerinin geçici olarak değiģmesi ve/veya kullanımının geçici bir süreyle etkilenmesi ya da kısıtlanmasından dolayı, kaynağın kullanıcılar veya değeri üzerinde muhtemel etkilerin oluģması ancak, kaynağın genel bütünlüğünün tehlike altında bulunmaması. Mevcut durum koģullarına dönüģ süresi alıcılara bağlı olarak 3-6 ay Alıcı su kaynağı için çıkıģ suyu kalite standartları ve çevresel kalite standardına uymayan deģarj ihtimali, ancak hızla seyrelme ĠnĢaat tamamlanmasının ardından bir aydan uzun ve üç aydan kısa bir süreyle gözlemlenen, su kaynağında görülebilir derecede bulanıklık artıģı Bir aydan daha uzun bir süreyle gözlemlenen, su debisinde akıģ yönünde ciddi bir azalma GeliĢmelerin ardından kaynağın karakter/yapı/özelliklerinde meydana gelen değiģimlerden dolayı, kaynağın diğer kullanıcılar veya değeri üzerinde doğrudan ya da dolaylı etkilerin oluģması, kaynağın genel bütünlüğünün tehlike altında bulunması veya baģkaları tarafından kullanımın geçici bir süreyle kısıtlanması. Mevcut durum koģullarına dönüģ: 6 12 ay ĠĢletme aģamasında, su kaynaklarının su deģarjı ve askıda sedimana karģı duyarlılığı konusunda Ardahan (etkilenen 2 su kaynağı) ve Sivas (etkilenen 1 su kaynağı) illerinde yüzey suyu kalitesi veya su kaynaklarının ekolojik bütünlüğünün bozulmasından dolayı sadece ihmal edilebilir etkiler vardır. AĢağıdaki tablo iģletme sırasında yüzey suyu kaynakları üzerindeki etkileri en aza indirecek etki azaltıcı önlemleri özetlemektedir. Tablo 8.1.4-11. ĠnĢaat AĢamasında Yüzey Su Kaynakları Üzerindeki Etkilerin Yönetimi Ġçin Etki Azaltma Tedbirleri Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemler Yüzey suyu kalitesi veya su kaynaklarının ekolojik bütünlüğünün bozulması Geçerli mevzuat gereklerine uygun olarak atık suyun arıtmadan sonra yüzey suyuna deģarjı (Bkz. Bölüm 4 ve Bölüm 8.1.9 ve Bölüm 11) Su geçiģlerinde veya çevresinde çalıģan tüm ekipmanların temiz olmasını sağlamak ve yağ/yakıt sızdırmasını önlemek Evsel atık suyunu tehlikeli, yağlı su deģarjlarından ayırmak Ġzin verilenin limit değerlerinin aģılmadığını göstermek için Projeyle ilgili faaliyetler için doğal kaynaklardan su çekiminin tüm hacimlerinin kaydedilmesi Su kaynaklarının yakın çevresinde yakıt ikmali, kimyasal malzeme ile ilgili faaliyetleri sınırlandırmak Su kaynaklarında balık avının kesinlikle yasaklanması Atık Yönetim Planı ve Kirlilik Önleme Planını uygulamak 8.1-166

ĠĢletmeye kapatma aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Projenin analizine dayalı olarak aģağıdaki etki faktörlerinin, iģletmeye kapatma aģamasında hidroloji ve yüzey suyu kalitesi üzerinde muhtemel etki yarattıkları düģünülmektedir: Kullanma suyu talebi Atık su deģarjı Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA), Ģu Ģekilde tanımlanmaktadır: Kullanma suyu talebi: 5.000 m Atık su deģarjı: 1.000 m Doğal bitki örtüsünün kaldırılması: Proje bileģenlerinin ayak izi ĠĢletmeye kapatma aģamasında çeģitli Proje bileģenleri için etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek) aģağıdaki tabloda sunulurken etkinin yoğunluğunun hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'de verilmektedir. Tablo 8.1.4-12. Hidroloji ve Yüzey Suyu Kalitesi Üzerindeki Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Proje bileģeni Kullanma suyu talebi Atık su deģarjı Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Boru hattı - karasal Boru hattı - denizel Yol geçiģi - açık kazı D D Yol geçiģi - hendeksiz D D Demiryolu geçiģi D D Kanal geçiģi - açık kazı D D Kanal geçiģi - kazısız D D Nehir geçiģi - açık kazı D O Nehir geçiģi hendeksiz D O YYSK'de boru hattı D D Kompresör istasyonları D O D Kamp alanları Blok vana / pig / ölçüm istasyonu Boru stok sahaları Boru hattı döģenmesi 8.1-167

Proje bileģeni Kullanma suyu talebi Atık su deģarjı Doğal bitki örtüsünün kaldırılması Geçici ulaģım yolları Kalıcı ulaģım yolları Etki değerlendirmesi ĠĢletmeye kapatma çalıģmaları su kaynaklarını büyük ölçüde iģçilerin kullandığı suyun dönüģü ve iģ faaliyetleri için su gereksiniminden (örn: kompresör istasyonlarının sökülmesi sırasında tozun azaltılması için su) kaynaklanan atık su deģarjı yüzünden etkileyecektir. Atık suyun tamamının, atık suyun yüzey suyuna deģarjına iliģkin standartlara (atık su, en yakın alıcı ortama deģarj edilmeden önce paketlenmiģ atık su arıtma tesislerinde arıtılacaktır) uygun olması gerekmektedir. ĠĢletmeye kapatma çalıģmaları, boru hattı geçiģlerindeki dolgu/kapatma çalıģmaları ile bağlantılı küçük inģaat sahalarından dolayı nehir kenarındaki olası riparian bitki örtüsünün kaldırılması nedeniyle de su kaynaklarını etkileyecektir. Dikkate alınan değerlendirme unsuru Ģöyledir: Yüzey suyu kalitesi veya su kaynaklarının ekolojik bütünlüğünün bozulması. Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi, aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanır. Bu çalıģmada ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'de verilmektedir. Değerlendirme unsuru: Yüzey suyu kalitesinin düģmesi veya su kaynakları ekolojik bütünlüğünün bozulması DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Alıcı su kaynağına çıkıģ suyu kalite standartlarında su deģarjı ve çevresel kalite standardı kapsamında etkiler ÇalıĢma alanının hemen yanında kalan su kaynağına yönelik fiziksel müdahale Bir haftadan kısa süreyle gözlemlenen, su kaynağında görülebilir derecede bulanıklık artıģı Bir haftadan daha kısa süreyle gözlemlenen, su debisinde akıģ yönünde önemsiz azalma Doğrudan ve dolaylı etkiler algılanabilir seviyede olacak ancak, kaynağın kullanımı ve değeri bundan etkilenmeyecektir. Proje faaliyetlerinin tamamlanmasının ardından hızla mevcut durum koģullarına dönüģ (alıcılara bağlı olarak 1-3 ay) DüĢük ihtimalle, alıcı su kaynağına çıkıģ suyu kalite standartlarının dıģında su deģarjı ve çevresel kalite standardının dıģına çıkan etkiler ĠnĢaatın tamamlanmasının ardından bir aya varan bir süreyle gözlemlenen, su kaynağında görülebilir bulanıklık artıģı Bir aya varan süreyle gözlemlenen, su debisinde akıģ yönünde görülebilir derecede düģüģ Kaynağın karakter/yapı/özelliklerinin geçici olarak değiģmesi ve/veya kullanımının geçici bir süreyle etkilenmesi ya da kısıtlanmasından dolayı, kaynağın kullanıcılar veya değeri üzerinde muhtemel etkilerin oluģması ancak, kaynağın genel bütünlüğünün tehlike altında bulunmaması. Mevcut durum koģullarına dönüģ süresi alıcılara bağlı olarak 3-6 ay Alıcı su kaynağı için çıkıģ suyu kalite standartları ve çevresel kalite standardına uymayan deģarj ihtimali, ancak hızla seyrelme ĠnĢaat tamamlanmasının ardından bir aydan uzun ve üç aydan kısa bir süreyle gözlemlenen, su kaynağında görülebilir derecede bulanıklık artıģı Bir aydan daha uzun bir süreyle gözlemlenen, su debisinde akıģ yönünde ciddi bir azalma GeliĢmelerin ardından kaynağın karakter/yapı/özelliklerinde meydana gelen değiģimlerden dolayı, kaynağın diğer kullanıcılar veya değeri üzerinde doğrudan ya da dolaylı etkilerin oluģması, kaynağın genel bütünlüğünün tehlike altında bulunması veya baģkaları tarafından kullanımın geçici bir süreyle kısıtlanması. Mevcut durum koģullarına dönüģ: 6 12 ay 8.1-168

AĢağıdaki tablolar, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri ile ilgili duyarlılık unsurları üzerindeki bütün proje bileģenleri ile ilgili hidroloji ve yüzey suyu kalitesi üzerindeki etkileri özetlemektedir (her etki seviyesi için etkilenen önemli nehirlerin sayısı olarak). Tablo 8.1.4-13. Yüzey Suyu Kalitesi veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması - Su Kaynaklarının Morfoloji DeğiĢiklikleri Veya Bitki Örtüsünün Kaldırılmasına Duyarlılığı ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [sayı] DüĢük etki [sayı] Orta etki [sayı] Yüksek etki [sayı] Ardahan 4 - - - Kars 2 - - - Erzurum 7 - - - Erzincan 4 - - - Bayburt - - - - GümüĢhane 4 - - - Giresun - - - - Sivas 7 - - - Yozgat 4 - - - KırĢehir 2 - - - Kırıkkale 1 - - - Ankara - - - - EskiĢehir 5 - - - Bilecik - - - - Kütahya 2 - - - Bursa 1 - - - Balıkesir 3 - - - 8.1-169

Ġl Ġhmal edilebilir etki [sayı] DüĢük etki [sayı] Orta etki [sayı] Yüksek etki [sayı] Çanakkale 3 - - - Tekirdağ - - - - Edirne 2 - - - Yüzey suyu kalitesi veya su kaynaklarının ekolojik bütünlüğünün bozulmasından dolayı sadece ihmal edilebilir etkiler bulunmaktadır. Etkilenen su kaynaklarının sayısı, 1 (Kırıkkale ve Bursa illeri) ile 7 (Erzurum ve Sivas illeri) arasında değiģiklik göstermektedir. Tablo 8.1.4-14. Yüzey Suyu Kalitesi veya Su Kaynaklarının Ekolojik Bütünlüğünün Bozulması - Su Kaynaklarının Su DeĢarjı Ve Askıda Sedimana KarĢı Duyarlılığı ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [sayı] DüĢük etki [sayı] Orta etki [sayı] Yüksek etki [sayı] Ardahan 9 1 - - Kars 3 - - - Erzurum 13 - - - Erzincan 6 - - - Bayburt - - - - GümüĢhane 5 - - - Giresun - - - - Sivas 16 - - - Yozgat 8 - - - KırĢehir 1 - - - Kırıkkale 1 - - - Ankara 4 - - - EskiĢehir 4 - - - 8.1-170

Ġl Ġhmal edilebilir etki [sayı] DüĢük etki [sayı] Orta etki [sayı] Yüksek etki [sayı] Bilecik 1 - - - Kütahya 4 - - - Bursa 6 - - - Balıkesir 5 - - - Çanakkale 4 - - - Tekirdağ - - - - Edirne 2 - - - DüĢük etkiler sadece Ardahan ilinde görülmektedir (1 su kaynağı etkilenmektedir). Tablo 8.1.4-15. ĠĢletmeye Kapatma AĢamasında Yüzey Su Kaynaklarının Yönetimi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemleri Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemleri Yüzey su kalitesinin ya da suyollarının ekolojik bütünlüğünün bozulması Geçerli mevzuat gereklerine uygun olarak atık suyun arıtmadan sonra yüzey suyuna deģarjı (Bkz. Bölüm 4 ve Bölüm 8.1.9 ve Bölüm 11) Su kaynaklarında araç geçiģini önlemek ĠnĢaat faaliyetlerini sedimanların minimum seviyede olduğu düģük akım zamanlarıyla sınırlamak ĠnĢaat sırasında uygun sediman ve erozyon kontrol teknikleri kullanmak (örn: silt çitler) Kıyı erozyonunu önlemek için dolgudan hemen sonra akarsuyun kıyılarını onarıp (restore edip) stabil hale getirmek ĠĢletmeye kapatma aģamasında su kaynaklarını izlemek (geçiģlerdeki tappings) ve gereken yerlerde iyileģtirici önlemler almak. Doğal ya da mekanik filtrasyon prosesleri kullanarak bulanık suyun yeninden su kaynaklarına giriģini engellemek Riparian bitki örtüsü tekrar yetiģme programı uygulamak Su kaynaklarında balık avının kesinlikle yasaklanması Hassas türleri korumak için özel inģaat etki azaltıcı önlemleri uygulamak Atık Yönetim Planı ve Kirlilik Önleme Planını uygulamak AĢınmayı en aza indirme ve sediman yükünü azaltıcı önlemler Su kaynaklarının korunması için, inģaat faaliyetleri sırasında, askıdaki tozun etki azaltımı için kullanılan su gibi, su tüketimini sınırlama amacıyla yürütülecektir. (örn: gerçek ihtiyaçlarla orantılı olarak suyun makul kullanımı konusunda personelin özel eğitime tabi tutulmasıyla) 8.1-171

8.1.5. Hidrojeolojik Özellikler Bu bölümde TANAP Projesinin inģaat iģletme ve iģletmeye kapatma aģamalarında hidrojeoloji ve yer altı suyu kalitesi üzerinde yaratması öngörülen etkilerin değerlendirmesi sunulmaktadır. AĢağıdaki Değerlendirme Unsuru Projenin hidrojeoloji ve yer altı suyu kalitesi üzerinde yaratabileceği etkileri anlamak için değerlendirme sürecini yönlendiren parametreyi temsil etmektedir: Sığ yeraltı suyu kalitesinde bozulma Etki değerlendirmesi. ÇED Raporu nun 7. Bölümü nde sunulan hidroloji ve yeraltı suyu kalitesi mevcut durum araģtırmasında toplanan veriler yanı sıra 3. Bölüm de sunulan etki faktörlerinin tanımına dayanmaktadır. BileĢenin duyarlılığı Yer altı suyunun duyarlılığı, mühendislik çalıģmalarından elde edilen kullanılabilir yer altı suyu seviyeleri ve litoloji veri setinin göreceli geçirgenliği olarak tanımlanmaktadır. AĢağıdaki tablo, bileģene iliģkin duyarlılık seviyesi değerlendirmesini göstermektedir. Tablo 7.1.5-1. Duyarlılık Seviyesi Hidrojeoloji Ve Yeraltı Suyu Kalitesi Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi DüĢük Orta Yüksek Yeraltı suyunun varlığı ve kaya geçirgenliği Yeraltı su seviyesinin 5 m'den fazla olduğu Yeraltı su seviyesinin 2,5 m ile 5 m aralığında olduğu Yeraltı su seviyesinin 2,5 m'den az olduğu ve/veya kaya geçirgenliğinin düģük olduğu alanlar ve/veya kaya geçirgenliğinin orta seviyede olduğu alanlar ve/veya kaya geçirgenliğinin yüksek olduğu alanlar Mevcut durum verilerinin sonuçları Bölüm 7'de özetlenirken duyarlılık analizinin sonuçları aģağıdaki tabloda ve Ģekilde sunulmaktadır. Tablo ve Ģekil, her duyarlılık seviyesi ve her duyarlılık unsuru için alanların yüzölçümünü (hektar olarak) göstermektedir ve değerlendirilen Proje bileģenlerinden itibaren 500 m lik YÇA içinde ve gaz akıģ yönünü izleyerek doğudan batıya doğru illere göre düzenlenmiģtir. 8.1-172

Tablo 8.1.5-2. Duyarlılık Analizi Hidrojeoloji ve Yeraltı Suyu Kalitesi Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Çanakkal e Tekirdağ Edirne Yeraltı suyunun varlığı ve kaya geçirgenli ği Yüksek 656 2.473 4.767 912 38 668 0 6.395 2.705 2.055 2.737 5.552 3.893 117 0 399 635 1.674 0 1.305 Orta 2.313 1.035 2.386 645 3 961 0 2.095 2.166 0 476 303 1.624 0 19 1.979 2.507 982 133 160 DüĢük 305 0 0 839 0 195 36 0 864 0 0 0 0 603 89 0 0 0 0 0 ġekil 8.1.5-1. Duyarlılık Unsuru Sığ Yeraltı Suyunun Varlığı ve Kaya Geçirgenliği 8.1-173

Tablo 8.1.5-2 ve ġekil 8.1.5-1'de sunulan verilere göre bu duyarlılık unsurunun en büyük alanları Sivas ilinde, en küçükleri ise Giresun ilinde bulunmaktadır. Yüksek duyarlılık unsurları, Giresun, Kütahya ve Tekirdağ illeri dıģında bütün illerde mevcuttur. Yüksek duyarlılık alanlarının yüzölçümü 38 ha (Bayburt) ve 6.395 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Orta duyarlılık unsurları, Giresun, KırĢehir, Bilecik illeri dıģında bütün illerde mevcuttur. Orta duyarlılık alanlarının yüzölçümü 3 ha (Bayburt) ve 2.507 ha (Balıkesir) arasında değiģiklik göstermektedir. Duyarlılık seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü, 36 ha (Giresun) ve 864 ha (Edirne) arasında değiģiklik göstermektedir. Ayrıca Kars, Erzurum, Bayburt, Sivas, KırĢehir, Kırıkkale, Ankara, EskiĢehir, Bursa, Balıkesir, Çanakkale ve Tekirdağ illerinde hiçbir düģük duyarlılık alanı bulunmamaktadır. ĠnĢaat aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Projenin analizine dayalı olarak inģaat döneminde aģağıdaki etki faktörlerinin hidrojeoloji ve yeraltı suyu kalitesi üzerinde olası bir etki yaratacakları değerlendirilmektedir: Yerel morfolojideki değiģiklikler Ġçme suyu talebi Etki faktörlerinin Etki Alanı (AO), Ģu Ģekilde tanımlanmaktadır. Yerel morfolojideki değiģiklikler: proje bileģenlerinin kapsama alanı Ġçme suyu talebi: 1.000 m ÇeĢitli Proje bileģenleri için inģaat sırasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek), aģağıdaki tabloda sunulurken etkinin yoğunluğunun hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar. Ek 4.5'te sunulmaktadır. Tablo 8.1.5-3. Hidroloji ve Yeraltı Suyu Kalitesi Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması Proje bileģeni Boru hattı - karasal Boru hattı - denizel Yol geçiģi - açık kazı Yol geçiģi - hendeksiz Demiryolu geçiģi Kanal geçiģi - açık kazı Kanal geçiģi - kazısız Nehir geçiģi - açık kazı Yerel morfolojideki değiģiklikler O D O D D O D O Ġçme suyu talebi 8.1-174

Proje bileģeni Nehir geçiģi hendeksiz YYSK'de boru hattı Kompresör istasyonları Kamp alanları Blok vana / pig / ölçüm istasyonu Yerel morfolojideki değiģiklikler O O D D Ġçme suyu talebi Y Boru stok sahaları Boru hattı döģenmesi Geçici ulaģım yolları Kalıcı ulaģım yolları O D O Etki değerlendirmesi ĠnĢaat çalıģmaları, sığ yer altı suyunun bulunduğu alanlardaki kazı çalıģmaları sırasında yerel morfolojideki değiģiklikler yoluyla hidrojeoloji ve yeraltı suyu kalitesini etkileyebilir. Yer altı suyu kalitesi, su tablasının zemin yüzeyine yakın veya üzerinde olduğu yerlerde, inģaat çalıģmaları sırasında kaza sonucunda makinelerden/taģıtlardan yayılan küçük dökülmeler/sızıntılardan etkilenebilir (uygun yönetim uygulamaları, dökülme/sızıntı ihtimalini azaltacaktır, dolayısıyla bu etkinin dikkate alınması gerekli değildir). ĠnĢaat çalıģmaları sırasında kamp sahaları için içme suyu gereksinimleri de yer altı suyu kaynakları üzerinde bir etki yaratabilir (örn: Proje alanındaki mevcut su kaynaklarının hemen kullanılabilir olmaması halinde). Hidrojeoloji ve yeraltı suyu kalitesi için dikkate alınan etki değerlendirme unsuru Ģöyledir: Sığ yeraltı suyu kalitesinde bozulma Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanır. Bu çalıģmada ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te verilmektedir. Değerlendirme unsuru: Sığ yeraltı suyu kalitesinin düģmesi DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Etkilerin geniģ çapta farkedilebilir olmaması ve kullanıcılar üzerinde öngörülen bir etkisinin bulunmaması Etkisi yalnızca gerçekleģtiği alanın yakın çevresi ile sınırlı ve birkaç günden 1-3 aya kadar bir süre Yeraltı su seviyelerinde bir miktar yerel etki görülmesi, ancak etkilenen su kaynağı, nehir veya sulak alan olmaması, tuzlanma giriģimi öngörülmemesi Yalnızca proje alanıyla sınırlı ve altı ay Yeraltı suyu kaynaklarında önemli oranda azalma ihtimali ve/veya alıcı su kütlesi, nehir veya sulak alan üzerinde muhtemel etkiler ve/veya muhtemel tuzlanma giriģimi. Akiferler üzerinde uzun vadeli etkiler veya akiferlerin temel unsur/özelliklerinin tamamen kaybı ya da 8.1-175

Değerlendirme unsuru: Sığ yeraltı suyu kalitesinin düģmesi DüĢük etki Orta etki Yüksek etki içerisinde mevcut durum seviyesine dönülebilecek, kazayla meydana gelen dökülme veya salınımlar ile bir yıl içerisinde mevcut durum seviyesine döndürülebilecek kazayla meydana gelen dökülme ve salınım veya yerel zararlar çok büyük değiģimlere uğraması ve temel özelliklerin kalıcı olarak kaybedilmesi ihtimali Bir yıldan uzun bir süre boyunca mevcut durum seviyesine döndürülemeyecek kadar büyük bir zarara yol açan dökülmeler veya kazayla meydana gelen olaylar AĢağıdaki tablo, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri ile ilgili duyarlılık unsurları üzerindeki bütün proje bileģenleri ile ilgili hidrojeoloji ve yeraltı suyu kalitesi üzerindeki etkileri (her etki seviyesi için etkilenen alanın hektar cinsinden yüzölçümü olarak) özetlemektedir. Tablo 8.1.5-4. Sığ Yeraltı Suyu Kalitesinde Bozulma Yeraltı Suyunun Varlığı ve Kaya Geçirgenliği ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 2 233 64 - Kars - 78 162 - Erzurum - 98 681 115 Erzincan - 104 59 - Bayburt - - 3 - GümüĢhane 0.4 48 71 - Giresun - 2 - - Sivas - 183 450 - Yozgat - 183 472 - KırĢehir - 0.4 138 - Kırıkkale - 38 185 - Ankara - 79 315 - EskiĢehir - 136 262 440 8.1-176

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Bilecik - 39 10 - Kütahya - 6 - - Bursa - 104 441 - Balıkesir - 199 70 - Çanakkale - 38 233 - Tekirdağ - - 261 - Edirne - 8 74 250 Sığ yeraltı sularının bozulmasından dolayı ihmal edilebilir etkiler sadece Ardahan ve GümüĢhane illerinde söz konusudur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların yüzölçümü 0,4 ha (GümüĢhane) ve 2 ha (GümüĢhane) arasında değiģmektedir. DüĢük etkiler Bayburt ve Tekirdağ illeri dıģındaki bütün illerde bulunmaktadır. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 0,4 ha (KırĢehir) ve 233 ha (Ardahan) arasında değiģmektedir. Giresun ve Kütahya illeri dıģındaki bütün illerde orta düzeyde etkiler mevcuttur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların yüzölçümü 3 ha (Bayburt) ve 681 ha (Erzurum) arasında değiģmektedir. Yüksek etkiler sadece Erzurum, EskiĢehir ve Edirne illerinde bulunmaktadır. Etki seviyesinin yüksek olduğu alanların yüzölçümü 115 ha (Erzurum) ve 440 ha (EskiĢehir) arasında değiģmektedir. Yüksek etkilere iliģkin ayrıntılar, aģağıdaki tablo ve Ģekillerde gösterilmektedir. Tablo 8.1.5-5. Erzurum Ġli EskiĢehir -Edirne - Sığ Yeraltı Suyu Kalitesinde Bozulma Yeraltı Suyunun Varlığı Ve Kaya Geçirgenliği - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Ġl Erzurum EskiĢehir Edirne Edirne Duyarlılık unsuru (adı) Duyarlılık seviyesi Yerel morfolojideki değiģiklikler (değer) Ġçme suyu talebi (değer) 251 Yüksek Yüksek Yüksek 39 Yüksek Yüksek Yüksek 19 Yüksek Yüksek Yüksek 288 Yüksek Orta Yüksek 8.1-177

ERZURUM Erzurum ilinde Gökçebük köyü yakınında yüksek etkiye sahip bir alan bulunmaktadır (Bkz. ġekil 8.1.5-2). KP 352 ile 353 arasında güzergâh üzerinde bulunan, bir kamp sahası ve iki boru stok sahasının Etki Alanına tabi olan ve yüksek geçirgenlikli litoloji (kum, çakıl. silt ve çamur) ve yüksek yer altı suyu seviyesinin var olduğu bir yüksek duyarlıklı alüvyon alanıdır. Diğer nehir kıyısında YÜT'lerin Etki Alanı, bir orta duyarlıklı alanda yer almaktadır ve burada orta etkiye neden olan çakıl kayaç, kumtaģı, kiltaģı litolojileri ve düģük yer altı suyu seviyesi bulunmaktadır. ESKĠġEHĠR EskiĢehir ilinde Elcik köyü yakınında yüksek etkiye sahip bir alan bulunmaktadır (Bkz. ġekil 8.1.5-3). KP 1252 ile 1253 arasında güzergâh üzerinde bulunan bir kamp sahasının etki alanına tabi olan ve orta geçirgenlikli litoloji (çakıl kayaç, kumtaģı, kiltaģı) ve yüksek yer altı suyu seviyesinin var olduğu bir yüksek duyarlıklı alandır. EDĠRNE Edirne ilinde yüksek etkiye sahip iki bitiģik alan bulunmaktadır ve bunlar Siğilli yerleģim birimi yakınındadır (Bkz. ġekil 8.1.5-4). YaklaĢık 165 ha yüzölçümüne sahip alanlardan birinde orta geçirgenlikli litoloji (aralarında kireçtaģı bulunan klastik kayalar) ve yüksek yer altı suyu seviyesi söz konusudur. Ġkincisinin yüzölçümü ise 85 ha ve yüksek geçirgenlikli litoloji (kum, çakıl, silt ve çamur) ve yüksek yer altı suyu seviyesi söz konusudur. Bu alanlar, KP 1774 ile 1775 arasında güzergâhla bağlantılı bir kamp sahasının Etki Alanına tabidir. 8.1-178

ġekil 8.1.5-2. Erzurum Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-179

ġekil 8.1.5-3. EskiĢehir Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-180

ġekil 8.1.5-4. Edirne Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-181

Etkilerin yüksek olduğu illerde, bileģen üzerindeki olumsuz etkiler, büyük ölçüde değerleri 34 ila 51 arasında değiģen, yerel morfolojinin etki faktörü değiģiklikleriyle ilgilidir. Ġçme suyu talebinin etki değeri ise değeri ise 25'e eģittir. Morfolojik değiģikliklerden kaynaklanan etkiler, esas olarak boru hattının döģenmesi için gerekli kazıların yapılması veya yüksek hidrolik iletkenliğine sahip akiferler ve sığ yer altı suyu boyunca YÜT'lerin inģası için gerekli olan ve yer altı suyu kaynaklarının drenajı açısından olası sonuçlara yol açabilecek hafriyatla bağlantılıdır. Ġçme suyu talebi, büyük ölçüde bitiģik alanlarda mevcut olan su kaynakları ile karģılanması mümkün olmayacak kamp sahalarında çalıģan personel ve çalıģmalar için gerekli su ihtiyacı ile bağlantılıdır. Bulgular ve tavsiyeler Yukarıda tanımlanan alanlarda bileģen üzerindeki eden önemli etkiler dikkate alınarak inģaat çalıģmalarının baģlamasından önce dikkate alınabilecek önlemler, aģağıda açıklanmaktadır. Tablo 8.1.5-6. ĠnĢaat AĢamasında Yeraltı Suyu Kaynakları Üzerindeki Etkinin Yönetimi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemleri Potansiyel Etki Etki Azaltıcı Önlemleri Özel Etki Azaltıcı Önlemleri Sığ yeraltı suyu kalitesinde bozulma Su koruma için inģaat faaliyetleri sırasında, askıdaki tozun etki azaltımı için kullanılan su gibi, su tüketimini sınırlama ile yürütülecektir. (örn: gerçek ihtiyaçlarla orantılı olarak suyun makul kullanımı konusunda personelin özel eğitime tabi tutulmasıyla). Su kalitesi ve sürdürülebilirliği, arzın proje gereksinimlerini karģıladığını ve bilinen diğer kullanıcıları olumsuz bir Ģekilde etkilemediğini teyit etmek için düzenli olarak izlenecektir Sızıntı ya da dökülmelerin önlenmesine yönelik stratejiler için Sızıntı Müdahale Prosedürleri geliģtirmek Atığın üretimi ve/veya kötü yönetimini önlemeye yönelik stratejiler için bir Atık Yönetim Planı geliģtirmek Kuyu açma, tamamlama ve kuyu terki için en iyi uygulamaları kullanmak Yeniden su kullanımı için imkânların en üst düzeye getirilmesi hidrotest planlaması: ilk öncelik hidrotest için yüzey suyunu kullanmak, eğer bu mümkün değilse, izin alınarak ve kamu kullanımı ve çevresel hassasiyetlere etki olamamasını sağlayarak, yer altı suyu kaynakları kullanılabilir. Yeraltı suyu kaynaklarını kullanmak için tüm gerekli izinleri almak ĠnĢaat sırasında doğal drenaj yollarını korumak Tüm Projeyle ilgili yeraltı suyu çekimini kayıt altına almak Tüm Proje kuyu açanları için kuyu açma en iyi uygulama eğitim programı uygulamak Yüksek etkilerin olduğu yerlerde (ġekil 8.1.5-2 ġekil 8.1.5-4), hafriyat ve tarama çalıģmalarının yer altı suyu akıģ biçimlerini değiģtirebilecek olması nedeniyle, geçilecek sığ yer altı suyunun bulunduğu akiferdeki yer altı suyu akıģları ve hidrojeoloji ortamlarının ele alınması gerekmektedir. Drenaj sorunlarının hafifletilmesinde, drenaj sistemlerinin yerleģtirilmesi ve kazı ve dolguların en az zararlı etkiye yol açacağı yerler gerekli Ģekilde dikkate alınması, Ġçme suyu temini için yararlı olan yer altı suyu kaynakları ile ilgili olarak, örneğin su kalitesi, su arıtma sistemi kapasitesi, pompa planına iliģkin sınırlandırmalarla kısıtlanan kaynağın kullanılabilir verimi ve akiferin olası verimi açısından, su talebinin karģılanması için en etkin yöntemlerin değerlendirilmesi konusunda hassas bir hidrojeolojik çalıģma yapılmalıdır. Hidrojeolojik çalıģma. akiferdeki uzun dönemli depolanan suyun alınması veya akiferden doğal deģarjdaki azalma (örneğin kaynaklardan gelen deģarjın tükenmesi/kesilmesi ve örn: sulama ya da içme suyu için, mevcut yeraltı temin kuyularıyla herhangi bir olası karıģmayı dikkate almak) nedeniyle zararlı sonuçları olacak aģırı kullanmadan kaçınmak için sürdürülebilir su kullanımı seçeneklerini ele alacaktır. 8.1-182

ĠĢletme aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Projenin analizine dayalı olarak iģletme döneminde aģağıdaki etki faktörlerin hidroloji ve yer altı suyunun kalitesini etkileyebileceği düģünülmektedir: Ġçme suyu talebi Etki faktörünün Etki Alanı (EA), Ģu Ģekilde tanımlanmıģtır: Ġçme suyu talebi: 1.000 m ÇeĢitli proje bileģenleri için iģletme sırasındaki etki faktörlerinin yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek), aģağıdaki tabloda sunulurken, etkinin yoğunluğunun hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar, Ek 4.5'de sunulmaktadır. Tablo 8.1.5-7. Hidroloji ve Yeraltı Suyu Kalitesi Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması Proje bileģeni Ġçme suyu talebi Boru hattı - karasal Boru hattı - denizel Yol geçiģi - açık kazı Yol geçiģi - hendeksiz Demiryolu geçiģi Kanal geçiģi - açık kazı Kanal geçiģi - kazısız Nehir geçiģi - açık kazı Nehir geçiģi hendeksiz YYSK'de boru hattı Kompresör istasyonları O Kamp alanları Blok vana / pig / ölçüm istasyonu Boru stok sahaları Boru hattı döģenmesi Geçici ulaģım yolları Kalıcı ulaģım yolları 8.1-183

Etki değerlendirmesi ĠĢletme aģamasında yeraltı suyu kaynakları, kompresör istasyonlarında içme suyu temini için gerekli yer altı suyunun çekilmesi sonucu etkilenebilir (iģletme personelinin gereksinimleri). Hidroloji ve yeraltı suyu kalitesi açısından dikkate alınan değerlendirme unsuru Ģöyledir: Sığ yeraltı suyu kalitesinde bozulma Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanır. Bu çalıģmada ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'de verilmektedir. Değerlendirme unsuru: Sığ yeraltı suyu kalitesinin düģmesi DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Etkilerin geniģ çapta farkedilebilir olmaması ve kullanıcılar üzerinde öngörülen bir etkisinin bulunmaması Etkisi yalnızca gerçekleģtiği alanın yakın çevresi ile sınırlı ve birkaç günden 1-3 aya kadar bir süre içerisinde mevcut durum seviyesine dönülebilecek, kazayla meydana gelen dökülme veya salınımlar Yeraltı su seviyelerinde bir miktar yerel etki görülmesi, ancak etkilenen su kaynağı, nehir veya sulak alan olmaması, tuzlanma giriģimi öngörülmemesi Yalnızca proje alanıyla sınırlı ve altı ay ile bir yıl içerisinde mevcut durum seviyesine döndürülebilecek kazayla meydana gelen dökülme ve salınım veya yerel zararlar Yeraltı suyu kaynaklarında önemli oranda azalma ihtimali ve/veya alıcı su kütlesi, nehir veya sulak alan üzerinde muhtemel etkiler ve/veya muhtemel tuzlanma giriģimi. Akiferler üzerinde uzun vadeli etkiler veya akiferlerin temel unsur/özelliklerinin tamamen kaybı ya da çok büyük değiģimlere uğraması ve temel özelliklerin kalıcı olarak kaybedilmesi ihtimali Bir yıldan uzun bir süre boyunca mevcut durum seviyesine döndürülemeyecek kadar büyük bir zarara yol açan dökülmeler veya kazayla meydana gelen olaylar AĢağıdaki tablo, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri ile ilgili duyarlılık unsurları üzerindeki bütün Proje bileģenleri ile ilgili hidrojeoloji ve yeraltı suyu kalitesi üzerindeki etkileri (her etki seviyesi için etkilenen alanın hektar cinsinden yüzölçümü olarak) özetlemektedir. Tablo 8.1.5-8. Sığ Yeraltı Suyu Kalitesinde Bozulma Yeraltı Suyunun Varlığı Ve Kaya Geçirgenliği ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 78 8 - - Kars - Erzurum - Erzincan - Bayburt - - - - - - - - - - - - - 8.1-184

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] GümüĢhane - Giresun - Sivas - Yozgat - KırĢehir - Kırıkkale - Ankara - EskiĢehir - Bilecik - Kütahya - Bursa - Balıkesir - Çanakkale - Tekirdağ - Edirne - - - - - - - 174 - - - - - - - - - - - - - - 91 - - - - - - - - - - - 65 - - - - - - - - - - - Sığ yeraltı suyu kalitesindeki bozulmadan dolayı ihmal edilebilir etkiler sadece Ardahan ilinde bulunmaktadır. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanın yüzölçümü, 78 ha a eģittir. DüĢük etkiler sadece Ardahan, Sivas, EskiĢehir ve Balıkesir illerinde söz konusudur. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların yüzölçümü 8 ha (Ardahan) ile 174 ha (Sivas) arasında değiģiklik göstermektedir. Hiçbir ilde orta ve yüksek etkiler söz konusu değildir. 8.1-185

Tablo 8.1.5-9. ĠĢletme AĢamasında Yüzey Yeraltı Suyu Üzerindeki Etkilerin Yönetimi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemleri Potansiyel Etki Sığ yeraltı suyu kalitesinde bozulma Etki Azaltıcı Önlemleri Su koruma için inģaat faaliyetleri sırasında, askıdaki tozun etki azaltımı için kullanılan su gibi, su tüketimini sınırlama ile yürütülecektir. (örn: gerçek ihtiyaçlarla orantılı olarak suyun makul kullanımı konusunda personelin özel eğitime tabi tutulmasıyla). Su kalitesi ve sürdürülebilirliği, arzın proje gereksinimlerini karģıladığını ve bilinen diğer kullanıcıları olumsuz bir Ģekilde etkilemediğini teyit etmek için düzenli olarak izlenecektir Sızıntı ya da dökülmelerin önlenmesine yönelik stratejiler için Sızıntı Müdahale Prosedürleri geliģtirmek Atığın üretimi ve/veya kötü yönetimini önlemeye yönelik stratejiler için bir Atık Yönetim Planı geliģtirmek Tüm Projeyle ilgili yeraltı suyu çekimini kayıt altına almak ĠĢletmeye kapatma aģamasındaki etkiler Etki faktörleri Projenin analizine dayalı olarak iģletmeye kapatma döneminde hiçbir etki faktörünün hidrojeoloji ve yeraltı suyu kalitesi üzerinde potansiyel bir etkiye sahip olmayacağı değerlendirilmiģtir. 8.1.6. Tarım ve Hayvancılık Projenin tarım ve hayvancılık üzerindeki potansiyel etkileri, Bölüm 8.3 te ele alınmaktadır. 8.1.7. Koruma Alanları (EK-V deki Duyarlı Yöreler Listesi Kapsamında) Projenin koruma alanları ve sulak alanlar üzerindeki potansiyel etkileri, Bölüm 8.2.2'de ele alınmaktadır. 8.1.8. Devletin Yetkili Organlarının Hüküm ve Tasarrufu Altında Bulunan Araziler (Askeri Yasak Bölgeler, Kamu Kurum ve KuruluĢlarına Belirli Amaçlarla Tahsis EdilmiĢ Alanlar, 7/16349 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile "SınırlandırılmıĢ Alanlar" vb.) Devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarrufu altındaki alanlar için 2 km geniģliğindeki Proje güzergâhı üzerinde Milli Savunma Bakanlığına (MSB) ait olan mevcut mülk, arazi, bina ve tesislere iliģkin bilgiler MSB'den talep edilmiģtir. Gelen yanıt yazılarına göre hiçbir teknik uygunsuzluk gözlemlenmemiģtir ve MSB'ye ait olan alanlarda TANAP Proje güzergâhı için özel Ģartlar belirtilmiģtir. Resmi yazılarına göre bu Ģartlar, Bölüm 7.3.1.8'de açıklanmaktadır. Ayrıca güzergâh koridoru ile ilgili olarak devlet arazileri hakkında Genel Kurmay BaĢkanlığı'na da baģvuru yapılmıģtır. Genel Kurmay BaĢkanlığı'ndan alınan cevabi yazılarında, talep edilen güzergâh değiģiklikleri liste olarak belirtilmiģtir. Ayrıca söz konusu yazılar güzergâh değiģikliklerine ilave olarak, Genel Kurmay BaĢkanlığı'na ait olan alanlarda TANAP Proje güzergâhı için özel Ģartları da içermektedir. Genel Kurmay BaĢkanlığı ve Savunma Bakanlığı tarafından istenen güzergâh değiģiklikleri gerçekleģtirilmiģ olup, söz konusu yazılarda belirtilen ve Bölüm 7.3.1.8'de açıklanan konular TANAP'ın ayrıntılı projelendirme, inģaat ve iģletme aģamalarında dikkate alınacaktır. 8.1-186

8.1.9. Su Kullanımı ve Bertarafı (Arazi Hazırlık, ĠnĢaat, ĠĢletme ve ĠĢletme Sonrası Olmak Üzere Temin Edileceği Kaynaklar, Su Miktarları, Ġçme ve Kullanma Suyu ve Diğer Kullanım Amaçlarına Göre Miktarları, Kullanım Sonrası OluĢacak Atık Suların Miktarı ve Bertarafı) Projenin arazinin hazırlık ve inģaat, iģletme ve iģletmeye kapatma aģamalarında su kullanımı ve atık su oluģumu söz konusu olacaktır. Su tüketimi ve atık su deģarjına iliģkin ayrıntılı bilgiler aģağıda verilmektedir. 8.1.9.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Arazinin hazırlanması ile birlikte baģlayacak inģaat aģaması sırasında ilk inģaat faaliyetlerinden biri kampların kurulması olacaktır. ĠnĢaat sırasında iģçiler için konaklama, kantin tesisleri ve diğer temel gereksinimleri sağlayacak olan kamplar, lojistik ve yerel koģullar açısından güzergâh üzerindeki en uygun yerlerde kurulacaktır (Bkz. Bölüm 2.3.1). Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģaması sırasında 23 ana kamp, boru stok alanlı 2 ana kamp ve 21 boru stok alanı kurulması planlanmaktadır (Bkz. Bölüm 2.11.1). Ana ve geçici kamp sahalarının koordinatları ve yerleri Ek 1.2 ve Ek 1.3'de verilmektedir. Kamplar için yaklaģık 700-800 personel istihdam edilecektir Projenin arazi hazırlık ve inģaat döneminde su kullanımı, aģağıda belirtilen unsurlar için gerekli olacaktır: Ġstihdam edilen personelin içme ve kullanma suyu Boru hattının iģletmeye kabulünden önceki hidrotest ve ĠnĢaat sahası ve kullanılacak köy yollarında toz oluģmasını önlemek için arazöz ile sulama yapılması Arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında suyun kullanacağı sahalar, miktarlar, temin kaynakları, atık su miktarları ve atık su arıtma yöntemleri, Tablo 8.1.9-1 de özetlenmekte olup, ayrıntılar devamında verilmektedir. Projenin bu aģamasında deģarj noktaları henüz belirlenmemiģ olup, deģarj noktaları inģaat çalıģmalarının baģlamasından önce belirlenecektir. 8.1-187

Tablo 8.1.9-1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢamalarında Suyun Kullanacağı Sahalar, Miktarlar, Temin Kaynakları, Atık su Miktarları ve Atık su Arıtma Yöntemleri Su Kullanım Amacı Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında içme ve kullanma suyu kullanımı; kamplardaki 18.750 kiģi için (25 kamp * 750 kiģi 18.750 kiģi) ĠnĢaat faaliyetleri sırasında açılacak hendeklerde toplanan su (yağmur suyu, yüksek yeraltı suyu gibi) 56 inçlik boru hattı ve 48 inçlik boru hattı için hidrotest suyu (Bkz. Bölüm 2) YağıĢlı olan dönemler haricinde köy yolları ve çalıģma alanlarında toz emisyonunun önlenmesi için arazözler ile sulama yapılması 21 Kullanılacak Su Miktarı Kamplar için; 18.750 kiģi x 150 lt/kiģi baģı-gün 2.813 m 3 /gün Miktarın belirlenmesi mümkün değildir. 56 inçlik boru hattı: 2.000.000 m 3 48 inçlik boru hattı: 539.700 m 3 Toplam: 2.539.700 m 3 Ortalama 10 m 3 /gün Su Temin Yeri Ġçme suyunun damacana su ile kullanma suyunun ise kamp alanlarının yakınındaki yerleģim birimlerindeki belediye su sistemlerinden temin edilmesi planlanmaktadır. Su sisteminin bulunmaması halinde kullanma suyu, çeģmelerden, köy su sistemlerinden taģınarak veya açılacak yer altı su kuyularından temin edilecektir. Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında içme suyu ve kullanma suyu, Sağlık Bakanlığı'nın 17.02.2005 tarihli ve 25730 tarihli "Ġnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik" ve 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu hükümlerine uygun olarak temin edilecektir. Ġçme ve kullanma suyunun mikrobiyolojik ve kimyasal analizi, düzenli aralıklarla yetkili makamlar tarafından yapılacaktır. OluĢacak Atık su Miktarı ~ 2.813 m 3 /gün - - Hidrotestte kullanılacak suyun, yüzey suyundan temin edilmesi planlanmaktadır. Yüzey suyu kaynaklarının bulunmaması halinde Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü'nden gerekli izinlerin alınmasından sonra yer altı suyu kuyuları kullanılacaktır. Sulama iģlemi için kullanılacak suyun, yüzey suyundan temin edilmesi planlanmaktadır. Yüzey suyu kaynaklarının bulunmaması halinde Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü'nden gerekli izinlerin alınmasından sonra yer altı suyu kuyuları kullanılacaktır. 2.539.700 m 3 Not 1: Bir kiģi için su kullanım miktarı 150 L/kiĢi-gündür 22 Not 2: Ġçme suyu ve kullanma suyu, tamamen atık suya dönüģecektir. Not 3: Hidrotest suyunun kesin miktarları, yapılacak mühendislik çalıģmaları ile ortaya çıkacaktır. - Atık su Arıtma Yöntemi Ortaya çıkacak evsel nitelikli atık su, kamp sahasındaki paket atık su arıtma tesisinde toplanacak ve arıtılacaktır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği'ndeki (SKKY) standartları sağlayan paket atık su arıtma tesisi çıkıģ suyu gerekli izinler alındıktan sonra en yakın alıcı ortama deģarj edilecektir. Su bulanıklık ve askıda katı madde içereceğinden deģarj edilmeden önce sedimantasyon (çöktürme) yapılacaktır. Su, pompa ile çekilecek ve inģa edilecek sedimantasyon havuzlarına iletilecektir. Sedimantasyondan sonra su, en yakın alıcı ortama boģaltılacaktır. Ortaya çıkacak atık sular, arıtılacak ve Tablo 8.1.9-3 ve Tablo 8.1.9-4 de yer alan sınır değerlerin karģılanmasından sonra gerekli izinler alınacak ve en yakın alıcı ortama deģarj edilecektir. ÇalıĢma alanlarında toz oluģumunun engellenmesi amacı ile kullanılan suyun büyük kısmı toprak tarafından emilecek kalan kısmı da mevsimsel değiģikliklere bağlı olarak kısmen buharlaģacaktır. Dolayısıyla bu aģamadan kaynaklanacak bir atık su oluģumu söz konusu değildir. 21 Toz emisyonunun önlenmesi için inģaat sahası ve servis yollarına özellikle ilkbahar, yaz ve sonbaharda sürekli olarak arazözlerle su püskürtülecektir. 22 Kaynak: (Su Temini ve Atık su UzaklaĢtırılması Uygulamaları ĠTÜ - 1998, Prof. Dr. Dinçer TOPACIK, Prof. Dr. Veysel EROĞLU) 8.1-188

Evsel Nitelikli Atık Su Projede çalıģan personelden kaynaklı olarak orta derecede kirlenmiģ evsel nitelikli atık su oluģacaktır. Literatür bilgilerine göre, oluģacak evsel nitelikli atık suyun özellikleri (toplam kirlilik yükü) Tablo 8.1.9-2'de sunulmaktadır. Tablo 8.1.9-2. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢamalarında OluĢacak Evsel Nitelikli Atık Suyun Özellikleri PARAMETRE Birim Yük (mg/l) Toplam Yük (kg/h) BOD 5 220 25,8 COD 500 58,6 Askıdaki katı madde 220 25,8 Yağ-gres 100 11,7 Toplam P 8 0,9 Toplam N 40 4,7 Toplam Cl 50 5,9 Toplam kükürt 30 3,5 Toplam organik karbon 160 18,8 ph 6-9 Kaynak: Metcalf ve Eddy. (2004). Atık su Mühendisliği, Arıtma, Tasfiye ve Yeniden Kullanım, Mc Graw Hill Book Company, New York, ABD. Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģaması sırasında oluģacak evsel nitelikli atık su, paket atık su arıtma tesisinde arıtılacak, 31.12.2004 tarihli ve 25687 sayılı "Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nde (SKKY)" yer alan "Evsel Atık Sular için Alıcı Ortama DeĢarj Standartları" sağlanacak ve gerekli izinler alındıktan sonra en yakın alıcı ortama deģarj edilecektir. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nde (SKKY) verilen sınır değerlere ilave olarak, IFC Genel Çevre, Sağlık ve Güvenlik Kılavuz Ġlkeleri ve AB Kılavuz Ġlkelerinde belirtilen sınır değerler karģılanacaktır (Bkz. Bölüm 4). Projenin arazi hazırlık ve inģaat dönemlerinde tesis edilmesi planlanan paket atık su arıtma tesisleri kapsamında 15.03.2012 tarihli ve 2012/9 sayılı Atık su Arıtma / Derin Deniz DeĢarjı Tesisi Proje Onay Genelgesi uyarınca gerekli izin ve onaylar alınacaktır. Hendeklerde Toplanan Su ĠnĢaat faaliyetleri sırasında açılacak hendeklerde su (yağmur suyu, yüksek yeraltı suyu gibi) toplanabilir. Su bulanıklık ve askıda katı madde içereceğinden deģarj edilmeden önce sedimantasyon (çöktürme) yapılacaktır. Hendeklerde toplanan su, pompalarla Proje güzergâhı boyunca tesis edilecek sedimantasyon havuzlarına alınacak, askıda katı maddelerin çökeltilmesinden sonra su, en yakın alıcı ortama deģarj edilecektir. 8.1-189

Sedimantasyon havuzlarında çökertilen malzeme, niteliğine göre mümkünse arazi tesviye çalıģmalarında kullanılacaktır. Hidrotest Atık suyu Projenin inģaat aģaması tamamlandıktan sonra, tüm boru hattı için eksiksiz bir hidrotest yapılarak boru hattının bütünlüğü doğrulanacaktır. Koruma veya temin güçlükleri nedeniyle, suyun bir test bölümünden diğerine boru hattı boyunca taģınması gerekebilir. Bu durumlarda montaj programı, suyun temini ve bertaraf Ģartları tamamen sağlanarak tamamlanacaktır. Test suyunun bir bölümden diğerine aktarılması iģlemi metal borular kullanılarak suyun hiçbir Ģekilde kaybedilmemesi veya dökülmemesi sağlanarak gerçekleģtirilecektir. Su bir bölümden diğerine aktarılırken filtrelenecek ve kimyasal bileģimi kontrol edilecek ve gerekirse istenen değerler için ayarlama yapılacaktır. Su kalitesi ile ilgili herhangi bir Ģüphe olması ve suyun uzun süre boru hattında tutulması halinde, su içerisindeki biyolojik oluģumların önlenmesi için suyun kimyasal iģleme tabi tutulması gerekebilir. Ayrıca borunun iç yüzeyinin korunması için suya oksidasyon/ korozyon inhibitörlerin eklenmesi gerekebilir. Kimyasalların eklenmesi dikkatli bir inceleme ve kontrole tabi olacaktır. Suyun belirtilen bileģim değerleri içinde kalmasını sağlamak için periyodik kontroller gerçekleģtirilecek ve bertaraf öncesinde test edilecektir. Hidrotestler için gerekli proses suyunun miktarı, hidrostatik basınç profilleri dikkate alınarak belirlenen ve test edilen hattın uzunluğuna ve hattın bir kısmından diğerine yeniden kullanılan test suyunun hacmine bağlı olarak değiģiklik gösterecektir. Ġlk çalıģmalara göre hidrotest için gerekli proses suyunun miktarı, 56 inçlik boru hattı için yaklaģık 2.000.000 m 3 ve 48 inçlik boru hattı için 539.700 m 3 olacaktır. Mühendislik aģamasında, hidrotest için su kaynakları ve deģarj noktalarının tanımlanması için su temin yerleri/deģarj yerleri belirlenecek ve su analizleri yapılacaktır. Su kaynakları, boru hattı boyunca eģit olarak dağıtılmaya çalıģılacak, ancak aralarındaki mesafe nedeniyle birden fazla test bölümünün aynı kaynağı kullanması gerekecek ve suyun birkaç test bölümü için taģınması rutin bir uygulama olacaktır. Hidrotestten sonra oluģacak atık su, 31.12.2004 tarihli ve 25687 sayılı "Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nde (SKKY)" verilen standartlara uygun yöntemlerle arıtılacaktır (Bkz. Tablo 8.1.9-3). SKKY'de belirtilen sınırlara ilave olarak IFC (Karada Petrol ve Gaz GeliĢtirmeye ĠliĢkin Çevre, Sağlık ve Güvenlik Kılavuz Ġlkeleri) tarafından belirlenen sınır değerlere de uyulacaktır (Bkz. Tablo 8.1.9-4). 8.1-190

Tablo 8.1.9-3. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği - KarıĢık Endüstriyel Atık Suların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (31.12.2004 tarihli ve 25687 sayılı yönetmelik) Tablo 19: KarıĢık Endüstriyel Atık Suların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları (Küçük ve Büyük Organize Sanayi Bölgeleri ve Sektör Tanımı Yapılamayan Diğer Sanayiler) Parametre Birim Kompozit Numune (2 saat) Kompozit Numune (24 saat) Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı (KOĠ) mg/l 400 300 Toplam Askıda Katı Madde (TAKM) mg/l 200 100 Yağ ve Gres (O&G) mg/l 20 10 Toplam Fosfor mg/l 2 1 Toplam Krom mg/l 2 1 Krom (Cr+6) mg/l 0,5 0,5 KurĢun (Pb) mg/l 2 1 Toplam Siyanid (CN-) mg/l 1 0,5 Kadmiyum (Cd) mg/l 0,1 - Demir (Fe) mg/l 10 - Florid (F-) mg/l 15 - Bakır (Cu) mg/l 3 - Çinko (Zn) mg/l 5 - Cıva (Hg) mg/l - 0.05 Toplam Kjeldahl Nitrojen mg/l 20 15 Balık Biyodeneyi (ZSF) - 10 10 Renk (Pt-Co) 280 260 ph - 6-9 6-9 Tablo 8.1.9-4. IFC Hidrotest Su DeĢarj Standartları Parametre Sınırlar Toplam hidrokarbon içeriği 10 mg/l ph 6-9 BOD 25 mg/l COD 125 mg/l Toplam askıdaki katı maddeler 35 mg/l Toplam fenoller 0,5 mg/l Sülfitler 1 mg/l Ağır metaller (Toplam) 5 mg/l 8.1-191

Parametre Klorürler Sınırlar 600 mg/l (ortalama) 1.200 mg/l (Azami) Denizde kullanılacak ekipmanın ve boru hattının denizdeki bölümünün sağlamlığının doğrulanması için gerçekleģtirilen hidrotest, su (ekipman Ģartnamelerinin uygun olması durumunda filtrelenmiģ deniz suyu kullanılacaktır) ile yapılacak basınç testini içermektedir. Ġç korozyonun engellenmesi ve kaçakların tespiti amacıyla suya kimyasal katkı maddeleri (korozyon inhibitörleri, oksijen tutucu ve boyalar) eklenebilir. Hidrotest sularının yönetiminde aģağıdaki kirlilik önleme ve kontrol önlemleri dikkate alınacaktır: Ekipmanın denizdeki tesislere gönderilmeden önce karadaki bir tesiste test edilerek denizde kullanılacak hidrotest suyu miktarının en aza indirilmesi; Birden fazla test için aynı suyun kullanılması; Test suyunun ekipman veya boru hattı içerisinde kalma süresinin en aza indirilerek kimyasal ihtiyacının azaltılması; Kimyasal katkı maddelerinin doz konsantrasyonu, toksisite, biyobozunurluk, biyoyararlılık ve biyobirikim potansiyeli dikkate alınarak seçilmesi; Denizel hidrotest suyunun arıtma ve bertaraf için uygulanabilir olduğunda kıyı tesislerine gönderilmesi. Hidrotest suyunun denize deģarj bertarafı için tek uygulanabilir seçenek olarak deģarj noktası, deģarj debisi, kimyasal kullanımı ve yayılımı, çevresel risk ve izleme koģullarının dikkate alındığı bir hidrotest suyu bertaraf planı hazırlanacaktır. Hidrotest suyunun sığ kıyı sularına verilmesinden kaçınılacaktır 23. 8.1.9.2. ĠĢletme AĢaması Projenin iģletme aģamasında toplam iģletme personelinin sayısı yaklaģık 70 olacaktır ve bunların yaklaģık 40'ı için kalacak yer imkânı sağlanması gerekmektedir. YaklaĢık olarak 300 bakım personeli bulunacak ve bunların yaklaģık 70'i için kalacak yer imkânı sağlanması gerekmektedir. Güvenlik nedeniyle lojmanlar, tesis çitleri içerisinde yer almayacaktır ve yetkililerce belirlenen proje sağlık koruma bandına uygun Ģekilde yerleģtirilecektir. ĠĢletme aģamasında su kullanımı ve oluģacak atık sulara ait bilgiler Tablo 8.1.9-5 te gösterilmektedir. 23 IFC, Karada Petrol ve Gaz GeliĢtirmeye ĠliĢkin Çevre, Sağlık ve Güvenlik Kılavuz Ġlkeleri, 2007 8.1-192

Tablo 8.1.9-5. ĠĢletme AĢamalarında Suyun Kullanacağı Sahalar, Miktarlar, Temin Kaynakları, Atık su Miktarları Ve Atık su Bertaraf Etme Yöntemleri Su Kullanım Amacı Kullanılacak Su Miktarı Su Temin Yeri OluĢacak Atık su Miktarı Atık su Arıtma Yöntemi Projenin iģletme aģamasında içme ve kullanma suyu kullanımı; Sahada çalıģacak iģletme personeli: 70 kiģi Sahada çalıģacak bakım personeli: 300 kiģi Su tüketimi yapan toplam : 370 kiģi 370 kiģi x 150 lt/kiģigün 55,5 m 3 /gün Ġçme suyunun damacana su ile kullanma suyunun ise yer üstü tesislerinin yakınındaki yerleģim birimlerindeki belediye su sistemlerinden temin edilmesi planlanmaktadır. Su sisteminin bulunmaması halinde kullanma suyu, çeģmelerden, köy su sistemlerinden taģınarak veya açılacak yer altı su kuyularından temin edilecektir. Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında içme suyu ve kullanma suyu, Sağlık Bakanlığı'nın 17.02.2005 tarihli ve 25730 tarihli "Ġnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik" ve 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu hükümlerine uygun olarak temin edilecektir. Ġçme ve kullanma suyunun mikrobiyolojik ve kimyasal analizi, düzenli aralıklarla yetkili makamlar tarafından yapılacaktır. ~ 55,5 m 3 /gün Ortaya çıkacak evsel nitelikli atık sular, YÜT sahasındaki paket atık su arıtma tesisinde toplanacak ve arıtılacaktır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği'ndeki (SKKY) standartları sağlayan paket atık su arıtma tesisi çıkıģ suyu gerekli izinler alındıktan sonra en yakın alıcı ortama deģarj edilecektir. Yağmur Suyu Proses Suyu Miktarın belirlenmesi mümkün değildir. Miktarın belirlenmesi mümkün değildir. - - Su sisteminin bulunmaması halinde gerekli su, çeģmelerden, köy su sistemlerinden taģınarak veya açılacak yer altı su kuyularından temin edilecektir. Not 1: Bir kiģi için su kullanım miktarı 150 L/kiĢi-gündür (24) Not 2: Ġçme suyu ve kullanma suyu, tamamen atık suya dönüģecektir. - Bu sistem için arıtma öngörülmemektedir. Yağmur suyu, kirlenmemiģ su olup, ön arıtma/arıtma yapılmadan kanallar yoluyla doğal araziye iletilecektir. Ortaya çıkacak atık sular paket atık su arıtma tesisinde toplanacak ve arıtılacaktır. SKKY standartlarını sağlayan paket atık su arıtma tesisi çıkıģ suyu gerekli izinler alındıktan sonra en yakın alıcı ortama deģarj edilecektir. Bölüm 8.1.9.1'de belirtildiği gibi, Projenin iģletme aģamasında içme suyu, damacanalarda satın alınacak ve kullanma suyu da YÜT lerin yakınındaki yerleģimlerde bulunan belediye su sistemlerinden elde edilebilecektir. Bir su sisteminin bulunmaması halinde kullanma suyu, çeģmelerden, köy su sistemlerinden taģınarak veya su kuyuları açılarak elde edilecektir. Su kuyusu açılması halinde Devlet Su ĠĢleri'nden gerekli izinler alınacaktır. ĠĢletme aģamasında kullanılacak içme suyu ve kullanma suyu, Sağlık Bakanlığı'nın 17.02.2005 tarihli "Ġnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik" ve 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu hükümlerine uygun olarak temin edilecektir. EROĞLU) 24 Kaynak: (Su Temini ve Atık su UzaklaĢtırılması Uygulamaları ĠTÜ - 1998, Prof. Dr. Dinçer TOPACIK, Prof. Dr. Veysel 8.1-193

Evsel Nitelikli Atık Sular Yerüstü Tesislerinde ortaya çıkacak evsel nitelikli atık sular için kanalizasyon altyapısı kurulacak olup, söz konusu altyapı ile tuvaletler, giriģ yapısı banyoları, istasyon kumanda, idare binası, kantin, atölye, depo ve lojman binalarından gelen evsel nitelikli atık sular toplanacaktır. Evsel atık su, sızdırmasız biriktirme havuzlarında toplanacak ve paket atık su arıtma tesisine pompalanacaktır. Atık suyun paket atık su arıtma tesisine giriģinden önce kurulacak olan yağ tutucu ile yağ ve gresin ayrılması sağlanacaktır. Paket atık su arıtma tesisi çıkıģ suyunun ilgili mevzuatta yer alan sınır değerleri karģılamasından sonra gerekli izinler alınacak ve en yakın alıcı ortama deģarj edilecektir. FMS-GE-A1 ölçüm istasyonu (Gürcistan sınırı) gibi az sayıda kiģinin görev yapacağı tesislerde ortaya çıkacak atık sular sızdırmasız biriktirme havuzlarında toplanacak ve en yakın atık su arıtma tesisine vidanjörlerle taģınacaktır. Yakınlarda atık su arıtma tesisinin bulunmaması halinde, baģvurulacak seçeneklerden biri de en yakın CST ye vidanjörlerle taģınması olacaktır. FMS-GR-A1 ölçüm istasyonunda ise (Yunanistan sınırı), küçük ölçekli paket membran biyoreaktörü temin edilmesi öngörülmektedir. SKKY deki limit değerleri sağlayan paket membran biyoreaktörü çıkıģ suyu gerekli izinler alındıktan sonra en yakın alıcı ortama deģarj edilecektir. Blok vanaların ve pig istasyonunun sınırlı hacmi ve bunlarda personel sürekli bulunmayacağından gerekmesi halinde kimyasal tuvalet kullanılacaktır. Proje kapsamındaki yer üstü tesislerinin bulunduğu yerler yerleģim alanlarından uzak olmaları nedeniyle kanalizasyon Ģebekesine bağlantı uygulanabilir bir seçenek olarak görülmemektedir. Yağmur Suları Yerüstü Tesislerinde yer alacak Yağmur Suyu Altyapısı için arıtma öngörülmemektedir. Yağmur suyunun miktarı bölgelere göre mevsimsel olarak değiģkenlik gösterecektir. Yağmur suyu, kirlenmemiģ su olup, ön arıtma/arıtma yapılmadan kanallar yoluyla doğal araziye iletilecektir. Proses Atık Suları Yerüstü Tesislerinde bakım/temizlik iģlemleri veya herhangi bir sızıntı durumunda ortaya çıkacak proses atık suyu, sızdırmasız biriktirme havuzlarında toplanacak ve mümkün ise arıtılmak üzere paket atık su arıtma tesisine pompalanacak ve/veya vidanjörlerle paket atık su arıtma tesisine taģınacaktır. Tesislerde ortaya çıkacak proses suyu, hiçbir koģulda Yağmur Suyu Altyapısına deģarj edilmeyecektir. Tesis içerisinde toplanamayan bütün diğer atık sular, sızdırmasız biriktirme havuzlarında toplanacak ve en yakın atık su arıtma tesisine gönderilecektir. Proje kapsamındaki paket atık su arıtma tesislerinde veriminin izlenmesi ve arıtma çıkıģ suyunun ilgili limit değerleri sağlaması için alıcı ortama deģarj edilmeden önce numune alma noktası tesis edilecektir. ĠĢletme aģamasında ortaya çıkacak atık sular, ulusal mevzuattaki ilgili limit değerler sağlanarak ve kabul görmüģ uluslararası sektörel en iyi uygulamalar dikkate alınarak bertaraf edilecektir. 8.1-194

Mümkün olması halinde oluģacak bütün atık sular sızdırmasız biriktirme havuzlarında toplanarak en yakın ilgili belediyenin atık su arıtma tesisine taģınacaktır. Projenin iģletme aģamasında tesis edilmeleri planlanan paket atık su arıtma tesisleri için 15.03.2012 tarihli ve 2012/9 sayılı Atık su Arıtma / Derin Deniz DeĢarjı Tesisi Proje Onay Genelgesi uyarınca gerekli izin ve onaylar alınacaktır. Ayrıca, arıtılmıģ atık suyun 29.04.2009 tarih ve 27214 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Çevre Kanununca Alınması Gereken Ġzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik hükümlerine uygun olarak deģarjı için ilgili Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü'nden Çevre Ġzin Belgesi alınacaktır. 8.1.9.3. ĠĢletmeye Kapatma Projenin ekonomik ömrünün tamamlanmasından ve iģletmeye son verilmesinden sonra iģletmeye kapatma çalıģmaları yapılacaktır. Bu kapsamda yerüstü tesisleri sökülecektir. Ancak, boru hattı gömülü kalmaya devam edecektir. Bu faaliyetler kapsamında Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında olduğu gibi geçici kamp sahalarının inģa edilmesi planlanmaktadır. Bu nedenle, Projenin bu aģamasında çalıģan personelin ürettiği evsel nitelikli atık su oluģacaktır. Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamaları için açıklanmıģ olan bütün yükümlülük ve taahhütleri Projenin bu aģaması için de geçerli olacaktır. 8.1.10. Enerji Temini 8.1.10.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Arazi hazırlık ve inģaat aģamasında baģlıca enerji tüketimi, elektrik Ģeklinde kamp sahalarında ve boru stok sahalarında gerçekleģecektir. Bu alanlar için elektrik enerjisi ulusal Ģebekeye bağlantı yoluyla sağlanacaktır. Bu bağlantı için bir izin süreci gerekli olacaktır. Bu izin süreçleri, ulusal Ģebekeye bağlantının tesis edilmesinden önce tamamlanacaktır. Ulusal Ģebekeye bağlantının tesis edilememesi halinde Ģantiye jeneratörleri kullanılacaktır. Arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında enerji tüketiminin en aza indirilmesi için alınacak önlemler aģağıda Tablo 8.1.10-1 da verilmiģtir. Tablo 8.1.10-1. Kaynak Tüketimi Üzerindeki Etki- Enerji Kullanımının En Aza Ġndirilmesi ĠnĢaat AĢaması Potansiyel Etki Kaynak tüketimi Etki Azaltıcı Önlemleri ÇalıĢan farkındalığı Enerji tasarruflu ekipman kullanımı Bakımı yapılmıģ araçların kullanımı 8.1.10.2. ĠĢletme AĢaması Kompresör istasyonlarındaki gaz türbinleri, enerji kaynağı olarak iletilen doğalgazı kullanacaktır. Tesis edilecek dört kompresör istasyonunun kurulu kapasiteleri Projeye uygun olacaktır. 8.1-195

Tablo 8.1.10-2. Kompresör Ġstasyonları ve Kurulu Güçleri Kompresör Ġstasyonu ÇalıĢan kompresörlerin sayısı Kurulu Termik Güç (MWt) CST-1A 5 445 CST-3A 5 445 CST-5A / CST-5AL 4+1 385 CST-7A 3 265 Bununla birlikte yerüstü tesislerinde aydınlatma ve benzeri amaçlarla gereken elektrik gerekli izin sürecinin tamamlanmasından sonra ulusal Ģebekeden alınacaktır. Ulusal Ģebekeden temin edilecek elektrik enerjisinde kesinti yaģanması ihtimaline karģın YÜT sahalarında jeneratörler bulunacaktır. ĠĢletme aģamasında enerji tüketiminin en aza indirilmesi için alınacak önlemler aģağıda Tablo 8.1.10-3 te verilmiģtir. Tablo 8.1.10-3. Kaynak Tüketimi Üzerindeki Etki - Enerji kullanımının en aza indirilmesi ĠĢletme aģaması Potansiyel Etki Kaynak tüketimi Etki Azaltıcı Önlemleri ÇalıĢan farkındalığı Enerji tasarruflu ekipman kullanımı Bakımı yapılmıģ araçların kullanımı Mümkün olan en iyi teknolojinin kullanımı BAT (Bkz. Bölüm 4) 8.1.10.3. ĠĢletmeye Kapatma ĠĢletmeye kapatma sırasındaki enerji temini, yukarıda arazi hazırlık ve inģaat aģamasında belirtilen yaklaģıma uygun Ģekilde sağlanacaktır. ĠĢletmeye kapatma aģamasında enerji tüketiminin en aza indirilmesi için alınacak önlemler aģağıda Tablo 8.1.10-4 te verilmiģtir. Tablo 8.1.10-4. Kaynak Tüketimi Üzerindeki Etki- Enerji Kullanımının En Aza Ġndirilmesi ĠĢletmeye kapama aģaması Potansiyel Etki Kaynak tüketimi Etki Azaltıcı Önlemleri ÇalıĢan farkındalığı Enerji tasarruflu ekipman kullanımı Bakımı yapılmıģ araçların kullanımı 8.1.11. Yakıt Temini 8.1.11.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Arazi hazırlık ve inģaat aģamasındaki en önemli yakıt tüketimi, kullanılacak inģaat makineler nedeniyle olacaktır. ĠnĢaat makinelerinin kullanacağı yakıt, çalıģma alanları yakınındaki akaryakıt istasyonlarından sağlanacaktır. Arazi hazırlık ve inģaat aģamasındaki yakıt tüketimi Tablo 8.1.10-1 de belirtildiği Ģekilde en aza indirilecektir. 8.1-196

8.1.11.2. ĠĢletme AĢaması ĠĢletme aģamasındaki en önemli yakıt tüketimi, kompresör istasyonlarındaki gaz türbinlerinden kaynaklanacaktır. Gaz türbinleri için gerekli yakıt, boru hattı ile iletilen doğal gazdan sağlanacaktır. TANAP Projesinin iģletme aģamasındaki yakıt tüketimi ile ilgili detaylı bilgiler Bölüm 8.1.1. Meteorolojik ve Ġklimsel Özellikler de yer almaktadır. Kompresör istasyonlarında acil durumlarda, acil durum jeneratörlerinin kullanacağı yakıt depoları bulunacaktır. ĠĢletme aģamasında yakıt tüketimi Tablo 8.1.10-3 te belirtildiği Ģekilde en aza indirilecektir. 8.1.11.3. ĠĢletmeye Kapatma ĠĢletmeye kapatma sırasındaki yakıt temini arazi hazırlık ve inģaat aģamasına benzer olacaktır. Arazi hazırlık ve inģaat aģamasındaki yakıt tüketimi Tablo 8.1.10-4 te belirtildiği Ģekilde en aza indirilecektir. 8.1.12. Olası Kaynak ve Altyapı Kullanımları Proje faaliyetleri sırasında kullanılacak baģlıca kaynak, su olacaktır. Projenin çeģitli aģamalarındaki su kullanımı Bölüm 8.1.9'da ayrıntılı olarak açıklanmaktadır. Projede kullanacak baģlıca altyapılar aģağıda verilmiģtir: 1. Ulusal ġebeke Bağlantıları: Enerji Temini bölümünde açıklandığı gibi, Projede izin alma sürecinin tamamlanmasından sonra ulusal elektrik Ģebekesine bağlantı yapılması planlanmaktadır. 2. Mevcut Atık Bertaraf Tesisleri: Bölüm 2.11.3 Katı Atık Depolama baģlığında açıklandığı gibi, Proje kapsamında oluģacak katı atıklar, ilgili Belediyeler ile mutabakat iģlemlerinin tamamlanmasından sonra mevcut en yakın belediye atık depolama tesislerinde bertaraf edilecektir. 3. Arazi hazırlık ve inģaat aģamasında gerekli malzemenin karģılanması için mümkün olduğunca kazı toprağı kullanılacaktır. Çıkarılan kazı toprağının uygun olmaması halinde gerekli agrega malzemesi yakın çevrede yer alan lisans ve izinleri tamamlanmıģ kum, çakıl ve taģ ocaklarından temin edilecektir. Yeni taģocaklarının açılmasının gerekli olması halinde inģaat yüklenicisi, taģocağının açılması ve iģletilmesi için gerekli izin ve ruhsatları alacaktır. Tüm izin ve ruhsat alma süreçlerinde Çevre Mevzuatına uyulacaktır. TANAP, taģ ocaklarının proje ve mevzuat Ģartlarına uygunluğunu kontrol ve denetleme hakkına sahip olacaktır. Mevcut ulaģtırma altyapısının kullanımı aģağıdaki bölümde açıklanmaktadır. 8.1-197

8.1.13. Trafik (Karayolu, Demiryolu, Deniz ve Hat DöĢenirken UlaĢım Yolları) 8.1.13.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģaması sırasında yoğun ulaģtırma faaliyetleri olacaktır. Bu faaliyetler ile ilgili Proje lojistik çalıģmaları yürütülmektedir. Söz konusu Proje lojistik çalıģması halen devam etmekte olup, arazi hazırlık ve inģaat aģaması için ulaģtırma konusunda aģağıdaki ana ilkeler geçerli olacaktır: Borular, demiryolu veya deniz yolu ile Bölüm 2 ve Bölüm 5'de belirtilen ana boru depolama sahasına nakledilecek, Borular, ana boru depolama sahalarından boru stok sahalarına demiryolu veya karayolu ile taģınacak, Borular, inģaat koridoru ve kamplara ise karayolu ile taģınacaktır. Deniz ve demiryolu trafiğindeki artıģın boyutu, Proje Lojistik ÇalıĢmasının tamamlanmasından sonra belli olacaktır. Boruların inģaat alanları ve kamplara kolay bir Ģekilde nakledilmesi için 21 boru depolama alanı ve boru stok alanlı 2 ana kamp sahası belirlenmiģtir. Gerek duyulması halinde Projenin gelecek aģamalarında yeni yerler seçilebilir. Bölüm 2 de de belirtildiği üzere boru hattı çaplarına göre boru hattı uzunlukları aģağıda verilmiģtir: 56' lik boru hattının (EskiĢehir e kadar) uzunluğu yaklaģık 1.334 km dir. 48' lik boru hattının (EskiĢehir den Yunanistan a kadar/deniz hattı hariç) uzunluğu yaklaģık 453 km dir. 30' lik deniz boru hattının uzunluğu 18 km dir. Boru taģınmasından kaynaklanan trafik yükü hesaplaması bir tır üzerinde 48" ve 30 çapında ve 12 m uzunluğunda 2 adet borunun ve 56" çapında 12 m uzunluğunda 1 adet borunun taģınabileceği varsayımına göre yapılmıģtır. Proje kapsamında kullanılacak boru sayısı; 56' lik boru sayısı: 1334 km / 12 m = 111.167 111.500, 48' lik boru sayısı: 453 km / 12 m = 37.750, 30' lik boru sayısı: 18 km / 12 m = 1.500, Proje kapsamında kullanılacak TIR sayısı; 56' lik boru taģıyacak tır sefer sayısı: 111.500/1 = 111.500, 48' lik boru taģıyacak tır sefer sayısı: 37.750 / 2 = 18.875, 30' lik boru taģıyacak tır sefer sayısı: 1.500 / 2 = 750, Toplam tır sefer sayısı: 111.500 + 18.875 + 750 = 131.125 dir. Bu boruların inģaat aģamasında yaklaģık 3 yıl taģınacağı ve boru taģıma için yılda azami 9 ayın kullanılabileceği dikkate alındığında, bir ayda boru depolama sahalarına yaklaģık 4.860 (131.125/3 yıl*9 ay) kamyon girip çıkacak ve bir günde boru depolama sahalarına 162 (4.860/30 gün) kamyon girip çıkacaktır. Bu nedenle 23 boru depolama sahasında her gün yaklaģık 7 tır hareketi olacaktır. 8.1-198

Arazi hazırlık ve inģaat çalıģmaları sırasında artan karayolu trafiğine katkıda bulunan diğer faktörler aģağıdaki gibidir: Personel, çalıģma alanlarına otobüslerle taģınacağından Proje güzergâhının farklı noktalarında çalıģan personelin giriģ ve çıkıģının yoğun trafiğe neden olması, Alet, inģaat malzemeleri ve atıkların taģınması Geçici ulaşım yolları ĠnĢaat koridoruna ve çeģitli YÜT'lerine ulaģım genel olarak mevcut yollar kullanılarak sağlanacaktır. UlaĢım yolları, Proje çalıģma alanlarına personel, ekipman, araç, ağır kamyonlar ve malzemelerin nakli için geçici olarak kullanılacaktır. Ağır inģaat ekipmanını taģımayacak bazı yollarda sadece hafif kamyon trafiği (örneğin kamyonetler) oluģacaktır. Boru hattı yapım ve çalıģmaları için mevcut asfalt veya stabilize yollar kullanılacak olup, bu nedenle yolun temelinin bozulması, kamu ve inģaat trafiği için araç sürmeyi güç veya tehlikeli hale getirmediği sürece yollarda herhangi bir değiģiklik yapılması gerekmeyecektir. BölünmemiĢ ve toprak yollarda, özellikle yağmur ve kar gibi mevsimsel etkenlerin yolları bozması nedeniyle, inģaat aģamasında inģaat ekipmanları ve araçların taģınabilmesi için yollarda iyileģtirme ve bakım gerekebilecektir. Yol tesviyesi ve dolgu gibi yol iyileģtirme çalıģmaları, mümkün olan yerlerde ve yolun önceden tesviye edildiği durumlarda, mevcut yol sınırları içerisinde yapılacaktır (yani; güvenlik amaçları dıģında yollar geniģletilmeyecektir). Gerektiğinde yollar inģaat koridoru boyunca buldozerlerle düzenlenecek ve eski haline getirilecektir. Bazı yerlerde, özellikle de dağlık alanlarda, yeni ulaģım yollarının açılması gerekecektir. Boru ve personelin güvenli taģınması için mevcut yol ve köprülerin iyileģtirilmesi gerekebilecektir. Yeni ulaģım yolları, erozyon veya siltasyonu önlemek ve yağmur suyunun yol dıģındaki drenaj kanallarına güvenle iletilmesinin sağlayacak Ģekilde yeterli eğimde ve enine eğimli drenaj kanalları ile birlikte tasarlanacaktır. Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģaması sırasında artan trafik ve nakliyeden kaynaklanabilecek genel riskler ve bu risklerin azaltılması için alınabilecek ilgili etki azaltıcı önlemler Bölüm 11 ve Ek.5 de (Trafik (UlaĢım) Yönetim Planı) açıklanmıģtır. 8.1.13.2. ĠĢletme AĢaması Yerüstü Tesisleri (kompresör ve ölçüm istasyonları, blok vana ve pig istasyonları) ulaģım yolları, kalıcı olacak ve inģaattan önce belirlenecektir. Çevresel ve Sosyal Yönetim Planlarında açıklandığı gibi, çevresel etkileri ve uygun etki azaltıcı önlemleri Bölüm 11 de ve Ek-5 değerlendirilmiģtir. ĠĢletme aģamasında, Proje faaliyetlerinden dolayı yüksek düzeyde trafik yükü oluģması öngörülmemektedir. YÜT bakım çalıģmaları nedeniyle trafik yükü üzerinde küçük ölçüde artıģ beklenmektedir. Projenin iģletme aģamasına geçilmesinden sonra arazi hazırlık ve inģaat aģamasına ait Trafik (UlaĢım) Yönetim Planı güncellenecektir. 8.1-199

8.1.13.3. ĠĢletmeye Kapatma ĠĢletmeye kapatma aģaması, arazi hazırlık ve inģaat aģamalarındaki ile aynı miktarda boru ve malzeme taģınmasını içermeyecektir. Bu aģamada arazi hazırlık ve inģaat aģamasında olduğu gibi inģaat kampları olacaktır. Yerüstü tesislerinin söküleceği yerlerde trafik yükünde yerel artıģlar olabilecektir. Yerüstü tesisleri sökülmeye baģlanmadan önce ayrıntılı bir Trafik Yönetimi Planı, TANAP tarafından güncellenecektir. 8.1.14. Emisyon (Toz ve Gaz) Hesaplamaları Bu bölümde TANAP Projesi'nin inģaatı, iģletmesi ve iģletmeye kapatma aģamalarında Proje'nin ortam hava kalitesi üzerinde oluģturması öngörülen etkilerin bir değerlendirmesi sunulmaktadır. AĢağıdaki değerlendirme unsurları, Projenin ortam hava kalitesi üzerinde yaratabileceği etkilerin ifade edilebilmesi için değerlendirme sürecini yönlendiren parametreyi temsil etmektedir: Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ Gaz kirletici konsantrasyonunda artıģ Etki değerlendirmesi, Bölüm 7 de sunulan hava kalitesinin mevcut durumu konusunda toplanan verilerin yanı sıra Bölüm 3 de sunulan etki faktörleri tanımına dayanmaktadır. BileĢenin duyarlılığı Duyarlılık, aģağıdaki parametre ile tanımlanmaktadır: Alıcıların (insan) varlığı Ekolojik alıcıların varlığı Tablo 8.1.14-1 de bileģene iliģkin duyarlılık seviyesi değerlendirmesini göstermektedir. Tablo 8.1.14-1. Duyarlılık Seviyesi Hava Kalitesi Duyarlılık seviyesi DüĢük Orta Yüksek Alıcılar (insan) Ekolojik alıcılar <100 sakini bulunan yerleģim yerleri Yapay habitatların bulunması 100-500 sakini bulunan yerleģim yerleri >500 sakini bulunan yerleģim yerleri Anayol, otoyol veya endüstriyel alanların 1.000 m yakınında, <100 sakini bulunan yerleģim yerleri Doğal habitatların bulunması Anayol, otoyol veya endüstriyel alanların 1.000 m yakınında, 100-500 sakini bulunan yerleģim yerleri Hava kalitesi kriterlerinin aģıldığı noktaların 1.000 m yakınında bulunan yerleģim yerleri Korunan alanlarının bulunması Kritik habitatların bulunması Mevcut durum verilerinin ayrıntıları, Bölüm 7'de sunulurken duyarlılık analizinin sonuçları, Tablo 8.1.14-2, Tablo 8.1.14-3 ve Tablo 8.1.14-4 gösterilmektedir. 8.1-200

Tablo, olası maruz kalan yerleģimlerde, yerleģim birimlerinin sayısını, etkilenebilecek kiģilerin azami sayısını ve etkilenebilecek alanların yüzölçümünü (hektar olarak) göstermektedir ve ilgili Proje bileģenleri için aģağıdaki YÇA içinde gaz akıģ yönünde doğudan batıya illere göre düzenlenmiģtir: Alıcılar (insan) varlığı: 5.000 m lik YÇA Ekolojik alıcılar varlığı: 500 m lik YÇA Duyarlılık analizi, hava kalitesi sınır değerlerinin aģıldığı noktalara göre yapılmıģ olup, Bölüm 7.3.1.9 da sunulan mevcut durum verilerine dayanmaktadır. YerleĢim birimi, etki faktöründen küçük ölçüde etkilense dahi yerleģim birimindeki tüm nüfusun homojen biçimde maruz kalabileceği varsayılmıģtır. Bu varsayıma bağlı olarak etkilenebilecek alıcılar (insan) konusundaki tahminler konservatiftir. Benzer Ģekilde, ekolojik alıcıların etki alanı içerisinde etki faktörüne homojen biçimde maruz kaldıkları öngörülmüģtür. 8.1-201

Tablo 8.1.14-2. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi Toz ve Partikül Ġle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] Yüksek 30 21 34 2 1 10 1 17 25 11 4 13 17 1 17 24 27 16 0 11 Orta 19 19 47 7 5 5 3 34 54 12 15 18 37 2 15 61 28 19 1 9 (Ġnsan) alıcılar (YerleĢim birimleri) Toz ve partikül için DüĢük 6 1 21 50 0 18 0 69 19 3 13 11 30 9 2 15 27 4 0 0 [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] Yüksek 38.672 38.687 48.579 4.184 526 2.243 858 21.674 97.611 109.038 2.337 18.740 25.577 523 15.271 17.478 27.936 12.840 0 73.147 Orta 3.689 4.866 11.875 1.709 1.161 936 437 6.964 11.621 2.447 2.010 3.641 7.265 264 3.733 12.967 7457 4.948 269 2.851 DüĢük 431 77 819 2.129 0 758 0 3.408 1.213 158 703 755 1.846 450 104 1.138 328 284 0 0 Tablo 8.1.14-3. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Gaz Kirleticilerle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] Yüksek 24 18 25 2 1 6 1 10 22 8 2 11 13 1 14 11 19 12 0 11 Orta 25 22 56 7 5 9 3 41 57 15 17 20 41 2 18 74 36 23 1 9 Alıcılar (Ġnsan) (YerleĢim birimleri) Gaz kirleticiler için DüĢük 6 1 21 50 0 18 0 69 19 3 13 11 30 9 2 15 6 4 0 0 [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] Yüksek 37.284 38.159 46.182 4.184 526 1.576 858 19.773 1.213 108.078 1.965 18.518 24.540 523 14.608 14.603 25.518 11.572 0 73.147 Orta 5.077 5.394 14.272 1.709 1.161 1.603 437 8.865 12.073 3.407 2.382 3.863 8.302 264 4.396 15.842 9.875 6.216 269 2.851 DüĢük 431 77 819 2.129 0 758 0 3.408 97.159 158 703 755 1.846 450 104 1138 328 284 0 0 8.1-202

Tablo 8.1.14-4. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Ekolojik Alıcılar Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢhane Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkale Tekirdağ Edirne [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Yüksek 55,735 11,723 28,168 4,309 43,097 18,741 2,808 Ekolojik alıcılar Orta 4,329 3,233 2,197 5,038 208 2,270 68 5,088 1,571 399 856 881 1,732 416 1,057 3,062 759 1,267 64 340 DüĢük 1,042 2,124 6,885 1,087 624 782 45 6,835 6,523 1,490 2,257 5,070 7,775 819 1,160 2,688 3,041 2,436 22 2,115 8.1-203

ġekil 8.1.14-1. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi Toz ve Partikül Ġle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) - YerleĢim Birimlerinin Sayısı 8.1-204

ġekil 8.1.14-2. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi Toz ve Partikül Ġle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) - YerleĢim Birimlerinin Nüfusu 8.1-205

ġekil 8.1.14-3. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Gaz Kirleticilerle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) - YerleĢim Birimlerinin Sayısı 8.1-206

ġekil 8.1.14-4. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Gaz Kirleticilerle Ġlgili Alıcılar (Ġnsan) - YerleĢim Birimlerinin Nüfus 8.1-207

ġekil 8.1.14-5. Duyarlılık Analizi Hava Kalitesi - Ekolojik Alıcılar 8.1-208

Duyarlılık unsuru - alıcılar (insan) Tablo 8.1.14-4, ġekil 8.1.14-1, ġekil 8.1.14-2, ġekil 8.1.14-3 ve ġekil 8.1.14-4'de sunulan duyarlılık analiz sonuçlarına göre, en yüksek nüfus KırĢehir ilinde bulunurken (111.643), en fazla yerleģim alanı sayısı ise Sivas ilindedir. En az nüfus Tekirdağ Ġl indeyken (269), en düģük yerleģim alanı sayısı da Tekirdağ ilindedir. Yüksek duyarlılık seviyeli alıcılar Tekirdağ ili hariç tüm Ġllerde bulunmaktadır. Yüksek duyarlılık seviyeli yerleģim alanı sayısı 1 (Bayburt Giresun ve Bilecik) ve 34 (Erzurum) arasında değiģmektedir. Yüksek duyarlılık seviyeli nüfus 523 (Bilecik) ve 109.038 (KırĢehir) arasında değiģir. Orta duyarlılık seviyesindeki alıcılar her ilde bulunur; nüfus 269 (Tekirdağ) ve 12.967 (Bursa) arasında değiģirken yerleģim alanı sayısı 1 (Tekirdağ) ve 61 (Bursa) arasında değiģmektedir. DüĢük duyarlılık seviyeli yerleģim alanı sayısı 1'den (Kars) 69'a (Sivas) değiģkenlik gösterir. DüĢük duyarlılık seviyeli nüfus 77 (Kars) ile 3.408 (Sivas) arasında değiģir. Ayrıca, Bayburt, Giresun, Tekirdağ ve Edirne Ġllerinde düģük duyarlılık seviyeli alıcılar yoktur. Gaz kirleticiler için (Bkz. ġekil 8.1.14-3 ve ġekil 8.1.14-4'de), alıcı olarak en fazla yerleģim alanı sayısı Sivas ili, en fazla nüfus ise KırĢehir ilindedir (111.643). En düģük yerleģim alanı sayısı Tekirdağ ilinde, en az nüfusta Tekirdağ ilindedir (269). Yüksek duyarlılık seviyeli alıcılar Tekirdağ ili hariç tüm illerde bulunmaktadır. YerleĢim alanı sayısı 1 (Bayburt, Giresun ve Bilecik) ve 25 (Erzurum) arasında değiģirken, nüfus 523 (Bilecik) ve 108.078 (KırĢehir) arasında değiģiklik gösterir. Tüm illerde orta duyarlılık seviyeli alıcılar 1 (Tekirdağ) ve 74 (Bursa) arasındaki yerleģim alanı sayısı ve 269 (Tekirdağ) ve 15.842 (Bursa) nüfus bulunabilir. DüĢük duyarlılık seviyeli yerleģim alanı sayısı 1 (Kars) ve 69 (Sivas) arasında değiģirken, nüfus 77 (Kars) ve 97.159 (Yozgat) arasında değiģir. Ayrıca, Bayburt, Giresun, Tekirdağ ve Edirne illerinde düģük duyarlılık seviyeli alıcılar yoktur. Duyarlılık unsuru - ekolojik alıcılar Ekolojik alıcılar değerlendirildiğinde (Bkz. Tablo 8.1.14-4 ve ġekil 8.1.14-5), en küçük alanlar Tekirdağ ilinde bulunurken, en geniģ alanlar Ardahan ilinde yer almaktadır. Yüksek duyarlılık seviyeleri (koruma alanları) Ardahan, Balıkesir, Erzurum, Çanakkale, Kars, Sivas ve Edirne illerinde mevcuttur. Duyarlılığın yüksek seviyede olduğu alanların boyutları 2.308 ha (Edirne) ve 55.735 ha (Ardahan) arasında değiģmektedir. Tüm illerde orta duyarlılık seviyesi bulunabilmektedir. Orta duyarlılık seviyesi (doğal habitat) 64 ha (Tekirdağ) ve 5.088 ha (Sivas) arası büyüklükteki alanlarla iliģkilendirilmiģtir. Tüm illerde, düģük bir duyarlılık seviyesine sahip alıcılar 22 (Tekirdağ) ve 7.775 ha (EskiĢehir) arasında değiģmektedir. 8.1.14.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması TANAP doğalgaz boru hattı inģaat faaliyetleri sırasında Bölüm 2 de detaylı olarak anlatıldığı üzere öncelikle boru hattı üzerindeki bitkisel toprak sıyrılacak ve borunun 8.1-209

yerleģtirileceği alan hendek uygun derinlikte kazılarak kazı toprağı geri dolguda kullanılmak üzere yan tarafında biriktirilecektir. Boru yerleģtirilmeden önce yatak malzemesi serilecektir. Borunun yerleģtirilmesine müteakip geri dolgu yapılacak ve alan düzeltilecektir. Kazı toprağının alandan taģınması ve depolanması gibi iģlemler öngörülmediğinden, toz emisyonunun yalnızca kazı iģleminden kaynaklanması beklenmektedir. TANAP Proje güzergâh inģaatı yaklaģık olarak 45 ay olarak öngörülmüģ olup, hafriyat ve inģaat çalıģmalarının 33 ay süreceği öngörülmektedir. ÇalıĢmalar gündüz yapılacak olup, 12 saatle sınırlandırılmıģtır. Hesaplamalarda hafriyat yoğunluğu 1,6 ton/m 3 alınmıģtır. Boru hattı güzergâhı yaklaģık olarak 1800 km olup, daha önce Bölüm 2 de belirtildiği üzere tüm güzergâhta yaklaģık 11.569.560 m 3 kazı yapılması öngörülmektedir. TANAP Projesinin 8 sahaya bölünerek inģa edilmesi planlanmıģtır. Müteahhit firmaların çalıģma alanları birbirinden bağımsız ve uzak olacaktır. Buna göre bir müteahhidin günde yaklaģık ortalama; 1800 km * (1000 m/1km) / [8 saha * (33 ay*30 gün)] 230 m boyunca 11.569.560 m 3 / [8 saha * (33 ay*30 gün)] 1.460 m 3 Buna göre hesaplamalar bir yüklenicinin günde 230 m lik bir hatta çalıģacağı ve 1.460 m 3 kazı yaparak çalıģacağı varsayılarak hesaplama yapılmıģtır. Boru hattı inģaat çalıģmaları ayrı bölgelerde aynı zamanlarda yürütülecektir. Proje kapsamında yer alan üniteler için toz emisyonu kütlesel debi hesaplamaları Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği, Ek-12, Tablo 12.6 da verilen toz emisyon faktörleri kullanılarak hesaplanmıģ olup, aģağıda söz konusu referans değerler verilmiģtir: Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamasında gerçekleģtirilecek çalıģmalar sırasında toz emisyonunu minimize edecek önlemler alınacaktır. Bu önlemlerden bazıları çalıģma alanının sulanarak nemlendirilmesi, kazı iģleminin savrulmadan yapılmasıdır. Bu sebeple SKHKKY de belirtilen kontrollü emisyon faktörleri kullanılarak aģağıdaki gibi hesaplanmıģtır. Faaliyet Kontrolsüz Kontrollü Sökme 0,025 kg/ton 0,0125 kg/ton Buna göre aģağıda faaliyet sahasında toz emisyonuna konu olan iģlemlere göre toz emisyonu oluģum değerleri hesaplanmıģtır. Saatlik kazı miktarı; 1.460 m 3 /gün x 1,6 ton/m 3 = 2.336 ton/gün 2.336 ton/gün / 12 sa = 194,7 ton/sa Hafriyatın Sökülmesi sırasında oluģacak toz emisyonu kütlesel debi değeri; Hafriyat Miktarı Emisyon Faktörü Toz Emisyonu Kütlesel Emisyon Kaynağı Faaliyet (ton/sa) (kg/ton) Debi Değeri (kg/sa) Hafriyatın Sökülmesi 194,7 0,0125 2,43 8.1-210

03.07.2009 tarihli 27277 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (SKHKKY) Ek-2 de, Saatlik kütlesel debi (kg/saat) değerleri Tablo 2.1 de verilen değerleri aģması halinde, tesis etki alanında emisyonların Hava Kirlenmesi Katkı Değeri (HKKD) mümkünse saatlik, aksi takdirde, günlük, aylık ve yıllık olarak hesaplanır ifadesi yer almaktadır). Değer Tablo 8.1.14-5. Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği, Ek-2, Tablo 2.1 de yer alan Ġlgili Limit Kütlesel debiler (kg/saat) Parametre Bacadan Baca DıĢındaki Yerlerden Toz 10 1 Yapılan hesaplama Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-2, Tablo 2.1 e göre değerlendirildiğinde, hesaplanan toz emisyonu değeri 1 kg/sa lik sınır değerini aģtığından yukarıda belirtilen SKHKKY, Ek-2 hükmüne istinaden AERMOD kullanılarak Toz Modellemesi yapılmıģtır. TANAP Projesi Türkiye nin doğusundan batısına dek uzanan yaklaģık 1.800 km uzunluğunda oldukça büyük bir projedir. Boru hattı inģaatında ortaya çıkması muhtemel toz emisyonu tüm güzergâh boyunca gerçekleģecektir. Boru hattı inģaat aģaması hava kalitesi dağılım modellemesi için temsili bir alan seçilmiģ olup, modelleme çalıģması sadece bu bölge için gerçekleģtirilmiģtir. ĠnĢaat aģamasında meydana gelecek toz emisyonunun, iklimsel olarak kurak bir bölge olan Ġç Anadolu Bölgesinde daha etkili olabileceği düģünülerek modelleme bölgesi olarak EskiĢehir ili seçilmiģtir. Modelleme ÇalıĢması (AERMOD) Kullanılan Metot EPA hava kalitesi modellerine Amerikan Meteoroloji Topluluğu Hava Kalitesi Dağılım Modellemesi GeliĢtirme Komitesi (AERMIC) tarafından en son geliģmiģ model konseptleri yüklenmiģtir. AERMIC sayesinde, Hava Kalitesi Dağılım Modellemesi (AERMOD) geliģtirilmiģtir ve bu model gezegen sınır tabakasındaki türbülans sistemini, ölçekleme konseptlerini, yeryüzündeki ve yüksekteki kaynakların iyileģtirilmesini ve basit ve kompleks topolojiyi yansıtır. Uluslararası standartlarda kabul gören AERMOD Modeli, dünya çapında birçok araģtırmacı, denetim ve yetkili kurumlar tarafından kirletici konsantrasyonlarını tahmin etmek amacıyla kullanılmaktadır. Temelini sabit Gaussian dağılımının oluģturduğu model ile birçok emisyon kaynağının kirletici dağılımları (nokta, alan, çizgi ve hacim) aynı anda veya ayrı ayrı modellenebilmektedir. Model, zaman içerisinde değiģen gerçek zaman verilerini baz alarak saatlik, günlük ve yıllık Yer Seviyesi Konsantrasyon (YSK) değerlerini tahmin edebilen geliģmiģ bir bilgisayar modelidir. Model, kullanıcı tarafından tanımlanan bir ağ sisteminde çalıģmakta, hesaplar ağ sistemini oluģturan her bir alıcı ortam biriminin köģe noktaları için yapılmaktadır. Modelin kullanıldığı ağ sistemi, polar veya kartezyen olarak tanımlanabilmekte, ayrıca ağ sistemi dıģında da ayrık alıcı noktalar belirlenerek, bu noktalarda daha detaylı hesaplar yapılabilmektedir. Model kötü durum senaryosu dikkate alınarak; kirleticilerin ıslak veya kuru çökelmeler nedeniyle konsantrasyonlarında herhangi bir azalmanın olmadığı koģulların varsayımıyla çalıģtırılmıģtır. Buna ilaveten, kirleticilerin radyoaktif bozulmaya uğramadan ve alt ürünlere dönüģmeden yayıldığı varsayılmıģtır. 8.1-211

Modelleme için aģağıda verilen üç farklı girdi kullanılmaktadır: Temsili meteorolojik veri seti Alıcı ortam olarak tanımlanan ağ sistemi Emisyon kaynağına ait bilgiler Gaz ve toz partikül madde kirleticilerin ortam havasındaki konsantrasyonlarının matematiksel hesaplamalar yoluyla tahmin edilmesini sağlayan modelleme çalıģması aģağıdaki basamaklardan oluģmaktadır: 1. Adım: belirlenen proje etki alanı ağ sisteminin ve etki alanı içerisinde inceleme alanları tanımlanması 2. Adım: temsili meteorolojik veri setinin eklenmesi 3. Adım: emisyon kaynaklarının tanımlanması Yapılan modelleme çalıģması ile bölgedeki saatlik, günlük ve yıllık ortalama kirletici YSK belirlenmiģ ve bu değerler yönetmelikte yer alan sınır değerler ile karģılaģtırılmıģtır. Bu karģılaģtırmalar sonucunda, atmosfere verilecek emisyonların hava kalitesi üzerine etkileri belirlenmiģtir. Temsili Meteorolojik Veri Seti Modelleme çalıģmalarında kullanılmak üzere saatlik yer seviyesi atmosfer bilgileri (sıcaklık, rüzgâr yönü, rüzgâr hızı, bulutluluk ve bulut taban yüksekliği) ile ravinsonda sondaj verileri temin edilmiģtir. Modelleme çalıģmaları için gereken meteorolojik veriler, bölgedeki meteoroloji istasyonlarından temin edilmiģtir. Meteoroloji istasyonları, Meteoroloji Genel Müdürlüğü/Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı ile birlikte Proje güzergâhını iklim bakımından temsil edecek istasyonlardan seçilmiģtir. Radiosonde verilerinin seçilen meteoroloji istasyonunda ölçülememesi halinde bu veriler en yakın Radiosonde Meteoroloji Ġstasyonundan alınmıģtır. Modelleme çalıģmalarında kullanılan meteoroloji istasyonları ve veri yılları Tablo 8.1.14-6 da verilmiģtir. Tablo 8.1.14-6. Modelleme ÇalıĢmalarında Kullanılan Meteoroloji Ġstasyonları ve Veri Yılları Ġl Ġlçe En Uygun Yıl Yüzey Ġstasyonu Ġsmi Ravinsonda Ġstasyon Ġsmi EskiĢehir Seyitgazi 2011 EskiĢehir (Anadolu) Ankara En uygun meteorolojik veri yılının seçimi için meteoroloji istasyonu uzun yıllar gözlem kayıtlarından istasyonun rüzgâr profili çıkarılmıģtır. Ġstasyonun son 10 yılına ait meteorolojik verilerine ait rüzgâr profilleri ile uzun yıllar rüzgâr profili ile kıyaslanmıģ ve her bir meteoroloji istasyonu için uzun yılları en iyi temsil eden yıl seçilmiģtir. Bu aģamada meteoroloji verilerini AERMOD da kullanılabilecek Ģekilde düzenleyen bir ön-iģlemci AERMET kullanılarak model girdisi-meteorolojik dosyalar oluģturulmuģtur. Alıcı Ortam Ağı Proje etki alanı belirlenirken 03.07.2009 tarih ve 27277 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği nde 8.1-212

(SKHKKY) yer alan Tesis Etki Alanı tanımı ve en yakın yerleģim yerleri ile Proje sahası ve etrafındaki topografya göz önünde bulundurulmuģtur. Proje alanının ve çevresinin topografyası göz önüne alınarak belirlenen etki alanı ve en yakın yerleģim en yakın yerleģim alanlarının konumları aģağıda Tablo 8.1.14-17. Sivas Ġli - Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Gaz kirleticilerin emisyonu Korunan Alan Bataklık Düzü Tampon Bölge Yüksek Yüksek de verilmiģtir. Tablo 8.1.14-7. Proje Etki Alanı ve En Yakın YerleĢim Alanı Etki Alanı (kmxkm) Ġl Ġlçe 11 x 11 EskiĢehir Seyitgazi En Yakın Mesafedeki YerleĢim Yön Uzaklık (m) Aksaklı Kuzeydoğu 1200 Büyükdere Güneydoğu 1000 Yenikent Güney 2200 Mahmudiye Güllüce Doğu 4000 Odunpazarı Kalkanlı Kuzeydoğu 3700 Tabloda görülebileceği gibi, geniģ bir alan Tesis Etki Alanı olarak seçilmiģ olup, aģağıda ġekil 8.1.14-6 da verilmiģtir. Ağ sistemi, kenar uzunlukları 250 m olan gridlere bölünerek, kenar uzunlukları 250 m olan inceleme alanları oluģturulmuģtur. Gridlerin köģe noktaları birer alıcı olarak değerlendirilmiģ ve modelleme çalıģmalarında 2025 tane alıcı nokta dikkate alınmıģtır. Söz konusu noktaların yanı sıra en yakın yerleģim yerleri de dikkate alınarak modelleme çalıģmasına dâhil edilmiģtir. 8.1-213

ġekil 8.1.14-6. Boru Hattı ĠnĢaatı Etki Alanı Söz konusu konsantrasyonlardan, her bir alıcı ortam noktası için YSK değerleri hesaplanmıģ olup, aģağıda verilen dağılım grafiklerinden de görüleceği üzere inģaat alanından yaklaģık 500-750 m sonrasında sınır değerlerin altına inildiği görülmektedir. ĠnĢaat sahasında oluģması muhtemel toz emisyonundan çalıģanların korunması amacıyla iģ ve iģçi sağlığı mevzuatı uyarınca gerekli tüm önlemler alınacaktır. Toz emisyonu dağılım modellemesinden proje inģaat alanına en yakın yerleģim yerleri için elde edilen YSK değerleri yönetmelikte belirtilen sınır değerlerle karģılaģtırılarak aģağıda Tablo 8.1.14-8 de verilmiģtir. 8.1-214

Tablo 8.1.14-8. EskiĢehir - Modelleme ÇalıĢmaları Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri Ortalama Dönemi YerleĢim Alanı YSK Değerleri (μg/m 3 )* Sınır Değerler (μg/m 3 ) Aksaklı Köyü 22,05 Güllüce Köyü 16,20 Günlük Yıllık DeğiĢören Köyü 0,55 Büyükdere Köyü 2 64 Yenikent Köyü 0,011 Aksaklı Köyü 0,56 Güllüce Köyü 2,96 DeğiĢören Köyü 0,0044 Büyükdere Köyü 0,14 Yenikent Köyü 0,0019 50 40 * Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği, EK-1, Limit değerleri ĠnĢaat aģamasında oluģabilecek PM10 emisyon dağılımları aģağıda ġekil 8.1.14-7 ve ġekil 8.1.14-8 de verilmektedir. ġekil 8.1.14-7. Boru Hattı ĠnĢaat AĢamasında OluĢabilecek Maksimum Günlük Ortalama PM 10 YSK Emisyonları 8.1-215

ġekil 8.1.14-8. Boru Hattı ĠnĢaat AĢamasında OluĢabilecek Yıllık Ortalama PM 10 YSK Emisyonları Etki faktörleri Proje kapsamında gerçekleģtirilen analizler sonucunda inģaat dönemi boyunca hava kalitesini etkileyebileceği düģünülen etki faktörleri aģağıdaki gibidir: Toz ve partikül madde emisyonu Gaz kirleticilerin emisyonu Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA) aģağıdaki gibi tanımlanmıģtır: Toz ve partikül madde emisyonu: 200 m Gaz kirleticilerin emisyonu: 500 m ÇeĢitli proje bileģenleri için etki faktörlerinin inģaat sırasındaki yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek) aģağıdaki tabloda sunulurken, etkinin hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar Ek 4.5 'de verilmektedir. Karasal boru hattı ve kompresör istasyonlarının inģaatı ile ilgili etki faktörlerinin büyüklüğü, toz ve gaz kirletici emisyonların dağılım modellemesine dayalıdır. 8.1-216

Tablo 8.1.14-9. Etki Faktörlerinin Hava Kalitesi Üzerindeki Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması Proje bileģeni Toz ve partikül madde emisyonu Gaz kirleticilerin emisyonu Boru hattı - karasal O O Boru hattı - denizel D O Yol geçiģi - açık kazı O O Yol geçiģi - hendeksiz D D Demiryolu geçiģi D D Kanal geçiģi - açık kazı O O Kanal geçiģi - kazısız D D Nehir geçiģi - açık kazı O O Nehir geçiģi hendeksiz D D YYSK'de boru hattı O O Kompresör istasyonları O O Kamp alanları Y Y Blok vana / pig / ölçüm istasyonu D D Boru stok sahaları O O Boru hattı döģenmesi D O Geçici ulaģım yolları O D Kalıcı ulaģım yolları O D Etki değerlendirmesi Proje kapsamında gerçekleģtirilecek toprağın kazılması, taģınma ve depolanmasından oluģan toz, asfaltlanmamıģ yollardaki araç trafiği, araçların egzozlarından çıkan partiküllerin emisyonu ve güç jeneratörleri gibi inģaat faaliyetleri hava kalitesini ağırlıklı olarak etkileyecektir. Gaz kirleticilerinden özellikle NO x ve SO 2 emisyonu çoğunlukla araç ve makine egzozları ve güç jeneratörleri gibi sabit kaynaklardan çıkan emisyonlarla ilgili olacaktır. Hava kalitesi için göz önüne alınan etki değerlendirme unsurları aģağıda verilmiģtir: Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanır. Mevcut çalıģma kapsamında, ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki 8.1-217

mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5' te verilmektedir. Değerlendirme unsuru: Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Az sayıda kiģinin kalite kriterlerini muhtemelen aģan toz seviyesine (hafta bazında) seyrek biçimde maruz kalması Modifiye habitat ekosistemlerindeki genel fauna ve flora türleriyle birlikte besi hayvanlarının sürekli olmayan ve sınırlı miktarda toza maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin kalite kriterlerini aģan toz seviyesine (gün bazında) sıklıkla maruz kalması Modifiye ve doğal habitatlarda koruma statüsündeki bazı türler de dahil fauna ve flora türlerinin sürekli olarak toza maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin sürekli ve büyük yerleģim yerlerinin sıklıkla kalite kriterlerini aģan toz seviyesine maruz kalması. Doğal/kritik habitatlarda koruma statüsü olan bazı türler de dahil birkaç fauna ve flora türünün kesintisiz olarak toza maruz kalması Değerlendirme unsuru: Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Az sayıda kiģinin kalite kriterlerini muhtemelen aģan gaz kirletici seviyesine (hafta bazında) seyrek biçimde maruz kalması Modifiye habitat ekosistemlerindeki genel fauna ve flora türleriyle birlikte besi hayvanlarının sürekli olmayan ve sınırlı miktarda gaz kirleticiye maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin kalite kriterlerini aģan gaz kirletici seviyesine (gün bazında) sıklıkla maruz kalması Modifiye ve doğal habitatlarda koruma statüsündeki bazı türler de dahil fauna ve flora türlerinin sürekli olarak gaz kirleticilere maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin sürekli ve büyük yerleģim yerlerinin de sıklıkla kalite kriterlerini aģan gaz kirletici seviyesine maruz kalması Doğal/kritik habitatlarda koruma statüsü olan bazı türler de dahil birkaç fauna ve flora türünün sürekli olarak gaz kirleticilere maruz kalması AĢağıdaki tablolar, gaz akıģ takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri için tanımlanan hava kalitesi duyarlılık unsurları üzerine tüm Proje bileģenlerinin etkilerini (her bir etki seviyesi için ekolojik alıcıların etkilendiği alanların hektarı ve en yüksek potansiyel olarak maruz kalan nüfus olarak) özetlemektedir. Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ Ardahan Kars Tablo 8.1.14-10. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki (sayı) nüfus - DüĢük etki (sayı) nüfus (3) 935 - - Orta etki (sayı) nüfus (1) 171 (1) 123 (1) 313 Yüksek etki (sayı) nüfus Erzurum (2) - - 1.544 Erzincan - - - - Bayburt - - - - GümüĢhane (1) (1) - - 6 142 Giresun - - - - Sivas (2) 57 Yozgat - KırĢehir Kırıkkale - - (2) 802 (3) 6.079 (3) 6.103 (1) 99 - - - - - - - - - - 8.1-218

Ġhmal edilebilir etki Ġl (sayı) nüfus Ankara (1) 256 EskiĢehir (1) 20 Bilecik - Kütahya Bursa - (1) 93 DüĢük etki (sayı) nüfus (1) 55 (2) 167 (1) 41 (1) 77 (6) 909 Orta etki (sayı) nüfus Yüksek etki (sayı) nüfus - - - - - - - - (1) 154 - Balıkesir (2) - 240 - - Çanakkale (1) - 186 - - Tekirdağ - - - - Edirne - (1) 771 - - Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ nedeniyle Erzincan, Bayburt, Giresun ve Tekirdağ Ġlleri'nde alıcılar üzerinde hiç bir etki yoktur. GümüĢhane, Sivas, Ankara, EskiĢehir ve Bursa illerinde ihmal edilebilir etkiler mevcuttur. Ġhmal edilebilir etkiye maruz kalan nüfus 6 (GümüĢhane ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 256 (Ankara ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. DüĢük etkiler, Kars ili hariç tüm Ġllerde mevcuttur. DüĢük etkiye maruz kalan nüfus 41 (Bilecik ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 6.079 (Yozgat ilinde üç yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. Orta etkiler, Ardahan, Kars, Erzurum ve Bursa illerinde mevcuttur. Orta etkiye maruz kalan nüfus 123 (Kars ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 313 (Erzurum ilinde üç yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. Alıcılar (insan) üzerinde yüksek etkiler mevcut değildir. Tablo 8.1.14-11. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 28 8.694 47.972 4.251 Kars 42 5.030 12.000 - Erzurum 263 10.528 25.552 - Erzincan 14 6.099 - - Bayburt 4 827 - - GümüĢhane 38 2.963 49-8.1-219

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Giresun 2 111 - - Sivas 509 12.417 3.258 - Yozgat 126 7.876 - - KırĢehir 65 1.822 - - Kırıkkale 20 3.092 - - Ankara 30 5.897 22 - EskiĢehir 44 9.407 52 - Bilecik 19 1.215 - - Kütahya 35 2.094 - - Bursa 62 5.529 16 - Balıkesir 92 3.697 43.097 - Çanakkale 158 3.403 18.878 - Tekirdağ 0,8 31 48 - Edirne 97 2.346 2.810 - Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ nedeniyle ekolojik alıcılar üzerinde ihmal edilebilir etkiler, tüm illerde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların büyüklüğü 0,8 ha (Tekirdağ) ve 509 ha (Sivas) arasındadır. DüĢük etkiler, tüm illerde mevcuttur. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların büyüklüğü 31 ha (Tekirdağ) ve 12.417 ha (Sivas) arasındadır. Orta etkiler, Ardahan, Kars, Erzurum, GümüĢhane, Sivas, Yozgat, Ankara, EskiĢehir, Kütahya, Bursa, Balıkesir, Çanakkale, Tekirdağ, Edirne Ġlleri'nde mevcuttur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların büyüklüğü 16 ha (Bursa) ve 47.972 ha (Ardahan) aralığındadır. Yüksek etki Ardahan Ġli'nde mevcuttur. Etki seviyesinin yüksek olduğu alanların büyüklüğü 4.251 ha eģittir. Yüksek etkinin ayrıntıları aģağıdaki tabloda raporlanmıģtır. 8.1-220

Tablo 8.1.14-12. Ardahan Ġli - Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık Unsuru Duyarlılık Seviyesi Toz Ve Partikül Madde Emisyonu Korunan Alan Putka-GölbaĢı Tampon Bölge Yüksek Yüksek Korunan alan, (Bkz. ġekil 8.1.14-9) kamp sahasındaki faaliyetler ve boru hattının korunan alandan geçen bölümünün inģaatıyla iliģkili toz ve partikül madde emisyonunun ekolojik alıcısıdır. Solunabilir toz konsantrasyonundaki artıģ kamp sahasının ve yakında boru stok sahalarının inģaat faaliyetlerinden kaynaklanacaktır. 8.1-221

ġekil 8.1.14-9. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ - Ardahan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-222

Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ Tablo 8.1.14-13. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ardahan Ġhmal edilebilir etki (sayı) nüfus - DüĢük etki (sayı) nüfus (6) 1.101 Orta etki (sayı) nüfus (3) 605 Yüksek etki (sayı) nüfus - Kars - (3) 528 (1) 529 - Erzurum - (11) 3.105 (2) 1.604 - Erzincan (2) 52 (2) 95 - - Bayburt - - - - GümüĢhane (2) 30 (2) 243 (1) 142 - Giresun - - - - Sivas (5) 282 (6) 1.130 (1) 148 - Yozgat (1) 257 (5) 6.421 (2) 359 - KırĢehir (2) 519 (3) 6.103 (1) 224 - Kırıkkale (2) 176 (1) 99 - - Ankara (2) 358 (3) 625 (1) 700 - EskiĢehir (5) 423 (4) 731 - - Bilecik (3) 183 (2) 564 - - Kütahya (1) 77 (4) 1.733 - - Bursa (2) 177 (15) 2.993 - - Balıkesir - (8) 4.023 - - Çanakkale - (3) 970 - - Tekirdağ - - - - 8.1-223

Ġl Edirne Ġhmal edilebilir etki (sayı) nüfus (1) 442 DüĢük etki (sayı) nüfus (2) 1.017 Orta etki (sayı) nüfus (2) 1.440 Yüksek etki (sayı) nüfus - Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ nedeniyle Bayburt, Giresun ve Tekirdağ illerinde alıcılar (insan) üzerinde hiç bir etki yoktur. Ardahan, Kars, Erzurum, Balıkesir ve Çanakkale illeri hariç tüm diğer illerde ihmal edilebilir etkiler mevcuttur. Ġhmal edilebilir etkiye maruz kalan nüfus 30 (GümüĢhane ilinde iki yerleģim yerinde yaģayan) ve 519 (KırĢehir Ġlinde iki yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. DüĢük etkiler her ilde bulunmaktadır. DüĢük etkiye maruz kalan nüfus 95 (Erzincan ilinde iki yerleģim yerinde yaģayan) ile 6.421 (Yozgat ilinde beģ yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. Orta etkiler Ardahan, Kars, Erzurum, GümüĢhane, Sivas, Yozgat, KırĢehir, Ankara ve Edirne illerinde mevcuttur. Orta etkiye maruz kalan nüfus 142 (GümüĢhane Ġlinde bir yerleģim yerinde yaģayan) ile 1.604 (Erzurum Ġlinde iki yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. Yüksek etkiler mevcut değildir. Tablo 8.1.14-14. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 36 8.370 48.289 4.411 Kars 272 4.693 12.115 - Erzurum 258 9.499 13.187 14.307 Erzincan 545 5.571 8 - Bayburt 66 766 - - GümüĢhane 52 2.614 385 - Giresun 45 68 - - Sivas 1.784 10.437 3.333 677 Yozgat 1.795 5.973 326 - KırĢehir 199 1.655 34-8.1-224

Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Kırıkkale 326 2.779 8 - Ankara 883 5.039 30 - EskiĢehir 1.522 7.924 62 - Bilecik 452 782 - Kütahya 486 1.639 91 - Bursa 1.046 4.637 68 - Balıkesir 1.418 2.340 43.139 - Çanakkale 750 2.806 18.888 - Tekirdağ - 33 52 - Edirne 60 2.389 2.814 - Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ nedeniyle ekolojik alıcılar üzerindeki ihmal edilebilir etkiler Tekirdağ Ġli haricinde tüm illerde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların büyüklüğü 36 ha (Ardahan) ve 1.795 ha (Yozgat) aralığındadır. DüĢük etkiler, tüm illerde mevcuttur. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların büyüklüğü 33 ha (Tekirdağ) ve 10.437 ha (Sivas) aralığındadır. Orta etkiler Bayburt Giresun ve Bilecik hariç tüm illerde mevcuttur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların büyüklüğü 8 ha (Kırıkkale) ve 48.288 ha (Ardahan) aralığındadır. Yüksek etki; Ardahan, Erzurum ve Sivas illerinde mevcuttur. Etki seviyesinin yüksek olduğu alanların büyüklüğü 677 ha (Sivas) ve 14.307 ha (Erzurum) aralığındadır. Yüksek etki detayları aģağıdaki tablolarda raporlanmıģtır. 8.1-225

Tablo 8.1.14-15. Ardahan Ġli- Gaz kirleticilerin Konsantrasyonundaki ArtıĢ Ekolojik alıcılar - ĠnĢaat aģaması Yüksek etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Gaz kirleticilerin emisyonu Korunan Alan - Putka-GölbaĢı Sulak Alan-Ramsar Yüksek Yüksek Korunan Alan - Putka-GölbaĢı Ekolojik Etki Bölgesi Yüksek Yüksek Korunan Alan - Putka-GölbaĢı Tampon Bölge Yüksek Yüksek Yukarıda değerlendirilen Putka-GölbaĢı Sulak alanının, Ramsar'ın alanı 40 ha, ekolojik etki bölgesi 120 ha ve tampon bölge 4.251 ha dır. Tablo 8.1.14-16. Erzurum Ġli - Gaz kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik alıcılar - ĠnĢaat aģaması Yüksek etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Gaz kirleticilerin emisyonu Korunan Alan- Erzurum Bataklık Tampon Bölge Yüksek Yüksek Tablo 8.1.14-17. Sivas Ġli - Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Gaz kirleticilerin emisyonu Korunan Alan Bataklık Düzü Tampon Bölge Yüksek Yüksek 8.1-226

ġekil 8.1.14-10. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonundaki ArtıĢ - Ardahan Ġl indeki Yüksek Etki Alanı 8.1-227

ġekil 8.1.14-11. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonundaki ArtıĢ - Erzurum Ġl indeki Yüksek Etki Alanı 8.1-228

ġekil 8.1.14-12. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ - Sivas Ġl indeki Yüksek Etki Alanı 8.1-229

Bulgular ve Tavsiyeler Tablo 8.1.14-18 de gösterilen standart etki azaltıcı önlemler inģaat aģamasında toz partikül ve gaz kirletici emisyonlarının tespit edilen ekolojik alıcılara etkisini azaltmak için uygulanacaktır. AĢağıda belirtilen koruma alanlarına 200 veya 500 m yakındaki Proje bileģenlerinin inģaatından kaynaklı olarak solunabilir toz ve/veya gaz kirleticilerin yoğunluğuna bağlı etkiler ortaya çıkacaktır: Putka-GölbaĢı, Ardahan ili Erzurum Bataklıkları, Erzurum ili Bataklık Düzü, Sivas ili Putka-GölbaĢı koruma alanı hem solunabilir toz hem de gaz kirletici konsantrasyonundan yüksek derecede etkilenecek olup, Erzurum Bataklıkları ve Bataklık Düzü ise yalnızca gaz kirletici konsantrasyonundan yüksek derecede etkilenecektir. Putka-GölbaĢı ve Bataklık Düzü sulak alanları çok sayıda önemli su ve bataklık bitkisine ev sahipliği yapmaktadır. Erzurum Bataklıkları sulak alanı Önemli BiyoçeĢitlilik Alanı (KBA) dır. Bu alandaki en önemli fauna türü IUCN tarafından kritik tehlike altında statüsünde listelenmiģ bir göçmen kuģ türü olan sürmeli kızkuģudur (Vanellus gregarius). Önemli flora türü bulunmamaktadır. Yukarıda tanımlanan etkiler göz önünde bulundurarak, inģaat faaliyetlerine baģlanmadan önce alınacak önlemler aģağıda verilmiģtir: Putka-GölbaĢı, Erzurum Bataklıkları ve Sivas Bataklık Düzü alanlarındaki boru hattı, kamp sahası ve boru stok sahası inģaat faaliyetleri yaz aylarında yapılacak ise, toz azaltıcı önlemler uygulanmasına özellikle dikkat edilecek, Putka-GölbaĢı sulak alanında solunabilir tozda artıģtan kaynaklı etkinin ölçülebilmesi için inģaat öncesi ve inģaat süresince toz emisyonu izlenecek, Gaz kirleticilerde artıģtan kaynaklı etkiyi azaltmak için Projede tercihen düģük sülfür içerikli yakıt kullanılacaktır. Ayrıca, Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında kazı, geri dolgu ve yükleme, nakliye, boģaltma iģleri ve kazı malzemelerinin depolanması ve gerekmesi halinde güzergâhta uygulanacak patlatma iģlemlerinden kaynaklanacak toz emisyonunun önlenmesi ve azaltılması amacıyla, emisyon kaynağında sulama, yükleme boģaltma iģlerinin savurma yapılmadan gerçekleģtirilmesi, nakliye süresince araçların üstünün kapalı tutulması ve malzemenin üstününün % 10 oranında nemli tutulması gibi önlemler alınacaktır. Patlatma sebebiyle oluģabilecek toz emisyonu sürekli olmayacağından, hava kalitesi üzerindeki etkisi anlık olacaktır. Patlatma sebebiyle atmosferde yayılacak partikül maddelerin büyüklükleri, diğer faaliyetler sebebiyle yayılacak partikül maddelere oranla çok daha büyük olacaktır. Bu nedenle, patlatma sebebiyle ortaya çıkacak partikül maddelerin bir bölümü çökecek ve atmosferik taģıma düģük seviyede olacaktır. Patlatma faaliyetlerinin gerçekleģtirileceği alanlarda, patlatmadan önce arazözler ile sulanarak toz oluģumu indirgenecektir. YağıĢsız geçen kuru sezon boyunca, bitkisel toprağın kaldırılmasından baģlayarak, proje inģaat alanı periyodik olarak nemlendirilecek ve toz oluģumu en aza indirgenecektir. 8.1-230

Projenin tüm aģamaları boyunca, 06.06.2008 tarih ve 26898 sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği nin Ek-1 inde belirtilen sınır değerler aģılmayacak, 03.07.2009 tarih ve 27277 sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği nin ilgili hükümlerine uyulacak ve çevre izinleri alınacaktır. Ayrıca, faaliyetler için kullanılacak araçlardan kaynaklanacak emisyonların en aza indirgenmesi için, araç muayeneleri ve egzoz gazı emisyon ölçümleri yapılmıģ araçlar kullanılacak, araçlar periyodik olarak kontrol edilecek, bakım gerektiren araçlar onarım altına alınıp, bakımları bitene kadar baģka araçlar kullanılacak, gerekmeyen hallerde araçlar çalıģır durumda bırakılmayacaktır. 30.11.2013 tarih ve 28837 sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü ile Benzin ve Motorin Kalitesi Yönetmeliği nin ilgili hükümleri uyulacaktır. Aynı zamanda Proje kapsamında hazırlanacak Kirlilik Önleme Planı ve Atık Yönetimi Planı nda belirtilen ilkelere uyulacaktır (Bkz. Bölüm 11 ve Ek-5). Arazi hazırlık ve inģaat aģamasında ortaya çıkacak emisyonların önlenmesi amacıyla alınacak tedbirler Tablo 8.1.14-18 de verilmiģtir. Tablo 8.1.14-18. ĠnĢaat Sırasında Toz ve Gaz Emisyonların En Aza Ġndirilebilmesi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemler Etki Etki Azaltıcı Önlemler Özel Etki Azaltıcı Önlemler Toz ve Gaz Kirleticilerin Emisyonu 8.1.14.2. ĠĢletme AĢaması Toz kontrolü ve toz bastırma tekniklerinin uygulanması, Toz oluģumunu önlemek için yollara düzenli bakım yapılması, Mümkün olan yerlerde düģük emisyonlu araçların kullanılması, Egzoz emisyonlarının azaltılması amacıyla yasal kontrolleri yapılmıģ olan araçlar kullanılması, Projeyle iliģkili alanlara üçüncü taraflara ait araç giriģinin sınırlandırılması, Nakliye araçları ve inģaat ekipmanlarının düzenli bakımının yapılması, Nakliye araçlarının ve inģaat ekipmanlarının rölanti durumunda bırakılmaması, UlaĢım yolları ve inģaat koridoru üzerinde belirlenecek hız limitlerine uyulması. Ardahan Putka GölbaĢı, Erzurum Bataklıkları ve Sivas Bataklık Düzü üzerindeki toz etkisinin inģaat öncesi ve sırasında izlenerek, tanımlanan standart iyileģtirme önlemlerinin etkin olarak uygulanmasının sağlanması. Kompresör istasyonları gaz akıģını istenen düzeye ulaģtırmak için gaz basıncını arttıran sistemlerdir. Her bir kompresör istasyonu gaz türbinleri ile çalıģacak olup, gaz temini boru hattından gelen gaz akıģından sağlanacaktır. Kompresör istasyonlarında kompresör birimleri için gerekli olan doğal gazın yakılması ve yedek jeneratörün periyodik olarak iģletilmesi sonucu hava kirleticileri salınımı gerçekleģtirir. OluĢması tahmin edilen ana kirleticiler azot oksitler (NO x ) ve karbon monoksittir (CO), Kükürt dioksit (SO 2 ) ve partikül madde gibi diğer kirleticiler yok sayılacak seviyededir. Her bir CST nin baca sayısı, hava kirleticilerinin kütlesel debisi ve baca gazı özellikleri gibi emisyon kaynakları hakkında bilgiler Tablo 8.1.14-19 da verilmiģtir. 8.1-231

Tablo 8.1.14-19. Kompresör Ġstasyonları Emisyon Kaynakları Emisyon Kaynağı Baca Gazı Debisi (Nm 3 /s) Baca Gazı Sıcaklığı ( 0 C) Baca Gazı Hızı (m/s) Baca Ġç Çapı (m) Baca Yüksekliği (m) NOx (NO 2) (kuru, %15 O 2) CO (kuru, %15 O 2) mg/nm 3 kg/h mg/nm 3 kg/h Gaz Türbini-1 264.877 500 15 4,2 25 50 12,78 27,5 7,02 Gaz Türbini -2 264.877 500 15 4,2 25 50 12,78 27,5 7,02 Gaz Türbini -3 264.877 500 15 4,2 25 50 12,78 27,5 7,02 Gaz Türbini -4 264.877 500 15 4,2 25 50 12,78 27,5 7,02 Gaz Türbini -5 264.877 500 15 4,2 25 50 12,78 27,5 7,02 CST-01, CST-03 ve CST-05 için TOPLAM (her birinde 5 gaz türbini yer almaktadır) - 63,90-35,10 CST-07 için TOPLAM (3 gaz türbini yer almaktadır) - 38,34-21,06 Limit Değer 50* 25 40** 26 100 3 500 4 Emisyon Parametreleri Azot oksitler (NO X ) Azot oksitler (NO X ), azot oksit (NO) ve azot dioksitin (NO 2 ) kombinasyonudur. NO X genelde (% 90) NO formunda salınır. NO 2, NO nun ozonla ya da radikallerle (OH ya da HO 2 gibi) reaksiyonundan meydana gelir. CST lerin gaz türbinlerinde yakıt kaynağı olarak fosil yakıtlar içinde en temiz olanlardan biri olarak bilinen doğal gaz kullanılacaktır. Baca gazının ana kirleticisi, termal NO x bulunmasına bağlı olan NO x dır. Karbonmonoksit (CO) Karbonmonoksit (CO) karbon içerikli yakıtların tamamlanmamıģ yakımı sonucu meydana gelen renksiz ve kokusuz bir gazdır. CO konsantrasyonları özellikle soğuk mevsimlerde en yüksek değerine ulaģır. Trafik de CO için bir diğer önemli kaynaktır. CO her zaman yakım iģleminin bir yan ürünü olarak meydana gelir. CO emisyonlarını azaltmak için kullanılan yöntemlerden bazıları mevcut en iyi teknikler, optimum türbin dizaynı, yüksek performanslı izleme, iģlemsel kontrol teknikleridir. NOx azaltma sistemleri de CO azaltımına katkıda bulunur. Kükürtdioksit (SO 2 ) Renksiz bir gaz olan kükürtdioksit (SO 2 ), atmosfere ulaģtığında sülfata ve sülfürik aside oksitlenir. Diğer kirleticilerle birlikte uzun mesafelere taģınabilen damlacıklar ve katı parçacıklar oluģturur. SO 2 ve oksidasyon ürünleri atmosferden kuru ve ıslak çökelmeler (asit yağmuru) ile uzaklaģır. SO 2 nin ana kaynağı sülfür ve kömür bakımından zengin yağların yakımıdır. Doğal gaz sülfür içeriği olmayan bir gaz olduğundan, CST lerdeki yakım iģlemlerinden SO 2 25 Büyük Yakma Tesisleri Yönetmeliği, Ek 4 26 Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğini Kontrolü Yönetmeliği, Ek 2, Tablo 2.1 8.1-232

emisyonu oluģumu beklenmemektedir. Bu nedenle, hava kalitesi modelleme çalıģmasında bu parametre değerlendirilmemiģtir. Partikül Madde "Partikül Madde" çok küçük parçacıklardan ve sıvı damlacıklardan oluģur. Partikül kirliliği asitler (nitratlar ve sülfatlar gibi), organik kimyasallar, metaller ve toprak ya da toz parçacıkları gibi bileģenlerden oluģur. Partiküllerin büyüklüğü sağlık problemi yaratma potansiyelleriyle iliģkilidir. 10 mikrometre çapında ya da daha küçük olan partiküller genellikle boğaz ve burundan geçerek akciğerlere ulaģabilirler. Bir kere solunduğunda, bu partiküller kalbi ve akciğerleri etkileyebilir ve ciddi sağlık problemlerine sebep olabilirler. EPA partikül kirliliğini iki kategoriye ayırır: "Solunabilir büyük partiküller": Bunlar yol kenarlarında ve tozlu sanayilerde bulunan ve çapı 2,5 mikrometreden büyük ama 10 mikrometreden küçük partiküllerdir. "Küçük partiküller": Bunlar duman ve pusta bulunan ve çapı 2,5 mikrometreden küçük olan partiküllerdir. PM parçacıklarının büyüklüğü, sebep olunan çevre ve sağlık zararlarının kapsamını büyük oranda belirlemektedir. En büyük problemlere insanların akciğerlerine ve hatta bazıları kan dolaģımına bile girebildiğinden çapı 10 mikrometreden az olan küçük parçacıklar neden olmaktadır. PM10 solunum sisteminde birikebilir ve sağlık üzerinde çeģitli etkilere sebep olabilir. Astım gibi solunum rahatsızlıklarını kötüleģtirebilir ve prematüre ölüm de dahil olmak üzere ciddi sağlık etkilerine yol açabilir. YaĢlılar ve çocuklar PM10 maruziyetine karģı daha hassastır. Tozda bulunan diğer kirleticiler, PM10 ile akciğerlerin içlerine doğru taģınabilir. Çok miktarda küçük parçacık akciğerlerde bulunan alveollere ulaģabilir. Bundan sonra kurģun gibi zehirli maddeler tamamen kan dolaģımına girebilir. PM2,5 akciğerlerin içlerine girdiğinden ve daha zehirli maddelerden (ağır metaller ve kansere sebep olan organik bileģenler) oluģtuğundan PM10 a kıyasla daha kötü sağlık etkilerine sebep olabilir. ġu anda PM2,5 a dair ulusal yönetmelik bulunmamaktadır ancak çapı 2,5 μm den küçük olan partikülleri kapsayacak olan ulusal yönetmelikler hakkındaki çalıģmalar devam etmektedir. PM10 un temel doğal kaynağı, yollardaki tozlardır. Diğer önemli kaynaklar, trafik, kömür madenleri, maden kuyuları, inģaat sahaları ve taģ ocaklarıdır. PM2,5 partikülleri orman yangınları gibi kaynaklardan doğrudan salınabilir veya fosil yakıtların yakıldığı enerji santralleri, endüstrilerden ve otomobillerden salınan gazlar hava ile tepkimeye girdiğinde oluģabilir. Yakma ünitelerinden salınacak PM emisyonu miktarı genellikle yakıttaki kül içeriğine bağlıdır. Daha düģük kül oranına sahip olan yakıtların yakımı daha düģük PM emisyonuna neden olur. Öte yandan, en yüksek oranda PM yanlıģ yakım iģlemleri sonucu ortaya çıkar. Doğal gazdaki kül oranının en düģük seviyede olması beklendiğinden, CST lerdeki yakım iģleminden kaynaklanacak PM emisyonu göz ardı edilecek seviyede olacaktır. Bu 8.1-233

nedenle, bu parametre hava kalitesi modelleme çalıģmasında sadece inģaat dönemi için değerlendirilmiģtir. Hava Emisyon Modellemesi Kompresör istasyonlarından kaynaklanan gaz kirletici emisyonları için, ulusal yönetmelik gerekliliklerine uygun olarak bir modelleme çalıģması gerçekleģtirilmiģtir. 27605 sayı ve 08.06.2010 tarihli Resmi Gazete de yayınlanmıģ olan Büyük Yakma Tesisleri Yönetmeliği nde, 50 MW dan daha yüksek termik enerjiye sahip büyük, sadece enerji üretim amacıyla kurulmuģ ve katı, sıvı ya da gaz yakıt kullanan yakma tesislerinin baca gazlarına iliģkin emisyonlar için limit değerler tanımlanmaktadır. Projedeki CST ler 50 MW dan büyük yakma gücüne sahip olduklarından, söz konusu yönetmelik maddelerine tabidir. Yönetmeliğin 8. Maddesine göre, gaz türbinlerinin emisyon limitleri ile ilgili olarak, Gaz yakıt kullanan yakma tesisleri % 15 oksijen (O 2 ) oranına göre, Ek-4 te belirtilen mg/nm 3 cinsinden emisyon limit değerleri aģılamaz. Gaz türbinlerinin baca gazında elde edilmesi gereken limit değerler Tablo 8.1.14-20 de verilmiģtir. Tablo 8.1.14-20. Gaz Türbinleri için Emisyon Limit Değerleri Parametre Limit Değer (mg/nm 3 ) SO 2 11,7 NO 2 (NO & NO 2) 50 CO 100 Tablo 8.1.14-19 da emisyon kaynakları hakkında verilen bilgilerden de görüleceği gibi, baca gazı ile ilgili olarak yönetmelik limit değerleri sağlanmıģtır. 03.07.2009 tarihli ve 27277 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (SKHKKY), tesislerden salınan hava emisyonlarının kontrolü ve tesisin etki alanında hava kirliliğini önlenmesi için gerekli iģlemleri ve prensipleri düzenler. Dağılım modellemesi ile yapılacak tesislerin etki alanındaki Hava Kirliliğine Katkı Değeri Hesaplaması yönetmeliğin Ek-2 sinde belirtilen kurallara göre gerçekleģtirilir. Kütlesel debi değerlerinin (kg/sa) yönetmeliğin Ek-2 sindeki Tablo 2.1 de verilen değerleri aģması durumunda, eğer mümkün ise, hava kirliliğine katkı değeri hesaplaması saatlik yapılmalı; eğer mümkün değil ise, günlük, aylık ve yıllık hesaplamalar yapılmalıdır. Yönetmelikteki saatlik kütlesel debi (kg/sa) limit değerleri Tablo 8.1.14-21 de verilmiģtir. 8.1-234

Tablo 8.1.14-21. SKHKKY Saatlik Kütlesel Debi (kg/sa) Değerleri Emisyonlar 27 Haftalık ĠĢ Günlerinde Normal ĠĢletme KoĢulları Altında ĠĢletme Saatleri için Baca Gazı Kütlesel Debileri (kg/sa) Karbonmonoksit 500 Azot dioksit [NOx &(NO2)] 40 NOT: Tabloda listelenen emisyonlar bütün tesisten salınan saatlik kütlesel debilerdir (bacaların toplamı). Tablo 8.1.14-22 te CST ler için belirtilen emisyon kaynağı bilgilerinden görüleceği gibi, sadece CST-01, CST-05 ve CST-07 için olan kütlesel NO x debisi yönetmelikteki limit değerleri aģmaktadır. Bahsedilen çalıģma ile, oluģacak emisyon dağılımlarını ve Hava Kirliliği Katkı Değerlerini hesaplamak için her CST için NO x ve CO parametreleri için hava kalitesi dağılım modeli kullanılmıģtır (Bkz. Ek 2.7). Modelleme çalıģmalarından elde edilen NO 2 ve CO parametrelerine ait tahmini YSK değerleri ve ilgili sınır değerler Tablo 8.1.14-22, Tablo 8.1.14-23, Tablo 8.1.14-24 Tablo 8.1.14-25 arasında sunulmaktadır. Tablolardan da görüleceği üzere Kompresör istasyonlarından yayılacak NO 2 emisyonlarının oluģturacağı saatlik ve yıllık YSK değerleri 2014 yılından itibaren uyulması gereken sınır değerlerin (sırasıyla 200 μg/m 3 ve 40 μg/m 3 ) altında kalmaktadır. Tablolardan da görüleceği üzere kompresör istasyonlarından yayılacak CO emisyonlarının oluģturacağı maksimum 8 saatlik ortalama YSK değerleri 2014 yılından itibaren uyulması gereken sınır değerin (sırasıyla 10000 μg/m 3 ) oldukça altında kalmaktadır. Bu sebeple önerilen kompresör istasyonlarından kaynaklanacak NO 2 ve CO emisyonları tesislerin çevresinde ve yerleģim alanlarında önemli boyutlarda etki yaratmayacaktır. Tablo 8.1.14-22. CST-1 ĠĢletme AĢaması Modelleme ÇalıĢması Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri Parametre Modelleme Sonuçları X YSK Noktaları Y YSK Değerleri (µg/m 3 ) HKDKY Sınır Değeri (µg/m 3 ) Saatlik (max.) 323000.00 4576500.00 195,03 200 NO 2 CO Günlük (max.) 323000.00 4576500.00 47,29 - Yıllık (ortalama) - - 0,11 40 8 saatlik ortalama (max.) 323000.00 4576500.00 41,32 10000 Ayrıca, mevcut durum belirleme çalıģmaları kapsamında gerçekleģtirilen hava kalitesi ölçüm noktaları içinde modelleme çalıģmaları ile konsantrasyonlar hesaplanmıģ olup, ölçüm sonuçları ile kıyaslamalı olarak aģağıda Tablo 8.1.14-23 de sunulmuģtur. 27 Tabloda belirtilmiģ emisyon değerleri, tüm tesisten yayılan saatlik kütlesel debi değerleridir (bacaların toplamı) 8.1-235

Tablo 8.1.14-23. CST-1 Çevresinde Modelleme Sonuçları ile Mevcut Durum Sonuçlarının Kıyaslanması (NO 2) Mevcut Hava Kalitesi Örnekleme Noktası X Ölçüm Noktaları Y NO 2 YSK Değerleri (µg/m 3 ) NO 2 Ölçüm Değerleri (µg/m 3 ) Katkı (%) TNP24 320584 4576594 0,62 2,56 24,3 TNP25 319117 4579488 0,25 2,06 12,1 TNP26 321375 4580012 0,77 1,94 39,6 TNP27 323724 4580563 0,57 1,21 47,2 TNP28 324528 4578808 6,29 2,15 292,1 TNP29 324728 4574735 0,25 1,87 13,4 TNP30 321805 4570972 0,09 1,99 4,5 TNP31 319568 4572021 0,08 2,18 3,7 Tablo 8.1.14-24. CST-3 ĠĢletme AĢaması Modelleme ÇalıĢması Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri YSK Noktaları Parametre Modelleme Sonuçları X Y YSK Değerleri (µg/m 3 ) HKDKY Sınır Değeri (µg/m 3 ) Saatlik (max.) 391750.00 4408500.00 147,53 200 NO 2 Günlük (max.) 391500.00 4406500.00 25,09 - Yıllık (ortalama) - - 0,22 40 CO 8 saatlik ortalama (max.) 391500.00 4406500.00 34,05 10.000 Ayrıca, hava kalitesi mevcut durum çalıģmaları için tespit edilmiģ ölçüm noktaları için modelleme çalıģmaları ile konsantrasyonlar da hesaplanmıģ ve kıyaslanan ölçüm değerleri Tablo 8.1.14-25 te verilmiģtir. Tablo 8.1.14-25. CST-3 Çevresinde Modelleme Sonuçları ile Mevcut Durum Sonuçlarının Kıyaslanması (NO 2) Mevcut Hava Kalitesi Örnekleme Noktası X Ölçüm Noktaları Y NO 2 YSK Değerleri (µg/m3) NO 2 Ölçüm Değerleri (µg/m 3 ) Katkı (%) TNP 957 393419 4412792 0,6 2,07 29,0 TNP 958 396928 4413077 1,8 4,36 41,3 TNP 959 399205 4413077 1,67 6,10 27,4 TNP 960 400633 4411529 1,27 Kayıp - TNP 961 400201 4408851 4,25 1,06 400,9 TNP 962 398321 4407205 0,28 0,90 31,1 TNP 963 395137 4407500 0,45 1,31 34,4 TNP 964 391763 4410458 11,4 1,47 775,5 8.1-236

Tablo 8.1.14-26. CST-5 ĠĢletme AĢaması Modelleme ÇalıĢması Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri Parametre Modelleme Sonuçları X YSK Noktaları Y YSK Değerleri (µg/m 3 ) HKDKY Sınır Değeri (µg/m 3 ) Saatlik (max.) 310000.00 4380000.00 13,21 200 NO 2 CO Günlük (max.) 306000.00 4385000.00 1,96 - Yıllık (ortalama) - - 0,06 40 8 saatlik ortalama (max.) 306000.00 4385000.00 2,28 10000 Ayrıca, hava kalitesi mevcut durum çalıģmaları için tespit edilmiģ ölçüm noktaları için modelleme çalıģmaları ile konsantrasyonlar da hesaplanmıģ ve kıyaslanan ölçüm değerleri Tablo 8.1.14-27 da verilmiģtir. Tablo 8.1.14-27. CST-5 Çevresinde Modelleme Sonuçları ile Mevcut Durum Sonuçlarının Kıyaslanması (NO 2) Mevcut Hava Kalitesi Örnekleme Noktası Ölçüm Noktaları X Y NO 2 YSK Değerleri (µg/m 3 ) NO 2 Ölçüm Değerleri (µg/m 3 ) Katkı (%) TNP 902 306214 4387277 0,78 2,17 35,9 TNP 903 306779 4384309 0,89 6,46 13,8 TNP 904 310027 4385984 0,22 Kayıp - TNP 905 305431 4382792 0,21 6,68 3,1 TNP 906 303463 4386615 0,68 6,41 10,6 TNP 907 300386 4381480 0,16 4,69 3,4 TNP 908 302038 4384320 0,15 2,10 7,1 TNP 909 300911 4385437 0,61 1,29 47,3 Tablo 8.1.14-28. CST-7 ĠĢletme AĢaması Modelleme ÇalıĢması Sonucunda Elde Edilen Tahmini YSK Değerleri Parametre Modelleme Sonuçları X YSK Noktaları Y YSK Değerleri (µg/m 3 ) HKDKY Sınır Değeri (µg/m 3 ) Saatlik (max.) 557000.00 4454500.00 43,57 200 NO 2 CO Günlük (max.) 556000.00 4456750.00 4,41 - Yıllık (ortalama) - - 0,06 40 8 saatlik ortalama (max.) 557000.00 4454500.00 13,67 10000 Ayrıca, hava kalitesi mevcut durum çalıģmaları için tespit edilmiģ ölçüm noktaları için modelleme çalıģmaları ile konsantrasyonlar da hesaplanmıģ ve kıyaslanan ölçüm değerleri Tablo 8.1.14-29 de verilmiģtir. 8.1-237

Tablo 8.1.14-29. CST-7 Çevresinde Modelleme Sonuçları ile Mevcut Durum Sonuçlarının Kıyaslanması (NO 2) Mevcut Durum Hava Kalitesi Örnekleme Noktası X Ölçüm Noktaları Y NO 2 YSK Değerleri (µg/m 3 ) NO 2 Ölçüm Değerleri (µg/m 3 ) Katkı (%) TNP 967 564007 4454911 0,23 12,06 1,9 TNP 968 565087 4452553 0,20 16,60 1,2 TNP 969 561773 4451450 0,14 12,59 1,1 TNP 970 559000 4452109 0,25 9,54 2,6 TNP 971 557843 4454501 0,18 12,18 1,5 TNP 972 556895 4457947 0,14 11,98 1,2 TNP 973 559329 4459423 0,04 Kayıp - TNP 974 564140 4459339 0,10 11,98 0,8 Modelleme çalıģmasının detayları ve kirletici dağılım grafikleri Ek 2.7 de verilmektedir. Etki Faktörleri Proje analizine dayanarak, aģağıdaki etki faktörlerinin, iģletme dönemi boyunca hava kalitesi üzerinde potansiyel etkileri olduğu göz önüne alınmıģtır: Toz ve partikül madde emisyonu Gaz kirleticilerin emisyonu Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA) aģağıdaki gibi tanımlanmıģtır: Toz ve partikül madde emisyonu: 5.000 m Gaz kirleticilerin emisyonu: 5.000 m ÇeĢitli proje bileģenleri için etki faktörlerinin inģaat sırasındaki yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek) aģağıdaki tabloda sunulurken, etkinin hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'de verilmektedir. Kompresör istasyonlarının iģletimiyle ilgili etki faktörünün büyüklüğü - gazlı kirleticilerin emisyonu - hava kalitesi modelleme sonuçlarına dayanmaktadır (Bkz. Ek 2.7). Tablo 8.1.14-30. Hava Kalitesi Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletme AĢaması Proje bileģeni Toz ve partikül madde emisyonu Gaz kirleticilerin emisyonu Boru hattı - karasal Boru hattı - denizel Yol geçiģi - açık kazı Yol geçiģi - hendeksiz Demiryolu geçiģi Kanal geçiģi - açık kazı 8.1-238

Proje bileģeni Toz ve partikül madde emisyonu Gaz kirleticilerin emisyonu Kanal geçiģi - kazısız Nehir geçiģi - açık kazı Nehir geçiģi hendeksiz YYSK'de boru hattı Kompresör istasyonları D Y Kamp alanları Blok vana / pig / ölçüm istasyonu Boru stok sahaları Boru hattı döģenmesi Geçici ulaģım yolları Kalıcı ulaģım yolları Etki değerlendirmesi ĠĢletme aģamasında hava kalitesi, kompresör istasyonlarının gaz türbinlerinden yayılacak partikül madde ve gaz kirleticiler ile (özellikle NOx ve CO parametreleri) etkilenecektir. Kompresör istasyonları için ayrıntılı bir hava kalitesi değerlendirme çalıģması AERMOD hava dağılım modeli kullanarak yapılmıģ, elde edilen sonuçlar Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği nde tanımlanan sınır değerlerle karģılaģtırılmıģtır. Yukarıda da detaylı olarak belirtildiği üzere tüm sonuçlar yönetmelikte tanımlanan sınır değerlerin altındadır. Bu değerlendirme detaylı olarak Ek 2.7 de verilmiģtir. Ayrıca iģletme aģamasında diğer bir emisyon kaynağı da güç jeneratörleri ve bakım veya idare ekipleri tarafından kullanılan araçların egzozları olacaktır. Ancak söz konusu emisyon kaynakları sürekli olarak kullanılmayacağından veya ortaya çıkacak egzoz emsiyonları iģletme aģamasında CST larının iģletilmesi ile kıyaslandığında önemsenmeyecek düzeyde olduğundan bu çalıģma kapsamında değerlendirilmemiģtir. Hava kalitesi için göz önüne alınan etki değerlendirme unsurları aģağıda verilmiģtir: Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ Etkinin önemi etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanır. Bu çalıģmada ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'de verilmektedir. 8.1-239

Değerlendirme unsuru: Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Az sayıda kiģinin kalite kriterlerini muhtemelen aģan toz seviyesine (hafta bazında) seyrek biçimde maruz kalması Modifiye habitat ekosistemlerindeki genel fauna ve flora türleriyle birlikte besi hayvanlarının sürekli olmayan ve sınırlı miktarda toza maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin kalite kriterlerini aģan toz seviyesine (gün bazında) sıklıkla maruz kalması Modifiye ve doğal habitatlarda koruma statüsündeki bazı türler de dahil fauna ve flora türlerinin sürekli olarak toza maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin sürekli ve büyük yerleģim yerlerinin sıklıkla kalite kriterlerini aģan toz seviyesine maruz kalması. Doğal/kritik habitatlarda koruma statüsü olan bazı türler de dahil birkaç fauna ve flora türünün kesintisiz olarak toza maruz kalması Değerlendirme unsuru: Gaz kirleticilerinin konsantrasyonunda artıģ DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Az sayıda kiģinin kalite kriterlerini muhtemelen aģan gaz kirletici seviyesine (hafta bazında) seyrek biçimde maruz kalması Modifiye habitat ekosistemlerindeki genel fauna ve flora türleriyle birlikte besi hayvanlarının sürekli olmayan ve sınırlı miktarda gaz kirleticiye maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin kalite kriterlerini aģan gaz kirletici seviyesine (gün bazında) sıklıkla maruz kalması Modifiye ve doğal habitatlarda koruma statüsündeki bazı türler de dahil fauna ve flora türlerinin sürekli olarak gaz kirleticilere maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin sürekli ve büyük yerleģim yerlerinin de sıklıkla kalite kriterlerini aģan gaz kirletici seviyesine maruz kalması Doğal/kritik habitatlarda koruma statüsü olan bazı türler de dahil birkaç fauna ve flora türünün sürekli olarak gaz kirleticilere maruz kalması AĢağıdaki tablolar, bu kompresör istasyonlarının bulunduğu dört ilin her biri için (her bir etki seviyesi için en fazla potansiyel olarak maruz kalan sakin sayısı ve ekolojik alıcıların etkilendiği alanların hektarları olarak) belirlenen duyarlı unsurlara dair kompresör istasyonlarıyla iliģkilendirilen hava kalitesi üzerindeki etkileri özetler. Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ Tablo 8.1.14-31. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki DüĢük etki Orta etki Yüksek etki (sayı) nüfus (sayı) nüfus (sayı) nüfus (sayı) nüfus Ardahan (5) 546 (4) 4.486 - - Sivas (4) 324 EskiĢehir (5) 372 - - - - - - Balıkesir (2) 536 (3) 2.106 - - Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ nedeniyle alıcılar (insan) üzerindeki etkiler, kompresör istasyonlarının inģa edileceği illerle sınırlı olacaktır. Ardahan, Sivas, EskiĢehir ve Balıkesir illerinde ihmal edilebilir etkiler mevcuttur. Ġhmal edilebilir etkiye maruz kalan nüfus 324 (Sivas ilindeki dört yerleģim yerinde yaģayan) ve 546 (Ardahan ilindeki beģ yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. 8.1-240

DüĢük etkiler Ardahan ve Balıkesir Ġlleri'nde mevcuttur. DüĢük etkiye maruz kalan nüfus 2.106 (Balıkesir ilindeki üç yerleģim yerinde yaģayan) ve 4.486 (Ardahan ilindeki dört yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. Orta ve yüksek etkiler mevcut değildir. Tablo 8.1.14-32. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 701 - - - Sivas 729 - - - EskiĢehir 1.184 - - - Balıkesir 593 - - - Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ nedeniyle ekolojik alıcılar üzerindeki etkiler, kompresör istasyonlarının inģa edileceği illerle olacaktır. Ġhmal edilebilir etkiler Ardahan, Sivas, EskiĢehir ve Balıkesir illerinde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların büyüklüğü 593 ha (Balıkesir) ve 1.184 ha (EskiĢehir) aralığındadır. DüĢük, orta ve yüksek etkiler bulunmamaktadır. Gaz kirleticilerin konsantrasyonundaki artıģ Tablo 8.1.14-33. Gaz kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (insan) - ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki (sayı) nüfus DüĢük etki (sayı) nüfus Orta etki (sayı) nüfus Yüksek etki (sayı) nüfus Ardahan (1) 46 Sivas (2) 118 EskiĢehir (4) 270 Balıkesir - (8) 4.986 (2) 206 (1) 102 (5) 2.642 - - - - - - - - Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ nedeniyle alıcılar (insan) üzerindeki etkiler kompresör istasyonlarının inģa edileceği illerle olacaktır. Ġhmal edilebilir etkiler Ardahan, Sivas ve EskiĢehir illerinde mevcuttur. Ġhmal edilebilir etkiye maruz kalan yaģayanların sayısı 46 (Ardahan ilinin bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 270 (EskiĢehir ilinin dört yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. 8.1-241

DüĢük etkiler Ardahan, Sivas, EskiĢehir ve Balıkesir illerinde mevcuttur. DüĢük etkiye maruz kalan yaģayanların sayısı 102 (EskiĢehir ilinin bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 4.986 (Ardahan ilinin sekiz yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. Orta ve yüksek etkiler bulunmamaktadır. Tablo 8.1.14-34. Gaz Halindeki Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠĢletme AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan Sivas EskiĢehir Balıkesir 0,7 700 613 116 1.145 40 430 163 - - - - - - - - Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ nedeniyle ekolojik alıcılar üzerindeki etkiler, kompresör istasyonlarının inģa edileceği illerle olacaktır. Ġhmal edilebilir etkiler Ardahan, Sivas, EskiĢehir ve Balıkesir illerinde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların büyüklüğü 0,7 ha (Ardahan) ve 1.145 ha (EskiĢehir) aralığındadır. Aynı illerde düģük etkiler mevcuttur. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların büyüklüğü 39 ha (EskiĢehir) ve 700 ha (Ardahan) aralığındadır. Orta ve yüksek etkiler bulunmamaktadır. Projenin iģletme aģamasında kompresör istasyonlarında toz ve gaz kirletici emisyonları oluģacaktır. Kompresör istasyonları için ayrıntılı bir hava kalitesi değerlendirme çalıģması AERMOD hava dağılım modeli kullanarak yapılmıģ elde edilen sonuçlar Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği nde tanımlanan sınır değerle karģılaģtırılmıģtır. Tüm sonuçlar yönetmelikte tanımlanan sınır değerlerin altındadır. Ayrıntılı değerlendirme Ek 2.7 de verilmiģtir. Bulgular ve Tavsiyeler ĠĢletme aģamasında ortaya çıkacak emisyonların önlenmesi amacıyla alınacak tedbirler Tablo 8.1.14-35 te verilmiģtir. Tablo 8.1.14-35. ĠĢletme aģamasında Toz ve Gaz Kirletici Emisyonları En Aza Ġndirmek için Etki Azaltıcı Önlemler Etki Etki Azaltma Önlemler Gaz Kirleticilerin Emisyonu Doğal Gaz Yakılması Verimli Yakma ĠĢlemi 8.1-242

8.1.14.3. ĠĢletmeye Kapatma Etki faktörleri Proje kapsamında gerçekleģtirilen analizler sonucunda, iģletmeye kapatma aģamasında hava kalitesi üzerinde potansiyel etkileri olduğu düģünülen etki faktörleri aģağıda verilmiģtir: Toz ve partikül madde emisyonu Gaz kirleticilerinin emisyonu Etki faktörlerinin Etki Alanı (EA) aģağıdaki gibi tanımlanmıģtır: Toz ve partikül madde emisyonu: 200 m Gaz kirleticilerinin emisyonu: 500 m ÇeĢitli Proje bileģenleri için etki faktörlerinin iģletmeye kapatma sırasındaki yoğunluğu (D=DüĢük, O=Orta, Y=Yüksek) aģağıdaki tabloda sunulurken, etkinin hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'de verilmektedir. Tablo 8.1.14-36. Hava Kalitesi Üzerinde Etki Faktörlerinin Yoğunluğu ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Proje bileģeni Toz ve partikül emisyonu Gaz kirleticilerin emisyonu Boru hattı - karasal Boru hattı - denizel Yol geçiģi - açık kazı D D Yol geçiģi - hendeksiz D D Demiryolu geçiģi D D Kanal geçiģi - açık kazı D D Kanal geçiģi - kazısız D D Nehir geçiģi - açık kazı D D Nehir geçiģi hendeksiz D D YYSK'de boru hattı D D Kompresör istasyonları O O Kamp alanları Blok vana / pig / ölçüm istasyonu O D Boru stok sahaları Boru hattı döģenmesi Geçici ulaģım yolları 8.1-243

Proje bileģeni Toz ve partikül emisyonu Gaz kirleticilerin emisyonu Kalıcı ulaģım yolları O D Etki değerlendirmesi ĠĢletmeye kapatma aģamasında ağırlıklı olarak yıkım faaliyetlerinden ortaya çıkan toz emisyonları, asfaltlanmamıģ yollardaki araç trafiği, araçların/makinelerin egzozlarından çıkan partikül ve egzoz emisyonları ve güç jeneratörlerinden kaynaklı egzoz emisyonları hava kalitesini etkileyecektir. Gaz kirleticilerin özellikle de NO x ve SO 2 'nin emisyonu çoğunlukla araç ve iģ makinelerinin egzozları ve güç jeneratörlerinden kaynaklanacaktır. Hava kalitesi için dikkate alınan etki değerlendirmesi unsurları aģağıda verilmiģtir: Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanır. Bu çalıģmada ihmal edilebilir, etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'de verilmektedir. Değerlendirme unsuru: Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Az sayıda kiģinin kalite kriterlerini muhtemelen aģan toz seviyesine (hafta bazında) seyrek biçimde maruz kalması Modifiye habitat ekosistemlerindeki genel fauna ve flora türleriyle birlikte besi hayvanlarının sürekli olmayan ve sınırlı miktarda toza maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin kalite kriterlerini aģan toz seviyesine (gün bazında) sıklıkla maruz kalması Modifiye ve doğal habitatlarda koruma statüsündeki bazı türler de dahil fauna ve flora türlerinin sürekli olarak toza maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin sürekli ve büyük yerleģim yerlerinin sıklıkla kalite kriterlerini aģan toz seviyesine maruz kalması. Doğal/kritik habitatlarda koruma statüsü olan bazı türler de dahil birkaç fauna ve flora türünün kesintisiz olarak toza maruz kalması Değerlendirme unsuru: Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ DüĢük etki Orta etki Yüksek etki Az sayıda kiģinin kalite kriterlerini muhtemelen aģan gaz kirletici seviyesine (hafta bazında) seyrek biçimde maruz kalması Modifiye habitat ekosistemlerindeki genel fauna ve flora türleriyle birlikte besi hayvanlarının sürekli olmayan ve sınırlı miktarda gaz kirleticiye maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin kalite kriterlerini aģan gaz kirletici seviyesine (gün bazında) sıklıkla maruz kalması Modifiye ve doğal habitatlarda koruma statüsündeki bazı türler de dahil fauna ve flora türlerinin sürekli olarak gaz kirleticilere maruz kalması Küçük yerleģim yerlerinin sürekli ve büyük yerleģim yerlerinin de sıklıkla kalite kriterlerini aģan gaz kirletici seviyesine maruz kalması Doğal/kritik habitatlarda koruma statüsü olan bazı türler de dahil birkaç fauna ve flora türünün sürekli olarak gaz kirleticilere maruz kalması AĢağıdaki tablolar, gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri için tanımlanan hava kalitesi duyarlılık unsurları üzerine tüm Proje bileģenlerinin etkilerini (her bir etki seviyesi için ekolojik alıcıların etkilendiği alanların hektarı ve en yüksek potansiyel olarak maruz kalan nüfus olarak) özetlemektedir. 8.1-244

Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ Tablo 8.1.14-37. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki (sayı) nüfus DüĢük etki (sayı) nüfus Orta etki (sayı) nüfus Yüksek etki (sayı) nüfus Ardahan (3) 935 (1) 171 - - Kars - (1) 123 - - Erzurum (1) 1.056 (1) 313 - - Erzincan - - - - Bayburt - - - - GümüĢhane (2) 148 - - - Giresun - - - - Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya (1) 301 (1) 117 (1) 141 (1) 99 (2) 311 (1) 26 (1) 41 (1) 77 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Bursa (6) 909 (1) 154 - - Balıkesir - (1) 240 - - Çanakkale (1) 186 - - - Tekirdağ - - - - 8.1-245

Ġl Ġhmal edilebilir etki (sayı) nüfus DüĢük etki (sayı) nüfus Orta etki (sayı) nüfus Yüksek etki (sayı) nüfus Edirne - - - - Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ nedeniyle Erzincan, Bayburt, Giresun, Tekirdağ ve Edirne illerinde alıcılar (insan) üzerinde hiçbir etki yoktur. Kars ve Balıkesir illeri hariç diğer tüm illerde ihmal edilebilir etkiler mevcuttur. Ġhmal edilebilir etkiye maruz kalan nüfus 26 (EskiĢehir ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 1.056 (Erzurum ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. DüĢük etkiler Ardahan, Kars, Erzurum, Bursa ve Balıkesir illerinde mevcuttur. DüĢük etkiye maruz kalan nüfus 123 (Kars ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 313 (Erzurum ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. Orta ve yüksek etkiler bulunmamaktadır. Tablo 8.1.14-38. Solunabilir Toz Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 5.530 3.171 52.182 - Kars 2.593 14.378 - - Erzurum 4.788 17.163 14.317 - Erzincan 3.520 2.535 - - Bayburt 817 11 - - GümüĢhane 807 2.199 - - Giresun 53 59 - - Sivas 7.011 8.350 - - Yozgat 5.365 2.413 - - KırĢehir 1.375 426 - - Kırıkkale 1.952 1.130 - - Ankara 4.262 1.481 - - EskiĢehir 7.462 1.938 - - Bilecik 1.025 154 - - Kütahya 1.758 383 - - Bursa 3.921 1.562 - - Balıkesir 2.879 43.865 - - Çanakkale 2.932 19.433 - - Tekirdağ 11 64 - - Edirne 1.851 3.369 - - Solunabilir toz konsantrasyonunda artıģ nedeniyle ekolojik alıcılar üzerindeki ihmal edilebilir etkiler her ilde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların büyüklüğü 11 ha (Tekirdağ) ve 7.462 ha (EskiĢehir) aralığındadır. Tüm Ġllerde düģük etkiler bulunmaktadır. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların büyüklüğü 11 ha (Bayburt) ve 43.865 ha (Balıkesir) aralığındadır. Orta etkiler sadece Ardahan ve Erzurum Ġlleri'nde mevcuttur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların büyüklüğü 14.317 ha (Erzurum) ve 52.182 ha (Ardahan) aralığındadır. Yüksek etkiler bulunmamaktadır. 8.1-246

Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ Tablo 8.1.14-39. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Alıcılar (Ġnsan) - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki (sayı) nüfus (2) 533 DüĢük etki (sayı) nüfus Orta etki (sayı) nüfus Yüksek etki (sayı) nüfus Ardahan (5) 895 - - Kars - (3) 938 - - Erzurum (4) (9) 1.143 3.566 - - Erzincan (4) 147 - - - Bayburt - - - - GümüĢhane (2) (3) 30 385 - - Giresun - - - - Sivas (4) (4) 300 634 - - Yozgat (3) (3) 574 501 - - KırĢehir (1) (2) 26 365 - - Kırıkkale (2) 136 - - - Ankara (2) (3) 376 1.205 - - EskiĢehir (5) (1) 703 205 - - Bilecik (4) (1) 224 523 - - Kütahya (5) 1.810 - - - Bursa (8) (8) 1.314 1.754 - - Balıkesir (5) (4) 2.027 1.996 - - Çanakkale - (3) 970 - - Tekirdağ - - - - Edirne (1) (2) 246 1.440 - - Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ nedeniyle Bayburt, Giresun ve Tekirdağ illerinde alıcılar (insan) üzerinde hiçbir etki yoktur. Kars, Bayburt, Giresun ve Çanakkale illeri hariç diğer tüm Ġllerde ihmal edilebilir etkiler mevcuttur. Ġhmal edilebilir etkiye maruz kalan nüfus 26 (KırĢehir ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 2.027 (Balıkesir ilinde beģ yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. Erzincan, Bayburt, Giresun, Kırıkkale ve Kütahya illeri hariç tüm illerde düģük etkiler mevcuttur. DüĢük etkiye maruz kalan nüfus 205 (EskiĢehir ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 3.566 (Erzurum ilinde dokuz yerleģim yerinde yaģayan). Orta ve yüksek etkiler bulunmamaktadır. 8.1-247

Tablo 8.1.14-40. Gaz Kirleticilerin Konsantrasyonunda ArtıĢ Ekolojik Alıcılar - ĠĢletmeye Kapatma AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 5.351 51.137 4.618 - Kars 2.343 14.718 - - Erzurum 3.307 19.633 14.307 - Erzincan 2.748 3.347 - - Bayburt 815 17 - - GümüĢhane 759 2.285 - - Giresun 55 59 - - Sivas 6.606 8.624 677 - Yozgat 5.174 2.858 - - KırĢehir 1.276 588 - - Kırıkkale 1.508 1.598 - - Ankara 4.521 1.311 - - EskiĢehir 7.223 2.259 - - Bilecik 1.149 73 - - Kütahya 1.292 904 - - Bursa 3.956 1.788 - - Balıkesir 3.330 4.3561 - - Çanakkale 2.657 19.732 - - Tekirdağ 24 59 - - Edirne 1.623 3.634 - - Gaz kirleticilerin konsantrasyonunda artıģ ekolojik alıcılar üzerindeki ihmal edilebilir etkiler tüm illerde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların büyüklüğü 24 ha (Tekirdağ) ve 7.223 ha (EskiĢehir) aralığındadır. DüĢük etkiler tüm illerde mevcuttur. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların büyüklüğü 17 ha (Bayburt) ve 51.137 ha (Ardahan) aralığındadır. Orta etkiler sadece Ardahan, Erzurum ve Sivas illerinde bulunmaktadır. Etki seviyesinin orta olduğu alanların büyüklüğü 677 ha (Sivas) ve 14.307 ha (Erzurum) aralığındadır. Yüksek etkiler mevcut değildir. Bulgular ve Tavsiyeler ĠĢletmeye kapatma sırasında ortaya çıkacak emisyonların önlenmesi amacıyla alınacak tedbirler Tablo 8.1.14-41 de verilmiģtir. Tablo 8.1.14-41. ĠĢletmeye Kapatma Sırasında Toz ve Gaz Kirletici Emisyonların En Aza Ġndirilebilmesi Ġçin Etki Azaltıcı Önlemler Etki Etki Azaltıcı Önlemler Toz ve Gaz Kirleticilerin Emisyonu Toz kontrolü ve toz bastırma tekniklerinin uygulanması, Toz oluģumunu önlemek için yollara düzenli bakım yapılması, Mümkün olan yerlerde düģük emisyonlu araçların kullanılması, Egzoz emisyonlarının azaltılması amacıyla yasal kontrolleri yapılmıģ olan araçların kullanılması, Projeyle iliģkili alanlara üçüncü taraflara ait araç giriģinin sınırlandırılması, Nakliye araçları ve inģaat ekipmanlarının düzenli bakımının yapılması, Nakliye araçlarının ve inģaat ekipmanlarının rölanti durumunda bırakılmaması, UlaĢım yolları ve inģaat koridoru üzerinde belirlenecek hız limitlerine uyulması. 8.1-248

8.1.15. Atıklar (Arazi Hazırlık, ĠnĢaat, ĠĢletme ve ĠĢletme Sonrası Olmak Üzere Atık Türleri, Miktarları, Bertarafı) Bu bölümde arazi hazırlık, inģaat, iģletme ve iģletmeye kapatma aģamalarında ortaya çıkacak atıkların türü, miktarı ve bertarafı ayrıntılandırılmıģtır. Atık oluģumunun en aza indirilmesi ve çevre üzerindeki etkiyi en aza indirecek bertaraf yöntemleri için spesifik tedbirler Bölüm 11 ve EK 5 Atık Yönetim Planında sunulmaktadır. 8.1.15.1. Hafriyat Atıkları 8.1.15.1.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Karasal Boru Hattı İnşaatı Proje kapsamında; kamp sahalarında, boru stok sahalarında, malzeme ve ekipman depolama alanlarında, boru hattı güzergahında (inģaat koridoru açma, hendek açma vb.), yeni açılan eriģim yollarında ve yer üstü tesislerinin bulunduğu alanlarda hafriyat oluģacaktır. ĠnĢaat koridoru (~36 m lik koridor) içinde yer alan tüm alanlarda (sulak alanlar, bataklıklar, yan ve dik eğimli alanlar ve tarım arazileri dâhil), yeniden bitkilendirme için kullanılacak en önemli unsur olan bitkisel üst toprak (varsa) sıyrılacak ve yeniden kullanılmak üzere uygun Ģartlarda saklanacaktır Boru hattı inģası sırasında çıkarılacak kazı toprağı, yataklama, destek ve geri dolgu malzemesi olarak kullanılmak üzere, ilk olarak güzergâh boyunca biriktirilecektir. Kazı toprağının yataklama, destek ve geri dolgu malzemesi için uygun olmadığı durumda, gerekli izin ve ruhsatlar alındıktan sonra saha dıģından malzeme temin edilecektir. Yataklama, destek ve geri dolgu iģlemleri için getirilen malzeme temiz ve tuz içermeyen kum olacak ve kil, bitki kökü, taģ ya da boru kaplamasına zarar verebilecek baģka bir madde içermeyecektir. Yataklama, destek ve geri dolgu iģlemlerinden sonra arta kalan kazı malzemesi, yolların eski haline getirilmesi ve arazi hazırlama iģlemlerinde kullanılacaktır. Kalan kazı toprağı, ilgili idareler ile görüģülerek izin verilen sahalarda depolanacaktır. Tahmini kazı malzemesi ve artık malzeme miktarları il bazında Tablo 8.1.15-1 de yer almaktadır. Tablo 8.1.15-1. Ġl Düzeyinde Tahmin Edilen Kazı Malzemesi ve Fazla Malzeme Miktarı No Ġl Uzunluk Tahmini Kazı Hacmi Tahmini Artık Hacmi (km) (m 3 ) (m 3 ) 1 Ardahan 106,88 671.500 275.112 2 Kars 120,07 755.000 354.300 3 Erzurum 184,12 1.000.000 365.107 4 Erzincan 122,15 768.300 350.360 5 Bayburt 18,51 116.400 16.700 6 GümüĢhane 63,87 400.000 180.770 7 Giresun 1,21 7.590 3.800 8 Sivas 243,69 1.532.800 459.000 9 Yozgat 162,75 1.023.700 460.000 10 KırĢehir 38,30 240.900 96.400 11 Kırıkkale 62,01 390.060 170.700 12 Ankara 119,29 750.300 258.400 13 EskiĢehir 190,70 1.199.500 344.000 14 Bilecik 25,38 159.700 68.800 15 Kütahya 44,18 277.900 109.800 16 Bursa 114,87 722.510 330.700 17 Balıkesir 72,10 453.500 191.000 18 Çanakkale 98,84 621.700 170.200 8.1-249

No Ġl Uzunluk Tahmini Kazı Hacmi Tahmini Artık Hacmi (km) (m 3 ) (m 3 ) 19 Tekirdağ 1,91 12.000 0.00 20 Edirne 48,64 305.700 22.400 Hafriyat çalıģmaları esnasında, hafriyat toprağı ile inģaat ve yıkıntı atıklarının çevreye zarar vermeyecek Ģekilde öncelikle kaynakta azaltılması, toplanması, geçici depolanması, taģınması, geri kazanılması, değerlendirilmesi ve bertaraf edilmesine iliģkin teknik ve idari hususlar ile uyulması gereken genel kuralları belirleyen 18.03.2004 tarih ve 25406 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı, ĠnĢaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği hükümlerinin gereği yerine getirilecektir. Proje sahasında çalıģan iģ makine ve ekipmanlarından kaynaklı herhangi bir sızıntı, kirlilik olması halinde 08.06.2010 tarih ve 27605 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı KirlenmiĢ Sahalara Dair Yönetmelik deki ilgili hükümlere uyulacaktır. BaĢbakanlık 2006/27 sayılı Dere Yatakları ve TaĢkınlarla ilgili Genelge sine bağlı olarak, arazi hazırlık ve inģaat aģamasındaki kazı çalıģmalarından çıkan atık malzeme, kuru veya akıģ olan nehirlere boģaltılmayacaktır. Bitkisel üst toprak, hafriyat malzemelerinden ayrı olarak saklanacak ve inģaat faaliyetleri tamamlandıktan sonra, arazi rehabilitasyonu iģlerinde tekrar kullanılacak olup, asgari aģağıdaki önlemler alınacaktır: Üst toprak, yabancı maddelerle karıģtırılması, orijinal özelliğinin bozulması ve rüzgâr/su erozyonu ya da diğer faktörler tarafından olumsuz etkilenmesini önlemek amacıyla uygun bir alanda saklanacak ve gerekli koruma önlemleri alınacaktır. Üst toprağın saklanacağı alanın % 5'ten fazla eğimi olmayacaktır. Üst toprağın saklanması sırasında olası kayıplar önlenecek ve toprağın kalitesi muhafaza edilecektir. Eğer, üst toprak uzun bir süre açıkta bırakılacaksa, yüzeyinin hızlı yetiģen bitkilerle kaplanması sağlanacaktır. Bitkisel toprak, akarsu yatakları veya kuru drenajlar ya da inģaat koridoru ile kesiģen derelerde depolanmayacak, saklama süreleri asgaride tutulacaktır. Ekolojik olarak hassas bölge ve narin ve sınırlı miktarda bitkisel toprağa sahip doğal habitatlarda, üst toprağın korunmasına özellikle önem verilecek ve bitkisel toprak kaybını önlemeye, yapısını ve verimliliğini korumaya yönelik uygun saklama yöntemleri geliģtirilecektir. Sıyrılan bitkisel toprak, özelliklerini kaybetmemesi açısından anaerobik koģulların oluģmasını engelleyecek oranda sıkıģtırılarak ve gerek görülürse jeotekstil vb. malzemeler ile üstü kapatılarak uygun koģullarda depolanacaktır. ĠnĢaatın tamamlanmasından sonra güzergâh inģaat koridoru ve geçici yerüstü tesislerin bulunduğu alanlarda arazi tesviyesi çalıģmaları yapılacak, ihtiyaç duyulan noktalarda hem toprak altında hem de yüzeyde açık ve kapalı drenaj sistemleri oluģturularak sıyrılan bitkisel toprak yüzeye serilecektir. Bu aģamada erozyona karģı gerekli koruyucu önlemler alınacaktır. Eski haline getirme çalıģmaları sırasında yeniden bitki örtüsünün oluģturulması için biyorestorasyon çalıģmaları gerçekleģtirilecektir. Bu kapsamda alana ve amaca uygun tohum türleri ve bitki türleri kullanılarak 8.1-250

bitki örtüsünün kaplama oranı yüzdesi artırılmaya çalıģılacaktır. Bu Ģekilde bitkisel toprak tekrar doğaya kazandırılacaktır. 8.1.15.1.2. ĠĢletme AĢaması Projenin iģletme aģaması boyunca herhangi bir kazı faaliyeti olmayacağından, hiçbir hafriyat atığı üretilmeyecektir. 8.1.15.1.3. ĠĢletmeye Kapatma Projenin iģletmeye kapatma aģamasında yerüstü tesislerin sökülmesi sonucunda moloz ve inģaat atıkları ortaya çıkacaktır. Bu atıklar belediye tarafından belirtilen belediyeye ait alanlarda veya belediye mücavir alan dıģında Valiliğin gösterdiği atık sahalarına taģınacaktır. GerçekleĢtirilecek tüm iģlemler Hafriyat Toprağı, ĠnĢaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak yürütülecektir. 8.1.15.2. Evsel Katı Atıklar 8.1.15.2.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Arazi hazırlık çalıģmalarıyla baģlayacak olan inģaat aģamasında, ilk inģaat faaliyetlerinden biri Proje çalıģanlarının yaģayacakları kampların kurulumu olacaktır. ĠnĢaat süresince iģçilerin konaklama ve diğer temel ihtiyaçlarının karģılanacağı kamp sahaları güzergâh üzerinde lojistik ve yerel Ģartlar bakımından en uygun olan yerlerde kurulacaktır (Bkz. Bölüm 2.11.1). Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamasında 25 kamp kurulması planlamıģ olup, ana ve geçici kamp sahalarının koordinatları ve konumları Ek 1.2 ve Ek 1.3'te verilmiģtir. Kamplar için yaklaģık olarak 700-800 personel istihdam edilecektir. Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamasında toplamda yaklaģık 18.750 (25 kamp * 750 kiģi) personelin istihdam edilmesi beklenmekte olup, personelden kaynaklı olarak evsel nitelikli katı atıklar oluģacaktır. Günlük kiģi baģına üretilen evsel nitelikli katı atık miktarı 1.12 kg 28 varsayılırsa, olduğu 18.750 kiģi x 1,12 kg/gün = 21.000 kg/gün evsel nitelikli katı atık oluģması beklenmektedir. Evsel nitelikli katı atıklardan geri kazanımı mümkün olan (kâğıt, plastik, metal vb.) ve geri kazanımı mümkün olmayan atıklar (yemek artıkları vb. organik atıklar) kamp alanlarının çeģitli noktalarında konumlandırılmıģ kapalı konteynırlarda ayrı toplanacaktır. Kapalı konteynırlarda toplanacak evsel nitelikli katı atıklar belli aralıklarla en yakındaki belediyeye katı atık toplama sahalarına taģınarak bertaraf edilecektir. Arazi hazırlık, inģaat ve montaj çalıģmalarında oluģacak inģaat (demir, tahta, metal vb.) ve ambalaj (çimento kağıdı, ekipmanların kapları, kağıt, strafor vb.) atıkları ayrı toplanacak, geri dönüģtürülebilir atıklar yeniden kullanılacak ve/veya Bakanlıktan lisanslı geri kazanım firmalarına verilerek bertaraf edilecek; geri kazanımı mümkün olmayan atıklar ise altyapısı uygun olan en yakın belediye katı atık düzenli depolama tesislerinde bertaraf edilecektir. 28 Kaynak: Türk Ġstatistik Enstitüsü, Belediye Katı Atık Veri tabanı, 2012 8.1-251

Proje kapsamında ortaya çıkan evsel katı atık 14.03.1991 tarihinde yayınlanan 20814 numaralı "Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği" ve aģağıda belirtilen yasa değiģikliklerine uygun olarak bertaraf edilecektir: 03.04.1991 tarihli ve 20834 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 18.03.2004 tarihli ve 25406 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 22.02.1992 tarihli ve 21150 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 02.11.1994 tarihli ve 22099 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 15.09.1998 tarihli ve 23464 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 18.08.1999 tarihli ve 23790 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 29.04.2000 tarihli ve 24034 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 25.04.2002 tarihli ve 24736 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan 05.04.2005 tarihli ve 25777 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Ayrıca proje kapsamında hazırlanan Kirlilik Önleme Planı ve Atık Yönetim Planı nda belirtilen hususlara uyulacaktır (Bkz. Bölüm 11 ve Ek-5). 8.1.15.2.2. ĠĢletme AĢaması Projenin iģletme aģamasında toplam iģletme personelinin sayısı yaklaģık 70 olacaktır ve bunların yaklaģık 40'ı için kalacak yer imkânı sağlanması gerekmektedir. YaklaĢık olarak 300 bakım personeli bulunacak ve bunların yaklaģık 70'i için kalacak yer imkânı sağlanması gerekmektedir. Güvenlik nedeniyle lojmanlar, tesis çitleri içerisinde yer almayacaktır ve yetkililerce belirlenen proje sağlık koruma bandına uygun Ģekilde yerleģtirilecektir. Günlük kiģi baģına üretilen evsel nitelikli katı atık miktarı 1,12 kg 28 varsayılırsa, olduğu 370 kiģi x 1,12 kg/gün = 414,4 kg/gün evsel nitelikli katı atık oluģması beklenmektedir. Personelden kaynaklı olarak ortaya çıkacak evsel nitelikli katı atıklardan geri kazanımı mümkün olan (kâğıt, plastik, metal vb.) ve geri kazanımı mümkün olmayan atıklar (yemek artıkları vb. organik atıklar) yerüstü tesislerinin çeģitli noktalarında konumlandırılmıģ kapalı konteynırlarda ayrı toplanacaktır. Kapalı konteynırlarda toplanan atıklar belli aralıklarla en yakındaki belediyeye ait katı atık toplama sahasına taģınıp, bertaraf edilecektir. 8.1.15.2.3. ĠĢletmeye Kapatma Projenin ekonomik ömrü sona erdiğinde, iģletmeye kapatma faaliyetleri yürütülmeye baģlanacak olup, bu aģamada yer üstü tesislerinin kaldırılması ancak boru hattının gömülü kalması planlanmaktadır. ġu aģamada Projenin iģletmeye kapatma aģamasındaki atık türleri ve miktarları tam olarak belirlenememekle beraber Projenin, arazi hazırlık ve inģaat aģamasındakilerle benzer olması beklenmektedir. Evsel nitelikli katı atıkların saklanması, taģınması ve bertarafı ile ilgili olarak Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında üstlenilen tüm yükümlülük ve taahhütler Projenin iģletmeye kapatma aģaması için de geçerli olacaktır. 8.1-252

8.1.15.3. Ambalaj Atıkları 8.1.15.3.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamasında, ekipmanların nakledilmesinde kullanılan ambalaj malzemelerinden, kullanılan malzeme ambalajlarından ve çalıģacak personelden kaynaklı olarak ambalaj atıkları ortaya çıkacaktır. Ambalaj kâğıdı, plastik ve cam ĢiĢeler gibi ambalaj atıkları kullanılan malzeme ve malzemenin kaynağı dikkate alınmaksızın diğer atıklardan ayrı olarak kamp sahalarında çeģitli noktalara yerleģtirilen üstü kapalı konteynırlarda biriktirilecek ve lisanslı geri dönüģüm firmalarına verilerek değerlendirilecektir. Geri dönüģümü mümkün olmayan atıklar ise Lisanslı Bertaraf Tesislerine gönderilerek bertaraf edilecektir. Denizde gerçekleģtirilecek iģlemler sırasında denize herhangi bir katı atık madde atılmayacaktır. Ayrıca proje kapsamında hazırlanan Kirlilik Önleme Planı ve Atık Yönetim Planı nda belirtilen hususlara uyulacaktır. Kamp sahaları içerisindeki ambalaj atıklarının toplanması ve bertaraf edilmesi 24.08.2011 tarihli 28035 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan "Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği"nin hükümlerine uygun Ģekilde yapılacaktır. 8.1.15.3.2. ĠĢletme AĢaması Projenin iģletme aģaması sırasında ekipmanların nakledilmesinde kullanılan ambalaj malzemelerinden, kullanılan malzemelerin ambalajlarından ve çalıģacak personelden kaynaklı olarak ambalaj atıkları ortaya çıkacaktır. Ortaya çıkacak ambalaj atıkları diğer atıklardan ayrı olarak toplanacak ve Bakanlıktan lisanslı geri dönüģüm tesislerine gönderilecektir. GerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler sırasında "Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği"nin hükümlerine uyulacaktır. 8.1.15.3.3. ĠĢletmeye Kapatma Projenin ekonomik ömrü sona erdiğinde, iģletmeye kapatma faaliyetleri yürütülmeye baģlanacak olup, bu aģamada, yer üstü tesislerinin kaldırılması ancak boru hattının gömülü kalması planlanmaktadır. ġu aģamada Projenin iģletmeye kapatma aģamasındaki atık türleri ve miktarları tam olarak belirlenememekle beraber Projenin, arazi hazırlık ve inģaat aģamasındakilerle benzer olması beklenmektedir. Ambalaj atıkların ayrı toplanması, geçici depolanması, nakledilmesi ve geri kazanımı için Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında üstlenilen tüm yükümlülük ve taahhütler Projenin iģletmeye kapatma aģaması için de geçerli olacaktır. 8.1.15.4. Atık Pil ve Akümülatörler 8.1.15.4.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamasında kullanılacak araçların bakım ve onarım iģlemleri mümkün olduğunca yetkili servislerde yapılacaktır. Ancak, bunun mümkün olmadığı hallerde, bakım ve onarım prosedürü tesis içerisinde yürütülecektir. Projede kullanılan araçların bakım ve onarım iģlemlerinin tesis içerisinde yürütüldüğü durumlarda, oluģacak kullanım ömrünü tamamlamıģ pil ve aküler 31.08.2004 tarihli ve 25569 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği Madde 13 te belirtildiği üzere, sızdırmaz bir zemin üzerine yerleģtirilecek 8.1-253

kapalı konteynırlarda evsel atıklardan ayrı olarak biriktirilecek ve yönetmelik hükümleri çerçevesinde pil ve akümülatör ürünlerinin dağıtımını ve satıģını yapan iģletmelerce veya belediyelerce oluģturulacak toplama noktalarına teslim edilerek bertaraf edilecektir. Ayrıca proje kapsamında hazırlanan Kirlilik Önleme Planı ve Atık Yönetim Planı nda belirtilen hususlara uyulacaktır. Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği ve ilgili hükümlerine uyulacaktır. 8.1.15.4.2. ĠĢletme AĢaması Projenin, arazi hazırlık ve inģaat aģamasında olduğu gibi, kullanılan araçların bakım süreçlerinin tesis içerisinde yürütüldüğü durumlarda ortaya çıkabilecek atık pil ve akümülatörler geçirimsiz kapalı konteynırlarda saklanacak ve 31.08.2004 tarihli ve 25569 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği'nde belirtildiği üzere geçici depolama alanlarına ulaģtırılacaktır. 8.1.15.4.3. ĠĢletmeye Kapatma Projenin ekonomik ömrü sona erdiğinde, iģletmeye kapatma faaliyetleri yürütülmeye baģlanacak olup, bu aģamada, yerüstü tesislerinin kaldırılması ancak boru hattının gömülü kalması planlanmaktadır. ġu aģamada Projenin iģletmeye kapatma aģamasındaki atık türleri ve miktarları tam olarak belirlenememekle birlikte Projenin, arazi hazırlık ve inģaat aģamasındakilerle benzer olması beklenmektedir. Atık pil ve akümülatörlerin saklanması, nakledilmesi ve bertarafı için Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında üstlenilen tüm yükümlülük ve taahhütler, projenin iģletmeye kapatma aģaması için de geçerli olacaktır. 8.1.15.5. Tıbbi Atıklar 8.1.15.5.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamaları sırasında kamp sahalarının revir birimlerinde ortaya çıkan tüm tıbbi atıklar 22.07.2005 tarihli ve 25883 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak, yırtılmaya, delinmeye, patlamaya ve taģımaya dayanıklı; orijinal orta yoğunluklu polietilen hammaddeden sızdırmaz, çift taban dikiģli ve körüksüz olarak üretilen, çift kat kalınlığı 100 mikron olan, en az 10 kilogram kaldırma kapasiteli, üzerinde görülebilecek büyüklükte ve her iki yüzünde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile DĠKKAT! TIBBĠ ATIK ibaresini taģıyan kırmızı renkli plastik torbalara konulacaktır. Torbalar en fazla ¾ oranında doldurularak ağızları sıkıca bağlanacak ve gerekli görüldüğü hallerde her bir torba yine aynı özelliklere sahip diğer bir torbaya konularak kesin sızdırmazlık sağlanacaktır. Kesici ve delici özelliği olan atıklar ise diğer tıbbi atıklardan ayrı olarak delinmeye, yırtılmaya, kırılmaya ve patlamaya dayanıklı, su geçirmez ve sızdırmaz, açılması ve karıģtırılması mümkün olmayan, üzerinde Uluslararası Biyotehlike amblemi ile DĠKKAT! KESĠCĠ ve DELĠCĠ TIBBĠ ATIK ibaresi taģıyan plastik veya aynı özelliklere sahip lamine kartondan yapılmıģ kutu veya konteynerler içinde toplanacaktır. Bu biriktirme kapları, en fazla ¾ oranında doldurulacak ve ağızları kapatılarak kırmızı plastik torbalara konulacaktır ve atık kutuları dolduğunda hiçbir Ģekilde sıkıģtırılmayacak, açılmayacak, boģaltılmayacak ve geri dönüģtürülmeyecektir. 8.1-254

Yönetmelik hükümlerine göre geçici olarak depolanan tıbbi atıklar Ulusal Atık TaĢıma Formu doldurularak en yakın sağlık kuruluģu veya belediyenin tıbbi atık toplama sistemine verilerek bertaraf edilecektir. OluĢan tıbbi atık miktarı ile ilgili bilgiler düzenli olarak kayıt altına alınacak, yılsonu itibari ile ilgili Valiliğe (Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü) gönderilecek ve bu bilgiler en az üç yıl süre ile muhafaza edilerek talep edilmesi halinde Bakanlığın incelemesine açık tutulacaktır. Projenin her aģamasında tıbbi atıkların geçici olarak depolanması, taģınması ve bertaraf edilmesi aģamalarında 22.07.2005 tarihli ve 25883 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Ayrıca proje kapsamında hazırlanacak olan Kirlilik Önleme Planı ve Atık Yönetim Planı nda belirtilen hususlara uyulacaktır. 8.1.15.5.2. ĠĢletme AĢaması Projenin iģletme aģaması boyunca, kompresör istasyonlarında revir kurulması halinde tıbbi atıklar oluģacaktır. Bu atıklar Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine göre toplanacak ve bertaraf edilecektir. Bölüm 8.1.15.5.1'de ayrıntılı olarak açıklanan yönetmelik hükümlerine riayet edilecektir. 8.1.15.5.3. ĠĢletmeye Kapatma Projenin ekonomik ömrü sona erdiğinde, iģletmeye kapatma faaliyetleri yürütülmeye baģlanacak olup, bu aģamada, yerüstü tesislerinin kaldırılması ancak boru hattının gömülü kalması planlanmaktadır. ġu aģamada Projenin iģletmeye kapatma aģamasındaki atık türleri ve miktarları tam olarak belirlenememekle birlikte Projenin, arazi hazırlık ve inģaat aģamasındakilerle benzer olması beklenmektedir. Tıbbi atıkların saklanması, nakledilmesi ve bertarafı için Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında üstlenilen tüm yükümlülük ve taahhütler, Projenin iģletmeye kapatma aģaması için de geçerli olacaktır. 8.1.15.6. Atık Yağlar 8.1.15.6.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamasında kullanılacak araçların bakım ve onarım iģlemleri mümkün olduğunca yetkili servislerde yapılacaktır. Ancak, bunun mümkün olmadığı hallerde, bakım ve onarım prosedürü tesis içerisinde yürütülecektir. Projede kullanılan araçların bakım ve onarım iģlemlerinin tesis içerisinde yürütüldüğü durumlarda oluģacak atık yağlar, 30.07.2008 tarih ve 26952 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren "Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak, kategorilerine göre ayrı, geçirimsiz zemin üzerine yerleģtirilmiģ kapalı ve sızdırmaz tanklar/konteynırlar içinde sundurmayla kapatılmıģ geçici bir atık depolama alanında depolanacak ve Ulusal Atık TaĢıma Formu doldurularak taģıma lisansı almıģ taģıyıcılar vasıtasıyla lisanslı geri kazanım tesislerine gönderilecektir. Yönetmelik uyarınca kullanılan yağ türünde değiģiklik olmaması durumunda atık yağ kategori analizleri atık üreticisi tarafından bir kez yaptırıldıktan sonra Atık Yağ Beyan Formu doldurularak takip eden bir sonraki yılın ġubat ayı sonuna kadar ilgili Valiliğe (Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü) gönderilecektir. 8.1-255

Proje kapsamında kamp sahalarında yemekhaneden oluģacak bitkisel atık yağlar, 19.04.2005 tarihli ve 25791 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak sızdırmaz, iç ve dıģ yüzeyleri korozyona dayanıklı bidon, konteynır ve tank gibi toplama kaplarında diğer atıklardan ayrı olarak biriktirilerek çevre lisanslı taģıyıcılarla lisanslı geri kazanım veya bertaraf tesislerine gönderilecektir. Atık yağ sevkiyatında Ulusal Atık TaĢıma Formu kullanılacak, her taģımadan sonra bunların bir kopyası ilgili Valiliğe (Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü) gönderilecek ve bu belgeler beģ yıl süreyle tesiste muhafaza edilecektir. Proje sahasında herhangi bir sızıntı ve kirlilik olması durumunda 08.06.2010 tarih ve 27605 sayılı Resmi Gazetede Yayımlanarak yürürlüğe giren Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Sahalara Dair Yönetmelik hükümlerine uygun olarak gerekli önlemler alınacaktır. Ayrıca proje kapsamında hazırlanacak olan Kirlilik Önleme Planı ve Atık Yönetim Planı nda belirtilen hususlara uyulacaktır. Ayrıca, aģağıda yer alan mevzuat hükümlerine uyulacaktır: 30.07.2008 tarih ve 26952 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan "Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği" ve bu yönetmelikte yapılan ve 31.07.2009 tarih ve 27305 sayılı Resmi Gazete'de, 30.03.2011 tarih ve 27537 sayılı Resmi Gazete'de, 05.11.2013 tarih ve 28812 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan değiģiklikler, 19.04.2005 tarih ve 25791 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği" ve bu yönetmelikte yapılan ve 31.07.2009 tarih ve 27305 sayılı Resmi Gazete'de, 30.03.2011 tarih ve 27537 sayılı Resmi Gazete'de, 05.11.2013 tarih ve 28812 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan değiģiklikler, 27.12.2007 tarih ve 26739 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan "Poliklorlu Bifenil ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik" ve 30.03.2010 tarih ve 27537 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan değiģikliği, 08.06.2010 tarih ve 27605 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan "Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı KirlenmiĢ Sahalara Dair Yönetmelik" ve yönetmelikte yapılan ve 14.06.2012 tarih, 28323 sayılı ve 11.07.2013 tarih ve 28704 sayılı Resmi Gazete'lerde yayınlanan değiģiklikler. 8.1.15.6.2. ĠĢletme AĢaması Projenin iģletme aģamasında kullanılacak araçların bakım ve onarımları yetkili servislerde yürütülecek ve yağ değiģimi de bu servislerde yapılacaktır. Ancak, bunun mümkün olmadığı hallerde, bakım ve onarım prosedürü tesis içinde yürütülecektir. Projede kullanılan araçların bakım ve onarım iģlemlerinin tesis içerisinde yürütüldüğü durumlarda, oluģacak atık yağlar, inģaat aģaması için belirtilen kriterlere uygun olarak alanlarda geçici depolanacak ve lisanslı atık yağ geri kazanım firmalarına gönderilecektir. Proje kapsamında yemekhane ve kafeteryalardan kaynaklı olarak ortaya çıkacak bitkisel yağlarda diğer atıklardan ayrı olarak toplanacak ve 19.04.2005 tarih ve 25791 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği 'nde belirtilen hükümler uyarınca bertaraf edilecektir. ĠnĢaat aģaması için belirtilen tüm yönetmelik hükümlerine uygun hareket edilecektir. 8.1-256

8.1.15.6.3. ĠĢletmeye Kapatma Projenin ekonomik ömrü sona erdiğinde, iģletmeye kapatma faaliyetleri yürütülmeye baģlanacak olup, bu aģamada, yerüstü tesislerinin kaldırılması ancak boru hattının gömülü kalması planlanmaktadır. ġu aģamada Projenin iģletmeye kapatma aģamasındaki atık türleri ve miktarları tam olarak belirlenememekle birlikte Projenin, arazi hazırlık ve inģaat aģamasındakilerle benzer olması beklenmektedir. Atık yağlar ve bitkisel atık yağların ayrı toplanması, geçici depolanması, nakledilmesi ve geri kazanımı için, Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamasında üstlenilen tüm yükümlülük ve taahhütler, Projenin iģletmeye kapatma aģaması için de geçerli olacaktır. 8.1.15.7. Atık Lastikler 8.1.15.7.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamasında kullanılacak araçların bakım ve onarım iģlemleri mümkün olduğunca yetkili servislerde yapılacaktır. Ancak, bunun mümkün olmadığı hallerde, bakım ve onarım prosedürü tesis içerisinde yürütülecektir. Projede kullanılan araçların bakım ve onarım iģlemlerinin tesis içerisinde yürütüldüğü durumlarda, oluģacak ömrünü tamamlamıģ lastikler 25.11.2006 tarih ve 26357 sayılı Ömrünü TamamlamıĢ Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği hükümleri uyarınca diğer atıklardan ayrı olarak toplanarak lisanslı taģıyıcılar vasıtasıyla bertaraf edilecektir. Ayrıca proje kapsamında hazırlanacak olan Kirlilik Önleme Planı ve Atık Yönetim Planı nda belirtilen hususlara uyulacaktır. 25.11.2006 tarih 26357 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Ömrünü TamamlamıĢ Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği' nin bütün hükümleri ve 30.03.2010 tarih 27537 sayılı Resmi Gazete ve 10.11.2013 tarih ve 28817 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan kanun değiģikliklerine riayet edilecektir. 8.1.15.7.2. ĠĢletme AĢaması Projenin iģletme aģaması boyunca iģ makineleri ve araçlardan çıkan ömrünü tamamlamıģ lastikler, Ömrünü TamamlamıĢ Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği 'nin hükümleri uyarınca lastik dağıtım veya satıģ firmaları ya da yönetmelikte belirtilen yetkili nakliyecilere gönderilecektir. 8.1.15.7.3. ĠĢletmeye Kapatma Projenin ekonomik ömrü sona erdiğinde iģletmeye kapatma faaliyetleri yürütülmeye baģlanacak olup, bu aģamada yerüstü tesislerinin kaldırılması ancak boru hattının gömülü kalması planlanmaktadır. ġu aģamada Projenin iģletmeye kapatma aģamasındaki atık türleri ve miktarları tam olarak belirlenememekle birlikte Projenin, arazi hazırlık ve inģaat aģamasındakilerle benzer olması beklenmektedir. Atık lastiklerin ayrı toplanması, geçici depolanması, nakledilmesi ve bertarafı için, Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında üstlenilen tüm yükümlülük ve taahhütler, Projenin iģletmeye kapatma aģaması için de geçerli olacaktır. 8.1-257

8.1.15.8. Tehlikeli Atıklar 8.1.15.8.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Proje kapsamında arazi hazırlık ve inģaat aģamasında ortaya çıkması muhtemel tehlikeli atıklar, floresan tüpleri, kartuģlar, baskı tonerleri, filtre malzemeleri, transformatörler, boyalar/verniklerdir. Bu atıklar iģ makinesi ve ekipmanların kullanımı, evsel kullanımla üretilen tehlikeli atıklar ve bu tür atıklarla kirlenmiģ diğer atıkların sonucunda ortaya çıkarlar. Tehlikeli atıkların miktarı kamp sahalarındaki faaliyetlere bağlı olup, bu aģamada atıkların miktarına dair kesin bilgi vermek mümkün değildir. 14.03.2005 tarih ve 25755 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri uyarınca, proje sahasında kapalı bir ortamda kimyasal reaksiyona maruz kalmayacak Ģekilde, üzerinde tehlikeli atık etiketi bulunan sızdırmaz kaplarda türüne göre ayrı olarak toplanacak, geçici olarak depolanacak ve lisanslı firmalar vasıtası ile lisanslı tehlikeli atık bertaraf tesislerine gönderilecektir. Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamasında ortaya çıkacak tehlikeli atıklar ile ilgili olarak Tehlikeli Atıkların Kontrolüne Dair Yönetmelik te belirtilen aģağıdaki hükümlere uyulacaktır: OluĢacak tehlikeli atıklar kayıt altına alınacak ve atığın gönderileceği lisanslı geri kazanım ya da bertaraf tesisinin istemiģ olduğu uluslararası kabul görmüģ standartlara uygun olarak ambalajlanıp etiketlenecektir. OluĢacak tehlikeli atıklarla ilgili her yıl takip eden yılın en geç Mart ayı sonuna kadar bir önceki yıla ait bilgileri içerecek Ģekilde Atık Beyan Formu Bakanlıkça hazırlanan web tabanlı program kullanılarak doldurulacak, onaylanacak ve çıktısı alınarak beģ yıl boyunca bir nüshası saklanacaktır. Tehlikeli atıkları kamp binalarından uzaktaki bir beton alana yerleģtirilmiģ uluslararası standartlarda dayanıklı, sızdırmaz, güvenli konteynırlarda geçici depolanacak, konteynırların üzerinde tehlikeli atık etiketleri olacak, konteynırın üzerinde miktar ve saklama tarihi belirtilecek, eğer konteynırlar hasarlıysa atık aynı özelliklere sahip bir baģka konteynıra aktarılacak, konteynırlar her zaman kapalı tutulacak ve atık kimyasal tepkimeye girmeyecek Ģekilde saklanacaktır. Tesis içerisindeki atıkların toplanması, nakliyesi ve geçici olarak depolanmasından sorumlu çalıģanların sağlık ve güvenliği için tüm gerekli tedbirler alınacaktır. Kaza sonucu tehlikeli atıkların dökülmesi ve bunun gibi olaylar sunucu meydana gelen kirliliğin önlenmesi amacıyla, atığın türüne bağlı olarak olayın vuku bulduğu andan itibaren en geç bir ay içinde olay yeri eski haline getirilecek ve tüm harcamalar karģılanacaktır. Kaza ile ilgili olarak Valilik (Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü) bilgilendirilecek, kaza tarihi, kaza yeri, atığın tipi ve miktarı, kaza sebebi, atık bertaraf iģlemi ve kaza yerinin rehabilitasyonuna iliģkin bilgileri içeren rapor Valiliğe sunulacaktır. Ayrıca proje kapsamında hazırlanacak olan Kirlilik Önleme Planı ve Atık Yönetim Planı nda belirtilen hususlara uyulacaktır. 8.1-258

8.1.15.8.2. ĠĢletme AĢaması Projenin iģletme aģamasında bakım/onarım çalıģmaları sonucu ve diğer kaynaklardan üretilebilecek tehlikeli atıklar aģağıda listelenmiģtir: Tehlikeli maddelerle kirlenmiģ, tehlikeli madde kalıntıları ihtiva eden ambalaj, Emiciler, tehlikeli maddelerle kirlenmiģ filtre malzemeleri (baģka bir Ģekilde belirtilmemiģse yağ filtreleri) temizlik bezleri, koruyucu giysiler, Yağ filtreleri, Atılan ekipmandan çıkarılan tehlikeli malzemeler, Tehlikeli maddeler içeren veya bu maddelerden oluģan atılmıģ inorganik kimyasallar, Tehlikeli maddelerle kirlenmiģ metal atıklar, Yağ, katran ve diğer tehlikeli maddeleri içeren kablolar, Organik çözücüler ya da diğer tehlikeli maddeleri içeren atık boya veya vernik, Tehlikeli maddeler içeren atık yazıcı tonerleri, Tehlikeli maddeler içeren kumlama malzemesi atığı, Floresan tüpleri ve diğer cıva içeren atıklar, Diğer makine, Ģanzıman veya kayganlaģtırıcı yağları Tehlikeli atıkların miktarı proje alanındaki faaliyetlere bağlı olup, bu aģamada atıkların miktarına dair kesin bilgi vermek mümkün değildir. 14.03.2005 tarih ve 25755 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Tehlikeli Atıkların Kontrolüne Dair Yönetmelik hükümlerine göre, tehlikeli atıklar inģaat aģamasında belirtildiği üzere proje alanında geçici bir süre diğer atıklardan ayrı olarak ve herhangi bir kimyasal tepkimeyi önlemek üzere kapalı bir ortamda geçici depolanacak ve lisanslı araçlarla lisanslı tehlikeli atık bertaraf tesislerine gönderilecektir. Ġlgili mevzuat gereği inģaat aģamasında belirtilen tüm yükümlülüklere iģletme aģamasında uyulacaktır. 8.1.15.8.3. ĠĢletmeye Kapatma Projenin ekonomik ömrü sona erdiğinde, iģletmeye kapatma faaliyetleri yürütülmeye baģlanacak olup, bu aģamada, yer üstü tesislerinin kaldırılması ancak boru hattının gömülü kalması planlanmaktadır. ġu aģamada Projenin iģletmeye kapatma aģamasındaki atık türleri ve miktarları tam olarak belirlenememekle birlikte Projenin, arazi hazırlık ve inģaat aģamasındakilerle benzer olması beklenmektedir. Tehlikeli atıkların geçici depolanması, nakledilmesi ve bertarafı için Projenin arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında üstlenilen tüm yükümlülük ve taahhütler, Projenin iģletmeye kapatma aģaması için de geçerli olacaktır. 8.1.16. Vibrasyon, Patlatma ile Gürültü Kaynakları ve Seviyeleri 8.1.16.1. Gürültü Kaynakları Bu bölüm, TANAP Projesi'nin inģaat, iģletme ve iģletmeye kapatma aģamaları boyunca gerçekleģtirilecek proje faaliyetleri nedeniyle ortaya çıkması beklenen gürültü etkilerinin değerlendirmesini sunmaktadır. 8.1-259

AĢağıdaki Değerlendirme Unsuru, Projeden kaynaklı olarak ortaya çıkması muhtemel gürültü etkilerinin değerlendirmesi sürecine kılavuzluk eden parametreyi temsil etmektedir: Gürültü seviyesindeki artıģ Etki değerlendirmesi ÇED Raporunun Bölüm 7 sinde sunulan mevcut durum verilerine ve aynı zamanda Bölüm 3 de sunulan etki faktörlerinin tanımına dayanmaktadır. BileĢenin duyarlılığı Duyarlılık aģağıdaki parametrelerle tanımlanmıģtır: Alıcıların (insan) varlığı Ekolojik alıcıların varlığı AĢağıdaki tablo bileģen için duyarlılık seviyesi değerlendirmesini gösterir. Tablo 8.1.16-1. Duyarlılık Seviyesi Gürültü Gürültü Duyarlılık seviyesi DüĢük Orta Yüksek Alıcılar (insan) <100 sakini bulunan yerleģim yerleri 100-500 sakini bulunan yerleģim yerleri Anayol, otoyol veya endüstriyel alanların 500 yakınında, <100 sakini bulunan yerleģim yerleri >500 sakini bulunan yerleģim yerleri Anayol, otoyol veya endüstriyel alanların 500 m yakınında, 100-500 sakini bulunan yerleģim yerleri Ekolojik alıcılar Gürültü kriterlerinin aģıldığı noktalara 500 m mesafede bulunan yerleģim yerleri Korunan alanların bulunması Yapay bulunması habitatların Doğal habitatların bulunması Kritik habitatların bulunması Mevcut durum verilerinin ayrıntıları Bölüm 7'de verilirken, duyarlılık analizinin sonuçları Tablo 8.1.16-2 de ve takip eden Ģekillerde (ġekil 8.1.16-1, ġekil 8.1.16-2 ve ġekil 8.1.16-3) sunulmuģtur. Duyarlılık analizi tablosu gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün iller için ilgili proje bileģenlerinden 500 m uzaklıktaki YÇA içerisinde bulunan yerleģim yerlerinin sayısını, potansiyel olarak gürültüye maruz kalan en fazla nüfusu ve alanların (hektar cinsinden) büyüklüğünü gösterir: Duyarlılık analizi, ÇINAR Laboratuvarı tarafından gerçekleģtirilen detaylı mevcut durum çalıģmaları sonuçlarına göre gürültünün sınır değerleri aģtığı noktalar referans alınarak yapılmıģtır. YerleĢim birimi, etki faktöründen küçük ölçüde etkilense dahi yerleģim birimindeki tüm nüfusun homojen biçimde maruz kalabileceği varsayılmıģtır. Bu varsayıma bağlı olarak etkilenebilecek alıcılar (insan) konusundaki tahminler konservatiftir. Benzer Ģekilde, ekolojik alıcıların etki alanı içerisinde etki faktörüne homojen biçimde maruz kaldıkları öngörülmüģtür. 8.1-260

Tablo 8.1.16-2. Duyarlılık Analizi Gürültü Duyarlılık unsuru Duyarlılık seviyesi Ardahan Kars Erzurum Erzincan Bayburt GümüĢha ne Giresun Sivas Yozgat KırĢehir Kırıkkale Ankara EskiĢehir Bilecik Kütahya Bursa Balıkesir Çanakkal e Tekirdağ Edirne [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] [sayı] Yüksek 6 3 7 1 2 7 2 3 3 1 6 3 8 3 5 Orta 11 6 17 1 2 7 16 4 7 9 9 1 4 21 13 6 4 DüĢük 3 6 9 3 12 1 2 3 3 10 5 1 4 1 1 Alıcılar (insan) [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] [nüfus] Yüksek 5.219 6.174 17.865 142 4.088 8.742 3.122 4.476 2.145 523 5.552 726 7.659 2.018 3.479 Orta 2.379 1.017 4.654 490 243 1.689 3.758 1.282 966 2.038 1.905 142 1.194 4.292 3.893 1.729 1.377 DüĢük 152 296 340 103 653 97 103 210 227 666 299 77 312 0 85 [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] [ha] Yüksek 55.735 11.723 28.168 4.309 43.097 18.741 2.808 Ekolojik alıcılar Orta 4.329 3.233 2.197 5.038 208 2.270 68 5.088 1.571 399 856 881 1.732 416 1.057 3.063 759 1.267 64 340 DüĢük 1.042 2.124 6.885 1.087 624 782 45 6.835 6.523 1.490 2.257 5.070 7.775 819 1.160 2.688 3.041 2.436 22 2.115 8.1-261

ġekil 8.1.16-1. Gürültü Ġçin Alıcılar (Ġnsan) Olarak YerleĢim Yeri Sayısı 8.1-262

ġekil 8.1.16-2. Gürültü Ġçin Alıcılar (Ġnsan) Olarak Nüfus 8.1-263

ġekil 8.1.16-3. Ekolojik Alıcılar 8.1-264

Duyarlılık unsuru Alıcılar (insan) Tablo 8.1.16-2, ġekil 8.1.16-1 ve ġekil 8.1.16-2 de raporlanan verilere göre, en fazla yerleģim yeri sayısı Erzurum ve Bursa Ġlleri'nde; en fazla nüfus Erzurum ilindedir. En küçük yerleģim yeri sayısı Bayburt ilinde, en az nüfus Erzincan ilindedir. Yüksek duyarlılık seviyeleri Ģu iller dıģında tüm illerde bulunmaktadır: Erzincan, Bayburt, Giresun, Kırıkkale ve Tekirdağ, yüksek duyarlılık seviyesi olan yerleģim yerlerinin sayısı 1 (GümüĢhane ve Bilecik ) ve 8 (Balıkesir) aralığındadır. Çoğu il 1 (Bayburt ve Bilecik) ve 21 (Bursa) aralığında değiģen orta duyarlılık seviyesine sahip yerleģim yerlerine sahiptir. Duyarlılık seviyesinin düģük olduğu yerleģim yerleri 1 (Yozgat, Kütahya, Balıkesir ve Çanakkale) ve 12 (Sivas) aralığındadır. Duyarlılık unsuru - ekolojik alıcılar Ekolojik alıcı dikkate alındığında (Bkz. ġekil 8.1.16-3) en geniģ alanlar Sivas ilinde bulunurken, en küçük alanlar Tekirdağ ilinde konumlanmıģtır. Yüksek duyarlılık seviyeleri (koruma alanları) Ardahan, Balıkesir, Erzurum, Çanakkale Kars, Sivas ve Edirne illerinde bulunmaktadır. Duyarlılık seviyesinin yüksek olduğu alanların büyüklüğü 2.088 ha (Edirne) ve 55.735 ha (Ardahan) aralığındadır. Tüm illerde 64 ha (Tekirdağ) ve 5.088 ha (Sivas) aralığında uzantılarla orta duyarlılık seviyeli ekolojik alıcılar mevcuttur (doğal habitat). Tüm iller aynı zamanda 22 ha (Tekirdağ) ve 7.775 ha (EskiĢehir) aralığında uzantılarla düģük duyarlılığa sahip (yapay habitat) alıcılar da gösterir. 8.1.16.1.1. Arazi Hazırlık ve ĠnĢaat AĢaması Etki faktörleri Proje kapsamında gerçekleģtirilen analizler sonucunda arazi hazırlık ve inģaat aģamasında gürültü düzeyini etkileyebileceği düģünülen etki faktörü aģağıdaki gibidir: Gürültü emisyonu Bu etki faktörünün Etki Alanı (EA), Proje bileģeni sınırlarından 500 m mesafeye kadar olan alan olarak tanımlanmıģtır. Bu EA gerçekleģtirilen gürültü modellemesi sonuçlarına göre, konservatif bir biçimde tanımlanmıģtır. Söz konusu modelleme çalıģması sonuçlarına göre, inģaat faaliyetlerinden kaynaklanacak gürültü düzeyleri 500 m EA dikkate alındığında 04.06.2010 tarih ve 27601 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği sınır değerinin 29 (inģaat sahaları için 70 dba) ve IFC EHS Kuralları'nın sınır değerlerinin 30 (yerleģim alanları için Lgündüz ve Lgece sırasıyla 55 dba ve 45 dba) altına inmektedir. 29 04.06.2010 tarih ve 27601 sayılı Resmi Gazete ile yayınlanan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği 30 Tablo 1.7.1, Gürültü seviyeleri için yönerge değerleri dıģarıda ölçülmüģtür. Kaynaklar: Topluluk Gürültü Yönergeleri, Dünya Sağlık Örgütü (WHO), 1999 8.1-265

TANAP Projesi arazi hazırlık ve boru hattı inģaatı aģamasında toprak sıyırma, inģaat koridorunda hendek açılması, boruların döģenmesi, kaynak/kıvırma ve geri dolgu faaliyetleri yapılacaktır ve çalıģmalar sırasında kullanılacak inģaat makineleri ve ekipmanlarından kaynaklı olarak gürültü oluģacaktır. Tablo 8.1.16-3 te, arazi hazırlık ve inģaat aģaması süresince yürütülecek faaliyetler ve kaynaklanacak gürültü seviyeleri verilmiģtir. ĠnĢaat makinelerinin birbirlerine olan uzaklıkları ve gürültü seviyeleri de yaklaģık değerlerle Tablo 8.1.16-4 te verilmiģtir. 8.1-266

Tablo 8.1.16-3. Teorik olarak Boru Hattı ĠnĢaat AĢamasında Yürütülecek Faaliyetler Mesafe 1km+000 2km+000 3km+000 5km+000 6km+000 6km+500 7km+500 8km+000 9km+000 12km+000 14km+000 14km+500 15km+500 Faaliyet Sıyırma Geri Dolgu Üst Örtü Boru Ġndirme / Yatak malzemes i Kaplama AUT Test NDT Kaynak Bükme Dizme Kazma ĠnĢaat Koridoru Bitki Kökü Temizlem e Çalı Temizle 2 Ekskavatör 2 Ekskavatör 5 Traktörkamyon 5 Damperli Kamyon 2 Hava Kompresör ü 1 Kaynak Makinesi 5 Kaynak Makinesi 1 Bükme Makinesi 1 Vac- Kaldıraç 1 Hendek Kazıcı 4 Dozer 2 Kazıyıcı Dozer 6 Motorlu Testere 2 Greyder 3 Yükleyici 4 Ekskavatör 2 Ekskavatör 2 Jeneratör 3 Boru DöĢeyici 2 Boru DöĢeyici 10 Traktörkamyon 5 Ekskavatör 2 Ekskavatör 2 Motorlu Testere 4 Damperli Kamyon ĠĢ Makine ve Ekipmanlar 4 Damperli Kamyon 3 Dozer 2 Dolgu Makinesi 9 Boru DöĢeyici 2 Yüzey Örtme Makinesi 2 Traktörkamyon 2 Vinç 4 Damperli Kamyon 1 Greyder 1 Ekskavatör 2 Ekskavatör 2 Çiftlik Kamyonu 4 Kompaktör 1 Yükleyici 2 Ekskavatör 4 Basınçlı Delgi 6 Damperli Kamyon 2 Damperli Kamyon 1 Greyder 1 Ripper Dozer 8.1-267

Tablo 8.1.16-4. Makine ve Ekipmanların Gürültü Seviyeleri Ekipman Ses Gücü Düzeyi (dba) Hava Kompresörü 78 Ekskavatör 81 Greyder 85 Damperli Kamyon 76 Çiftlik Traktörü 84 Yükleyici 79 Dozer 82 Kompaktör 83 Traktör-kamyon 84 Dolgu Makinesi 84 Boru DöĢeyici 81 Jeneratör 81 Kaynak Makinesi 74 Yüzey Örtme Makinesi 90 Bükme Makinesi 80 Basınçlı Delgi 89 Vac Kaldıraç 81 Hendek Kazıcı 80 Kazıyıcı Dozer 82 Motorlu Testere 84 Vinç 81 Arazi hazırlık ve inģaat aģamalarındaki gürültü seviyesini değerlendirmek için Sound PLAN 6.5 programı kullanılmıģtır. Arazi hazırlık ve inģaat aģamalarında kullanılacak ekipmanların gürültü seviyeleri Proje sahibi ve müģterinin mühendis firması tarafından belirlenmektedir ve bir önceki kısımda bahsedilmiģtir. Modellemenin ilk basamağında, doğal arazinin direk olarak gürültü dağılımını etkileyen yükseklik modeli oluģturulur. Doğal araziyi yazılıma yansıtırken, 1/25.000 ölçekli topografik haritada bulunan 10 m yükseklik aralığındaki yükseklik konturleri sayısallaģtırılır. Yükseklikler sayısallaģtırıldıktan sonar, Geçici SZM (Sayısal Zemin Modeli) oluģturulur. Ġkinci adımda, en kötü senaryo simulasyonu için inģaat aģaması gürültü seviyesi bütün ekipman ve iģ makinelerinin önceki bölümde tanımlanan mesafelerde aynı zamanda çalıģtığı kabul edilir. Model çalıģma alanı, yeri ve kaynakların gürültü seviyeleri bu adımlarla tespit edilir. Buna ek olarak, modele girdi olarak temsil niteliği yüksek meteorolojik veriler kullanılmıģtır. Modelleme ÇalıĢması Alanı Söz konusu inģaat eylemi yaklaģık 1800 km uzunluğundaki güzergahta 8 farklı bölgede aynı sayılarda ekipman ve makine ile yapılacaktır. Bu aktiviteler ortalama 225 km lik aralıklarla gerçekleģtirileceğinden kümülatif bir etki oluģması beklenmemektedir. 8.1-268

Dolayısı ile gürültü hesaplamaları bölge baģına düģecek Ģekilde yapılmıģ olup, temsili bölge olarak EskiĢehir seçilmiģtir. AĢağıda çevresel gürültü oluģumuna konu olan proje alanı ve en yakın alıcılar Topografik Harita üzerine iģaretlenerek ġekil 8.1.16-4 te sunulmuģtur. ġekil 8.1.16-4. Topografik Harita Üzerinde ÇalıĢma Alanı ve En Yakın Alıcılar ÇalıĢma Alanı için Meteorolojik Veriler ÇalıĢma alanı çevresindeki meteorolojik ve iklimsel durumu temsil etmek için koģulları en iyi temsil eden meteoroloji istasyonu (EskiĢehir), Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı/ Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından seçilmiģ olup, istasyon için bilgiler aģağıda yer almakta ve detaylı bilgiler Bölüm 7.3.1.1 de verilmiģtir.. Uzun yıllar bültenlerinden derlenen çalıģma alanı etrafını temsil eden meteoroloji istasyonuna aylık ve yıllık ortalama sıcaklık değerleri aģağıda Tablo 8.1.16-5 te verilmiģtir. Tablo 8.1.16-5. EskiĢehir Meteoroloji Ġstasyonunun Yıllık Ortalama Sıcaklık Değerleri Ġstasyon Adı Ay 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Yıllık EskiĢehir/Anadolu -0,3 0,7 4,7 9,8 14,9 19,2 22,2 21.9 17 11,9 5,6 1,7 11 ÇalıĢma alanının civarını temsil eden meteoroloji istasyonunun uzun dönemli bültenlerinden derlenen aylık ve yıllık ortalama bağıl nem değerleri aģağıda Tablo 8.1.16-6 da verilmektedir. 8.1-269

Tablo 8.1.16-6. EskiĢehir Meteoroloji Ġstasyonunun Yıllık Ortalama Bağıl Nem Değerleri Ġstasyon Adı Ay 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Yıllık EskiĢehir/Anadolu 75.2 70.9 64.3 62.3 59.7 54.9 51.8 52.9 57.6 64.6 70.3 75.8 63.4 EskiĢehir/Anadolu istasyonunun meteorolojik bültenlerinden derlenen uzun dönem aylık ve yıllık rüzgar esme sayısı. Tablo 8.1.16-7 de gösterilmektedir. Bu verilere göre üretilen yıllık rüzgârgülü ġekil 8.1.16-5 te verilmiģtir. Bu verilere göre yıllık egemen rüzgar yönü B (Batı) olarak belirlenmiģtir. Tablo 8.1.16-7. EskiĢehir/Anadolu Meteoroloji Ġstasyonunun Aylık ve Yıllık Ortalama Rüzgar (Esme) Değerleri YÖNLER Ay 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Yıllık K 472 480 488 360 560 688 848 832 584 472 408 328 6520 KKD 64 16 64 96 96 152 200 144 152 96 16 80 1176 KD 176 152 104 152 224 192 136 184 256 192 72 144 1984 DKD 152 168 88 120 176 80 120 112 120 176 136 128 1576 D 4400 2744 1800 1640 1048 568 304 512 1000 2208 4032 4880 25136 DGD 1344 1192 672 584 336 96 80 104 224 528 1232 1704 8096 GD 1256 720 672 496 256 144 208 120 272 472 640 992 6248 GGD 80 152 200 176 96 56 56 48 88 96 128 160 1336 G 128 272 224 224 168 120 112 128 136 248 176 200 2136 GGB 80 176 192 184 168 104 104 128 136 104 144 168 1688 GB 416 528 760 992 856 656 704 800 760 792 536 480 8280 BGB 400 584 824 912 944 800 712 1032 1008 776 328 544 8864 B 2200 2408 4152 4184 4832 4600 5000 5120 4632 2944 2000 1928 44000 BKB 608 592 1064 920 976 1216 1368 1344 928 736 480 632 10864 KB 800 1064 1344 1360 1784 2496 2984 2416 1680 1456 968 872 19224 KKB 384 464 728 504 904 1096 1144 896 672 480 368 272 7912 KKB 384 464 728 504 904 1096 1144 896 672 480 368 272 7912 8.1-270

Uzun Yıllar NNW 50000 N NNE NW 40000 NE 30000 WNW W 20000 10000 0 ENE E WSW ESE SW SE SSW S SSE ġekil 8.1.16-5. EskiĢehir/Anadolu Meteoroloji Ġstasyonunun Yıllık Rüzgâr Esme sayılarına dayanan Rüzgar Gülü Modelleme Sonuçları ĠnĢaat faaliyetlerinden kaynaklı olarak en yakın alıcılarda ortaya çıkması muhtemel gürültü düzeyleri ile ulusal ve uluslararası mevzuat sınır değerleri karģılaģtırmalı olarak aģağıda Tablo 8.1.16-8 de verilmiģtir. Tablodan da görüleceği üzere hesaplanan gürültü seviyeleri sınır değerlerin oldukça altındadır. ĠnĢaat sahasında oluģması muhtemel gürültüden çalıģanların korunması amacıyla iģ ve iģçi sağlığı mevzuatı uyarınca gerekli tüm önlemler alınacaktır. Tablo 8.1.16-8. ĠnĢaat AĢaması için Gürültü Modelleme Sonuçları En Yakın Alıcı Eksene göre yön Eksenden mesafe (m) Gürültü Modelleme Sonucu (dba) Aksaklı Kuzey 800 16.4 19.4 Büyükdere Güney 900 16.6 19.7 Yenikent Güney 2800 8.2 11.2 Güllüce Kuzey 1500 13.9 16.9 Kalkanlı Kuzey 3200 3.1 6.1 Yahnikapan Kuzey 3600 2.9 5.9 Kıravdan Kuzey 3000 3.6 6.6 (Lg: Lgündüz; Lgag: Gündüz, akģam, gece gürültü göstergesi) * Ulusal gerekler ** Uluslararası gerekler Limit Değeri Lgündüz (dba)* Limit Değeri (dba)** Lg Lgag Gündüz Gece Gürültü dağılım haritası aģağıda ġekil 8.1.16-6 da verilmiģtir. 70 55 45 8.1-271

ġekil 8.1.16-6. Arazi Hazırlık/ĠnĢaat AĢaması için Gürültü Dağılım Haritası Yaratılacak gürültü düzeyi dikkate alınarak çeģitli proje bileģenleri için etki faktörünün inģaat sırasındaki yoğunluğu aģağıdaki tabloda sunulurken etkinin hesaplanmasına iliģkin ayrıntılar da Ek 4.5'te verilmektedir. Karasal boru hattı ve kompresör istasyonlarının inģaatı ile ilgili etki faktörünün büyüklüğü gürültü emisyonu - gürültü modelleme sonuçlarına dayalıdır (Bkz. Ek 2.8). Tablo 8.1.16-9. Etki Faktörünün Gürültü Üzerindeki Yoğunluğu ĠnĢaat AĢaması Proje bileģeni Gürültü emisyonu Karasal boru hattı Deniz boru hattı Açık kazı yol kesiģimi Kazısız yol kesiģimi Demiryolu kesiģimi Açık kazı kanal kesiģimi Kazısız kanal kesiģimi Açık kazı nehir kesiģimi Kazısız nehir kesiģimi O D O O O O O O O 8.1-272

Proje bileģeni Gürültü emisyonu YYSK'de boru hattı Kompresör istasyonları Kamp sahaları Blok vana/pig/ ölçüm istasyonu Boru stok sahaları Boru hattı döģenmesi Geçici eriģim yolları Kalıcı eriģim yolları O O O O O O O O Etki değerlendirmesi ĠĢ makine/araçların faaliyetlerinden, kazı çalıģmaları, inģaat malzemelerinin nakliyesi, güç jeneratörleri gibi inģaat faaliyetlerinden kaynaklı olarak gürültü oluģacaktır. Gürültü için göz önüne alınan etki değerlendirmesi unsuru Gürültü seviyesindeki artıģ olarak tanımlanmıģtır. Etkinin önemi, etki faktörleri ve bileģenin duyarlılığı arasındaki etkileģimin sonucu olarak değerlendirilmektedir. Etkinin önemi aģağıdaki tabloda sunulan kriterlere göre tanımlanır. Bu çalıģmada ihmal edilebilir etki ortaya çıkmadan önceki mevcut koģullar üzerinde anlamlı değiģikliğin olmadığı etki anlamına gelir. Hesaplama ve etki değerlerine iliģkin ayrıntılar Ek 4.5'te verilmektedir.. Değerlendirme Unsurları: Gürültü seviyesinde artıģ DüĢük Etki Orta Etki Yüksek Etki ĠnĢaat sırasında konut alanları dıģında, üzerinde anlaģılan gündüz çalıģma saatleri toplam gürültünün (ortam ve inģaat gürültüsü) en fazla 5 db(a) artması veya içerisinde 65 db(a) dan az olması ve gece Leq (1 saatlik) değerinin 45 db(a) nın altında olması ĠĢletme sırasında, konut alanları dıģında sürekli gürültü+tonal düzeltmenin 42dB(A) nın altında olması veya arkaplan gürültüsünün 42dB(A) yı aģtığı yerlerde arkaplan gürültü seviyesini en fazla 3 db(a) kadar artırması Bakım sırasında yapılacak havalandırma gürültüsünün alıcının ön cephesinde LAmax değerinin 50-60 db(a) olması Acil durumlarda yapılacak havalandırma gürültüsünün alıcıda, LEP haftalık maruz kalma düzeyinin, 70 80 db(a) ve LCpeak değerinin 137 db(a) in altında olması ĠnĢaat sırasında konut alanları dıģında, üzerinde anlaģılan gündüz çalıģma saatleri içerisinde toplam gürültünün (ortam ve inģaat gürültüsü) 10 db(a) dan daha fazla artması veya 65 db(a) seviyesinden fazla, ancak 75 db(a) seviyesinden az olması ve gece Leq (1 saatlik) değerinin 45 db(a) nın altında olması ĠĢletme sırasında, konut alanları dıģında sürekli gürültü+tonal düzeltmenin, 42dB(A) nın üzerinde veya arkaplan gürültü seviyesinin 5-10 db(a) üzerinde olması Bakım sırasında yapılacak havalandırma gürültüsünün alıcının ön cephesinde LAmax değerinin 65-70 db(a) olması Acil durumlarda yapılacak havalandırma gürültüsünün, LEP haftalık maruz kalma düzeyinin alıcıda 85-87 db(a) ve LCpeak değerinin 137-140 db(a) olması ĠnĢaat sırasında konut alanları dıģında, üzerinde anlaģılan gündüz çalıģma saatleri içerisinde toplam gürültünün (ortam ve inģaat gürültüsü) 10 db(a) dan daha fazla artması veya 75 db(a) dan fazla olması ve Leq (gece) 55 db(a) nın altında olması ĠĢletme sırasında konut alanları dıģında, sürekli gürültü+tonal düzeltmenin 42dB(A) nın üzerinde veya arkaplan gürültü seviyesini 10 db(a) dan fazla aģması Bakım sırasında yapılacak havalandırma gürültüsünün alıcının ön cephesinde LAmax değerinin 70 db(a) nın üzerinde olması Acil durumlarda yapılacak havalandırma gürültüsünün alıcıda, LEP haftalık maruz kalma değerinin 87 db(a) nın, LCpeak 140 db(a) nın üzerinde olması 8.1-273

AĢağıdaki tablolar gaz akıģ yönünü takip eden doğudan batıya bütün illerin her biri için tanımlanan gürültü duyarlılık unsurları üzerine tüm Proje bileģenlerinin etkilerini (her bir etki seviyesi için ekolojik alıcıların etkilendiği alanların hektarı ve en yüksek potansiyel olarak maruz kalan nüfus olarak) özetlemektedir. Tablo 8.1.16-10. Gürültü seviyesindeki artıģ - alıcılar (Ġnsan) ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki (sayı) nüfus (2) 184 (1) 119 DüĢük etki (sayı) nüfus Orta etki (sayı) nüfus Yüksek etki (sayı) nüfus Ardahan (5) (2) 1.125 397 - Kars (2) (1) 409 529 - Erzurum (12) (1) - 3.653 1.056 - Erzincan (2) (2) 52 95 - - Bayburt - - - - GümüĢhane (2) (2) (1) 30 243 142 - Giresun - - - - Sivas (5) (7) 282 1.278 - - Yozgat (6) (2) - 6.678 359 - KırĢehir (2) (3) (1) 519 6.103 224 - Kırıkkale (2) (1) 176 99 - - Ankara (2) (3) (1) 358 625 700 - EskiĢehir (5) (4) 423 731 - - Bilecik (3) (2) 183 564 - - Kütahya (1) (4) 77 1.733 - - Bursa (2) (15) 177 2.993 - - Balıkesir (8) - 4.023 - - Çanakkale (3) - 970 - - Tekirdağ - - - - Edirne (1) 442 (4) 2.457 - - Gürültü seviyesindeki artıģ nedeniyle Bayburt. Giresun ve Tekirdağ illerinde alıcılar (insan) üzerinde hiçbir etki yoktur. Erzurum, Yozgat, Balıkesir ve Çanakkale illeri hariç diğer illerde ihmal edilebilecek etkiler mevcuttur. Ġhmal edilebilecek etkiye maruz kalan nüfus 30 (GümüĢhane ilinde iki yerleģim yerinde yaģayan) ve 519 (KırĢehir ilinde iki yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. DüĢük etkiler tüm Ġllerde mevcuttur. DüĢük etkiye maruz kalan nüfus 95 (Erzincan ilinde iki yerleģim yerinde yaģayan) ve 3.697 (KırĢehir ilinde üç yerleģim yerinde yaģayan). Orta etkiler Ardahan, Kars, Erzurum, GümüĢhane, Yozgat, KırĢehir ve Ankara Ġlleri'nde mevcuttur. Orta etkiye maruz kalan nüfus 142 (GümüĢhane ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) ve 1.056 (Erzurum ilinde bir yerleģim yerinde yaģayan) aralığındadır. Yüksek etkiler mevcut değildir. 8.1-274

Tablo 8.1.16-11. Gürültü seviyesindeki artıģ - Ekolojik alıcılar ĠnĢaat AĢaması Ġl Ġhmal edilebilir etki [ha] DüĢük etki [ha] Orta etki [ha] Yüksek etki [ha] Ardahan 36 8.358 48.301 4.411 Kars 272 16.416 392 Erzurum 258 22.344 342 14.307 Erzincan 545 5.572 7 Bayburt 66 766 GümüĢhane 52 2.614 385 Giresun 45 68 Sivas 1.784 13.548 223 677 Yozgat 1.795 5.973 326 KırĢehir 199 1.655 34 Kırıkkale 326 2.779 8 Ankara 883 5.039 30 EskiĢehir 1.522 7.924 62 Bilecik 452 782 Kütahya 486 1.640 91 Bursa 1.046 4.682 23 Balıkesir 1.418 2.340 43.139 Çanakkale 770 2.786 18.887 Tekirdağ 3 34 48 Edirne 60 2.389 2.814 Gürültü seviyesindeki artıģ nedeniyle ekolojik alıcılar üzerinde ihmal edilebilir etkiler tüm illerde mevcuttur. Etki seviyesinin ihmal edilebilir olduğu alanların büyüklüğü 3 hektar (Tekirdağ) ve 1.795 hektar (Yozgat) arasındadır. DüĢük etkiler tüm Ġllerde mevcuttur. Etki seviyesinin düģük olduğu alanların büyüklüğü 34 hektar (Tekirdağ) ve 22.344 hektar (Erzurum) arasındadır. Orta etkiler. Bayburt. Giresun ve Bilecik hariç tüm illerde mevcuttur. Etki seviyesinin orta olduğu alanların büyüklüğü 7 hektar (Erzincan) ve 48.301 hektar (Ardahan) arasındadır. Yüksek etkiler Ardahan, Erzurum ve Sivas Ġlleri'nde mevcuttur. Etki seviyesinin yüksek olduğu alanların büyüklüğü 272 hektar (Kars) ve 14.307 hektar (Erzurum) arasındadır. Yüksek etkinin ayrıntıları aģağıdaki tablolarda raporlanmıģtır. Tablo 8.1.16-12. Ardahan Ġli - Gürültü seviyesindeki artıģ - Ekolojik alıcılar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru (isim/id) Korunan Alan - Putka- GölbaĢı Sulak Alan -Ramsar Korunan Alan - Putka- GölbaĢı Ekolojik Etki Bölgesi Korunan Alan - Putka- GölbaĢı Tampon Bölge Duyarlılık seviyesi Yüksek Yüksek Yüksek Gürültü emisyonu Yüksek Yüksek Yüksek Korunan alan boru hattının korunan alandan geçen bölümünün inģaatıyla, kamp sahasındaki faaliyetler ve boru stok sahaları ile iliģkili gürültü emisyonunun ekolojik alıcısıdır (Bkz. Tablo 8.1.16-12). 8.1-275

Yukarıda değerlendirilen Putka-GölbaĢı Sulak alanın, Sulak alan-ramsar'ın alanı 40 hektara. ekolojik etki bölgesi 120 hektara ve tampon bölge 4.251 hektara eģittir. Tablo 8.1.16-13. Erzurum Ġli - Gürültü seviyesindeki artıģ - Ekolojik alıcılar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru (isim/id) Korunan Alan Erzurum Bataklık Tampon Bölge Duyarlılık seviyesi Yüksek Gürültü emisyonu (değer) Yüksek Korunan alan boru hattının korunan alandan geçen bölümünün inģaatıyla iliģkili gürültü emisyonunun ekolojik alıcısıdır (Bkz. Tablo 8.1.16-13). Tablo 8.1.16-14. Sivas Ġli - Gürültü seviyesindeki artıģ - Ekolojik alıcılar ĠnĢaat AĢaması Yüksek Etki Duyarlılık unsuru (isim/id) Korunan Alan Bataklık Düzü Tampon Bölge Duyarlılık seviyesi Yüksek Gürültü emisyonu (değer) Yüksek Korunan alan boru hattının korunan alandan geçen bölümünün inģaatıyla iliģkili gürültü emisyonunun ekolojik alıcısıdır (Bkz. Tablo 8.1.16-14). 8.1-276

ġekil 8.1.16-7. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ - Ardahan Ġlindeki Yüksek Etki Alanı 8.1-277

ġekil 8.1.16-8. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ - Erzurum Ġl indeki Yüksek Etki Alanı 8.1-278

ġekil 8.1.16-9. Gürültü Seviyesindeki ArtıĢ - Sivas Ġl indeki Yüksek Etki Alanı 8.1-279