TEMEL İSTATİSTİK KAVRAMLAR Y.Doç.Dr. İbrahim Turan Mart 2011
İSTATİSTİK NEDİR? Bir olay veya olguyu sayısal verilere dayanarak açıklamaktır. Metod Olarak İstatistik: İstatistiğe konu olabilen olaylara ait nicel verilerin derlenmesi, işlenmesi, analizi ve yorumlanmasında kullanılan teknikler bütünüdür. İstatistiğin Kullanım Alanları: Ekonometri, Psikometri, Biyoistatistik, Sosyometri, Kliometri.
İstatistik bir bilim midir?
BİLİM DEĞİLDİR DİYENLER Genel Yargılar: Bir bilim kolunun bütün için ortaya çıkardığı genel yargılar bütünü oluşturan kısımlar için de aynı derecede sağlam olduğu halde istatistikle bir yığın hakkında ortaya çıkarılan genel yargılar yığının kısımları veya birimleri hakkında bir anlam taşımamaktadır. Zaman ve Yer: Bir bilim kolunun incelediği olay hakkında ulaştığı bir genel yargı zaman ve yer bakımından değerinden bir şey kaybetmediği halde istatistiğin bulduğu genel yargılar sadece belli bir yerdeki ve belli bir zaman için belli bir yığın olayına ilişkindir.
BİLİMDİR DİYENLER Genel Yargılar: İstatistik yığın olaylarını inceler. Olayın bir özelliğinin belirtilmesi veya olay hakkında bir genel yargının ortaya konması için gözlem sayısının veya yığını oluşturan birim sayısının yeteri kadar büyük olması gerekir. Bu, büyük sayılar kanununun gereklerindendir. Zaman ve Yer: İstatistiğin ortaya koyduğu genel yargıların ancak belli bir yerde ve zamandaki bir yığın için doğru olup başka yer ve zamanlar için bir değer taşımadığı şeklindeki yargıda hatalıdır. Aynı nitelikte ve yeteri kadar büyüklükte alındığı taktirde bir yığın olayı için bulunan bir genel yargının zaman ve yer değişikliği ile değerinden birşey kaybetmediği görülür.
Ne Kadar Güvenilir? Üç türlü yalan vardır; Yalan, kuyruklu yalan ve istatistiksel yalan. Rakamlar yalan söylemez fakat usta yalancılar rakam kullanır. İstatistiğe inanma, istatistiksiz kalma. - Ortalama - Korelasyon
İSTATİSTİĞİN FAYDALARI 1- Araştırmacılara elde ettikleri bulguları açıklarken yardımcı olur. 2- Araştırmacıların, verilerin ötesinde daha genel sonuçlara gitmesine yardımcı olur.
ARAŞTIRMA TÜRLERİ Araştırma Nicel Karma Nitel Deneysel / Uygulamalı Deneysel Olmayan
Deneysel / Uygulamalı İstatistik Hipotez Çıkarım Tahmin Deneysel Olmayan İstatistik Betimsel / Tanımlayıcı Karşılaştırmalı Korelasyon / İlişkisel
ARAŞTIRMA SAĞLIĞI / GÜVENLİĞİ Analiz Araştırma sorusu / amacı Veri toplama aracı Araştırma Türü Örneklem Araştırma Deseni Araştırmacı
VERİ (DATA) Belirli amaçlar için toplanan bilgilere veri denir. Veri toplamak için farklı yöntemler kullanılabilir: - Mevcut kaynaklar (eski kayıtlar, arşivler, raporlar, yıllıklar, vb...), - Gözlem - Görüşme, - Anket, - Ölçek - Deney, - Simülasyon (bilgisayarda yapay veri üretmek).
VERİ TÜRLERİ a) Nicel Veriler: Boy, Kilo, Çocuk sayısı, Not, Doğum tarihi, Isı gibi. b) Nitel Veriler: Cinsiyet, Göz Rengi, Branş, Meslek, Mezun olduğu okul, Yerleşim yeri, Müzik türü, Takım gibi. c) Nicel + Nitel Veriler: Alarm seviyesi, Harf notu, Yarış sıralaması, Elbise ölçüsü (S, M, L, XL), Likert Scale gibi.
Değişken (Variable) Nicel (kantitatif) ya da nitel (kalitatif) anlamda bir özellik ya da karakterde belirgin olarak görülen farklılık, DEĞİŞKEN ile gösterilebilir. Bir değişken, denekten deneğe değişebilir. Örneğin; GSMH, İhracat-İthalat Değerleri ya da miktarları, Cari Fiyat, Dolar Alış-Satış Kurları,vb... Değişkenler Nicel ve Nitel Değişkenler sınıflandırılabilir.
Bağımlı, Bağımsız, Kontrollü Değişkenler Bağımsız değişken bizim değiştirdiğimiz değişkendir. Bağımlı değişken ise bizim değiştirdiğimiz değişkene yani bağımsız değişkene bağlı olarak değişen değişkendir. Kontrollü değişken ise kontrolümüzde kalan değişkenlerdir. Örnek: Yeni ve eski tarih müfredatlarının öğrencilerin tarihsel bilgilerine etkilerini kontrollü bir deneyle araştırıyoruz. Aynı okulda, 9. sınıf öğrencilerinden rastgele seçilen iki sınıf oluşturuyoruz. A şubesine eski müfredatı, B şubesine yeni müfredatı aynı süre zarfında aynı öğretmen tarafından uyguluyoruz. Bu araştırmada: Bağımlı değişken: Tarihsel bilgi seviyesi, Bağımsız değişken: müfredat Kontrollü / Sabit tutulan değişkenler: öğretmen, sınıf seviyesi, okul.
Sürekli ve Kesikli değişkenler Sürekli Değişken: Değişkenler ölçülerek ya da sıralanarak elde edilir. İki ölçüm arası sonsuz sayıda noktaya bölünebilir. Aralık biçiminde ifade edilebilirler. Örneğin; boy uzunluğu, kilo, fiyat, gelir vs. Kesikli Değişken: Ölçümler 0, 1, 2 gibi kesin değerler alır. Ara değerler söz konusu değildir. Nitel değişkenler, genellikle kesikli değişkenlerdir. Örneğin; cinsiyet, yazı-tura, ülke kodları, şirket türü vs.
Evren / Kitle (Population) Araştırma kapsamına giren, aynı özellikleri taşıyan birimlerin ya da bireylerin oluşturduğu topluluğa EVREN denir. Evrenin büyüklüğü araştırmanın özelliğine göre değişir. Nüfus sayımı için evren Türkiye dir. Denizli deki üniversite öğrencilerinin giderleri için evren Pamukkale Üniversitesi öğrencileridir. Erzurum daki öğretmenlerin yeni müfredat programlarına karşı tutumları için evren Erzurum merkez, ilçe ve köylerinde çalışan tüm öğretmenlerdir.
Örneklem (Sample) Kitle büyüklüğüne bağlı olarak her zaman tüm birimler (bireyler) hakkında bilgi sahibi olmak mümkün değildir. Bundan dolayı geniş kitlelerde araştırmalar; zaman, maliyet, personel, ulaşım, vb. nedenlerden dolayı tüm birimler yerine daha az sayıdaki birimler seçilerek yürütülür. Bir kitleden, belirli yöntemler kullanılarak seçilen aynı özellikleri taşıyan bir kısım bireyin oluşturduğu topluluğa ÖRNEKLEM denir.
Örnekleme (Sampling) Örneklem seçmek için kullanılan yöntemler topluluğu ise ÖRNEKLEME olarak adlandırılır. Örnekleme yöntemleri iki grubta toplanabilir. 1- Olasılığa Bağlı Bazı Örnekleme Yöntemleri: Basit Rasgele Örnekleme, Tabakalı Örnekleme, Sistematik Örnekleme, Küme Örneklemesi; Sıralı Küme Örneklemesi. 2- Olasılığa Bağlı Olmayan Bazı Örnekleme Yöntemleri: Kota Örneklemesi, Kartopu Örneklemesi, Uzman Örneklemesi.