SOĞUK SAVAŞ VE SONRASI DÖNEMDE KİTLE İMHA SİLAHLARI VE SİLAHSIZLANMA ÇABALARI

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANA BİLİM DALI SOĞUK SAVAŞ VE SONRASI DÖNEMDE KİTLE İMHA SİLAHLARI VE SİLAHSIZLANMA ÇABALARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Salih ÖZGÜR TEZ DANIŞMANI Doç.Dr.Erol KURUBAŞ ISPARTA, 2006

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEZLİ YÜKSEK LİSANS TEZ SAVUNMASI VE SÖZLÜ SINAV TUTANAĞI İLGİ : Enstitü Yönetim Kurulu nun.. /.. / 2006 Tarih ve.. /.. / 2006 Sayılı Kararı. Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında ders dönemine ait Eğitim Öğretim Programını Başarı ile tamamlayan 0330220225 numaralı Salih ÖZGÜR ün hazırladığı Soğuk Savaş ve Sonrası Dönemde Kitle İmha Silahları ve Silahsızlanma Çabaları başlıklı TEZLİ YÜKSEK LİSANS TEZİ ile ilgili TEZ SAVUNMASI ve SÖZLÜ SINAVI Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği nin 24 ncü maddesi uyarınca 09/ 06 / 2006 günü saat 10 ; 30 da yapılmış ; sorulan sorular ve alınan cevaplar sonunda adayın tez savunmasının KABULÜNE / REDDİNE / DÜZELTME SÜRESİ VERİLMESİNE, OYBİRLİĞİ İLE / OYÇOKLUĞUYLA karar verilmiştir. SINAV JÜRİSİ BAŞKAN ÜYE ÜYE Erol KURUBAŞ Timuçin KODAMAN Muharrem GÜRKAYNAK Doç.Dr. Yrd.Doç.Dr. Yrd.Doç.Dr. ii

ÖZET 20 yüzyıl,içerisinde yaşanan iki dünya savaşı ve bu savaşların yıkıcılığı nedeni ile tarih sahnesinin insanlık adına yaşanan en acımasız yüzyılı olma özelliğini taşımaktadır.insanları öldürmenin maliyeti,silah teknolojisinde yaşanan gelişmeler ile birlikte bu yüzyıl içerisinde sürekli bir artış eğilimi göstermiştir.bireylere yönelen basit çalışma prensipli silahlardan, kitleleri imha etmeyi amaçlayan ileri teknoloji ürünü ve yüksek maliyetli silahlara doğru kısa zamanda uzun sayılabilecek bir yol kat edilmiş ve günümüz itibariyle de geri dönülemez bir noktaya gelinmiştir.çalışmamızda,bu noktadan hareketle,kitle imha silahları kavramı ve buna bağlı olarak gelişen silahsızlanma süreci incelenmiş ve bu bağlamda gelecekte belirebilecek tehditler ortaya konmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler : Kitle İmha Silahları, Silahsızlanma, Nükleer Silahlar, Kimyasal Silahlar, Biyolojik Silahlar. iii

ABSTRACT 20th Century, in which occured two world wars, is the most merciless century of human history because of their s devastating destruction.financial cost of the rivalvality of wars has showed an increasing manner during this century due to develeopment in weapons (war) technologies.a long way has been paced from basic İndividual weapons to hi-tech mass destruction weapons and reached to irreversible point today.in this study, it had been searched the term of weapons of mass destruction and the process of nonproliferarion studies that evolving according to this.finally we tried to present the risks that will be faced with in the future. Key Words : Weapons of Mass Destruction, Non-Proliferation, Nuclear Weapons, Chemical Weapons, Biological Weapons. iv

İÇİNDEKİLER İçindekiler v Kısaltmalar ix Giriş 1 BİRİNCİ BÖLÜM KİTLE İMHA SİLAHLARI 1.1.Kavramın İçeriği ve Niteliği 3 1.2.Nükleer Silahlar 5 1.2.1.Nükleer Silahların Ortaya Çıkışı 5 1.2.2.Nükleer Silah Sahibi Olmanın Yolları 8 1.2.3.Ülkelerin Nükleer Gücünün Çeşitliliği 11 1.2.4.Nükleer Silahlarla Sağlanan Gücün Niteliği 12 1.2.5.Nükleer Silahların Etkileri 15 1.3.Kimyasal Silahlar 19 1.3.1.Kimyasal Silah ve Maddelerinin Tanımı 19 1.3.2.Kimyasal Silahların Tarihi Gelişimi 20 1.3.3.Kimyasal ve Nükleer Silah İlişkisi 26 1.3.4.Bir Başka Sorun : Kimyasal Silahların Elde Bulundurulması ve İmhası 27 1.4.Biyolojik Silahlar 29 1.4.1.Biyolojik Silahların Tanımı 29 1.4.2.Biyolojik Silahların Tarihsel Gelişimi 31 1.4.3.Biyolojik Silahların Tercih Edilme Sebepleri 32 1.4.4.Günümüzde Biyolojik Silahlar 34 İKİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI POLİTİKA AÇISINDAN KİTLE İMHA SİLAHLARININ ÖNEMİ VE ETKİLERİ 2.1.Kitle İmha Silahlarına Sahip Olma Açısından Öne Çıkan Devletler ve Uluslararası Konumlarına Etkileri 37 2.1.1.Süper Güçler 47 2.1.1.1.ABD 47 2.1.1.2.Rusya 53 2.1.2.Büyük Güçler 55 v

2.1.2.1.Çin 55 2.1.2.2.Fransa 58 2.1.2.3.İngiltere 61 2.1.3.Nükleer Güç Olma Yolunda İlerleyen Devletler 62 2.1.3.1.Hindistan 62 2.1.3.2.Pakistan 63 2.1.3.3.İsrail 64 2.1.4.Nükleer Güç Olmak İsteyen Devletler 67 2.1.4.1.İran 67 2.1.4.2.Kuzey Kore 69 2.1.4.3.Libya 70 2.2.Uluslararası Terörizmin Geleceğinde Kitle İmha Silahlarının Kullanılma Tehdidi 72 2.2.1. Kitle İmhasına Yönelen Terörizm 72 2.2.2. Uluslararası Terörizmin Olası Yeni Türleri 75 2.2.2.1. Nükleer Terör 75 2.2.2.2. Kimyasal Terör 82 2.2.2.2. Biyolojik Terör 86 2.3.Kitle İmha Silahları ile Doğal Kaynaklar ve Çevreye Yönelebilecek Tehditler 88 2.3.1.Kitle İmha Silahları ile Doğal Kaynaklar ve Çevreye Yönelik Olarak Yapılabilecek Terör Saldırıları Tehdidi 88 2.3.2.Nükleer Altyapıya Sahip Olan Devletlerdeki Atık ve Kaza Tehdidi 91 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KİTLE İMHA SİLAHLARI REKABETİNİN BAŞLANGICINDAN GÜNÜMÜZE KADAR GELİŞTİRİLEN STRATEJİLER 3.1.Soğuk Savaş Dönemi Başlangıcında Kitle İmha Silahlarının ve Bunlara Dayalı Stratejilerin Geliştirilmesini Zorunlu Kılan Uluslararası Ortam ve Yapısı 98 vi

3.2.Kitle İmha Silahları Rekabetinin Tehlikeli Dönemeçleri 103 3.2.1.Kore Savaşı 103 3.2.2.Küba Füze Krizi 105 3.2.3.Avrupa Füzeler Krizinin Sonucu : INF Antlaşması 107 3.2.4.Stratejik Savunma Girişimi ya da Yıldız Savaşları 109 3.3.Kitle İmha Silahlarına Dayalı Olarak Geliştirilen Stratejiler 110 3.3.1.Genel Stratejiler 111 3.3.1.1.Nükleer Savaşları Engelleme Stratejisi : Tırmanma 111 3.3.1.2.Caydırıcılık 112 3.3.2.NATO veya ABD Stratejileri 114 3.3.2.1.Sınırlı Savaş 114 3.3.2.2.Kitlesel Mukabele 116 3.3.2.3.Esnek Mukabele 118 3.4.Bir Dış Politika Aracı Olarak Silahsızlandırma Stratejisi ve Kitle İmha Silahları 120 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KİTLE İMHA SİLAHLARI KONUSUNDA SİLAHSIZLANMA / DENETİM ÇABALARI 4.1. Kitle İmha Silahlarının Denetimi Konusunda Faaliyet Gösteren Kuruluşlar 122 4.1.1.Birleşmiş Milletler Silahsızlanma Departmanı (DDA-Department for Disarmament Affairs) 123 4.1.2.Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (IAEA-International Atomic Energy Agency) 125 4.1.3.Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü (OPCW Organization for the Prohibition of Chemical Weapons) 127 4.2.Kitle İmha Silahları ve İlgili Malzeme ve Teknolojiler ile Bunların Fırlatma Vasıtalarının Yayılmasının Önlenmesine Yönelik İhracat Kontrol Rejimleri 4.2.1.Wassenaar Düzenlemesi 129 4.2.2.Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi 130 4.2.3.Avustralya Grubu 132 4.2.4.Nükleer Tedarikçiler Grubu 134 vii

4.2.5.Zangger Komitesi 135 4.3.Günümüze Kadar Olan Süreçte Kitle İmha Silahları Konusunda Yapılan Önemli Antlaşmalar 4.3.1. Çok Taraflı Anlaşmalar 136 4.3.1.1.Antarktika Antlaşması 136 4.3.1.2.Ay ve Gök Cisimleri Dahil Dış Uzayın Araştırılması ve Kullanımında Devletlerin Çalışmalarını Yönlendirmeye İlişkin Antlaşma 137 4.3.1.3.Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması (Nuclear Nonproliferation Treaty-NPT) 137 4.3.1.4.Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Anlaşması 139 4.3.1.5.Kimyasal Silahlar Konvansiyonu ( The Chemical Weapons Convention ) 141 4.3.1.6.Biyolojik ve Zehirli Silahlar Konvansiyonu (The Biological and Toxin Weapons Convention ) 144 4.3.2. İki Taraflı Anlaşmalar 147 4.3.2.1.Atmosferde, Dış Uzayda ve Su Atında Nükleer Denemeleri Yasaklayan Antlaşma 147 4.3.2.2.Stratejik Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri (Strategic Arms Limitation Talks SALT I, SALT II ) 149 4.3.2.3.Stratejik Nükleer Silahların İndirimi Görüşmeleri (Strategic Arms Reduction START I, START II) 152 SONUÇ 155 KAYNAKÇA 158 EKLER 167 EK-1 167 ÖZGEÇMİŞ 169 viii

a.g.e. a.g.m. a.g.r. a.g.t. AB ABD ABM AG BM DDA DIA GLCM IAEA ICBM INF OPCW MIRV MTCR NATO NDYA NPT NSC NSG SALT SDI SLBM SSBN SSCB START WHO WCO ZAC KISALTMALAR : adı geçen eser : adı geçen makale : adı geçen rapor : adı geçen tez : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Füzesavar Füze Sistemi : Avustralya Grubu : Birleşmiş Milletler Örgütü : Birleşmiş Milletler Silahsızlanma Departmanı : Amerikan Savunma İstihbarat Ajansı : Karadan Atılan Cruise Füzeleri : Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu : Kıtalar Arası Balistik Füze : Orta Menzilli Nükleer Füzeler : Kimyasal Silahları Yasaklama Örgütü : Bağımsız Olarak Hedefe Yöneltilebilen Çok Başlıklı Füze : Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi : Kuzey Atlantik Paktı : Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Antlaşması : Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması : Amerikan Ulusal Güvenlik Konseyi : Nükleer Tedarikçiler Grubu : Stratejik Silahların Sınırlandırılması Görüşmeleri : Stratejik Savunma Girişimi : Denizaltılardan Atılan Balistik Füzeler : Nükleer Güçlü Denizaltılar : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği : Stratejik Nükleer Silahların İndirimi Görüşmeleri : Dünya Sağlık Örgütü : Dünya Gümrük Organizasyonu : Zangger Komitesi ix

GİRİŞ 20 yüzyıl,içerisinde yaşanan iki dünya savaşı ve bu savaşların yıkıcılığı nedeni ile tarih sahnesinin insanlık adına yaşanan en acımasız yüzyılı olma özelliğini taşımaktadır.insanları öldürmenin maliyeti,silah teknolojisinde yaşanan gelişmeler ile birlikte bu yüzyıl içerisinde sürekli bir artış eğilimi göstermiştir.bireylere yönelen basit çalışma prensipli silahlardan, kitleleri imha etmeyi amaçlayan ileri teknoloji ürünü ve yüksek maliyetli silahlara doğru kısa zamanda uzun sayılabilecek bir yol kat edilmiş ve günümüz itibariyle de geri dönülemez bir noktaya gelinmiştir. Tarih boyunca dünya egemenliğine ya da en azından başatlığına yönelen devletlerin,bu amaçlarını gerçekleştirebilmek için güçlerini sürekli şekilde arttırma ve diğerleri üzerinde caydırıcı hale getirme çabasında bulundukları bilinmektedir.bilinen bir başka şey ise,bunu sağlamanın en kısa yolunun devletlerin silahlanmasından geçtiğidir.ancak günümüz itibariyle gelinen noktada,silahlanmanın aşırı boyutlarda gerçekleştiğini söyleyebiliriz.öyle ki sahip olunan silahların birçoğunun kullanım alanı kalmamıştır.çünkü kullanıldıkları takdirde sadece yok edilmek istenen düşmanı değil,tüm dünyayı etkileyebileceklerdir.bu bağlamda kastettiğimiz silah kavramı,nükleer,biyolojik ve kimyasal olanları içermektedir.genelde kullanılan adıyla kitle imha silahları. Kitle imha silahları, uzun süren savaşları kısaltmak için,teknolojinin de yardımıyla insanların geliştirdiği ve sadece yıkıcı değil aynı zamanda tümden yok etme özelliğine sahip silahlardır.icat edildiklerinden bu yana isimleri bile korkuyla anılır olmuştur.kitle imha silahları,uluslararası alanda prestij sağlama,gücünü perçinleme ve caydırıcı olabilme adına her geçen gün daha öldürücü bir seviyeye getirilmeye çalışılmıştır.dünya barışı adına kitle imha silahları konusundaki silahsızlanma çabaları kendi kısır döngüleri içinde devam etmektedir.ancak bu tür silahları içtenlikle ve inanarak üreten devletler,söz konusu olan silahların sınırlandırılması,kontrolü veya yok edilmesi olunca aynı içtenliği gösterememektedirler.çünkü silahsızlanma,daha az tehlikeli bir dünyaya doğru giden süreci temsil ederken,devletler için de,varolan güçlerinin azalması ve kendilerini daha az 1

güvende hissetmeleri anlamına gelmektedir.konuyla ilgili algılamanın bu yönde olması kimilerince doğal,kimilerince de anlamsız olarak karşılanmaktadır.ancak düşünüş ne olursa olsun kitle imha silahlarının üretimi gizli ya da açık şekilde günümüzde devam etmekte ve gelecekte de devam edecektir.tabi devletlerin güvenliği adına yapılan silahlanmanın elbette bazı güvensiz durumları da ortaya çıkaracağı bir gerçektir.uluslararası terörizmin değişen yapısını göz önünde bulundurduğumuzda bunu daha emin bir şekilde söyleyebiliyoruz. Bu çalışmanın tezi : silahlanma yarışının en maliyetli ancak bir o kadar da cazip yönünü oluşturan kitle imha silahlarının uluslararası politika alanında devletler ve hatta ittifaklar için yadsınamaz bir önem teşkil ettiği,bu düşünce ışığında silahsızlanma çabalarının asla gerçek anlamda bir silahsızlanmaya hizmet etmediği,buna bağlı olarak da kitle imha silahlarına ulaşılabilirlik durumunun günümüzde söz konusu olması ve bunun da tüm dünya için yeni tehditlerin belirmesi anlamına geleceğidir. Tezimizi destekler nitelikte olması açısından çalışmamızın birinci bölümünde,kitle imha silahlarının 3 türü olan nükleer,kimyasal ve biyolojik silahların tarihsel gelişimleri,etkileri ve devletlerin gücüne sağladıkları katkı,ikinci bölümde,kitle imha silahlarına sahip olan ve olmak isteyen devletlerin bu konudaki girişimleri,kitle imha silahlarının teröristler için de cazip olmaya başlaması,kitle imha silahları ve onların üretimi için kurulan endüstri altyapılarının doğal kaynaklar ve çevre için tehdit oluşturması,üçüncü bölümde,soğuk Savaş sürecinin başlangıcını teşkil eden zaman dilimindeki uluslararası ortamın devletleri özellikle nükleer silah üretimine zorlaması,kitle imha silahlarına dayalı olarak geliştirilen stratejilerin neler olduğu ve stratejilerin gelişim süreçleri,soğuk Savaş dönemi boyunca kitle imha silahları bağlamında yaşanmış olan önemli olaylar,dördüncü bölümde ise kitle imha silahlarının sınırlandırılması konusunda faaliyet gösteren önemli kuruluşlar ve ihracat kontrol rejimleri ile bu konuda yapılan önemli uluslararası antlaşmalar incelenmeye çalışılmıştır.ancak bu bölümde konumuzla ilgili olmadığı için konvansiyonel silahlarla ilgili silahsızlanma çabalarına değinilmemiştir. 2

BİRİNCİ BÖLÜM KİTLE İMHA SİLAHLARI 1.1. Kavramın İçeriği ve Niteliği Kitle İmha Silahları ile ilgili açıklamalardan önce,kavramın ifade ettiği anlamı irdelemeye çalışmak yerinde olacaktır.kitle İmha Silahları, konvansiyonel silahların defalarca kullanılması sonucunda ortaya çıkabilen insan zayiatını sadece bir kez kullanılmaları sonucunda meydana getirebilen,bununla beraber konvansiyonel silahların oluşturamadığı saldırı sonrası olumsuz etkileri de bulunan silahlar olarak tanımlanabilirler.ii nci Dünya Savaşında müttefiklerin iki gün süren 1400 bombardıman uçağı sortisi sonunda 130.000 ila 200.000 kişiye zayiat verdirilmiştir. 1 Buna karşılık, Hiroşima'ya atılan tek bir atom bombası 68.000 kişiyi öldürmüş, 76.000 kişiyi ise yaralamıştır. 2 İstanbul üzerinde patlatılacak 1 megatonluk bir hidrojen bombasının yaklaşık 470.000 kişiyi öldürebileceği ve 630.000'den fazla kişiyi de yaralayabileceği söylenebilir. 3 Yukarıdaki referanslar birbiri ile mukayese edildiğinde, bir tek kitle imha silahının yüzlerce,hatta binlerce,yüksek patlama gücüne sahip konvansiyonel mühimmattan daha fazla tahrip gücüne sahip olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. 4 Bu haliyle Kitle imha silahları,konvansiyonel mühimmatla mukayese edildiğinde muazzam tahrip ve zayiat verdirme gücüne sahip nükleer, biyolojik ve kimyasal silahlardır. Amerika Birleşik Devletleri tarafından Aralık 1997 de yapılan "Transforming Defense, National Security in the 21th Century" konulu panele ait raporun sözlük kısmında ise kitle imha silahları şu şekilde tarif edilmektedir ; "Kitle imha Silahları, genellikle kimyasal, biyolojik, nükleer 1 A.Serdar Erdurmaz, Orta Doğu daki Kitle İmha Silahları,Silahların Kontrolü ve Türkiye, Ümit Yayıncılık, Ankara 2003, s.27. 2 Samuel Glasstone, Philip Dolan,The Effects On Nuclear Weapons, US Defence and US Department of Energy Press, Washington DC 1977, s.1., Kitaba elektronik ortamda ulaşmak için bkz., <http://www.cddc.vt.edu/host/atomic/nukeffct/#eonw77>, (05.03.06) 3 US Congress, Proliferation of Weapons of Mass Destruction ; Assessing the Risks, US Government Printing Office, Washington DC 1993, s.57. 4 Erdurmaz, a.g.e., s.27. 3

silahlar ve bunları taşıma kabiliyeti olan füzeleri ifade eder. Bazı durumlarda radyolojik silahlar da dahil edilir". 5 ABD eski Başkanı William B. Clinton tarafından kitle imha silahlarının imhasına ilişkin 1994 yılında vermiş olduğu 12938 sayılı direktifle ilgili yayımlanan bir basın bildirisinde "... Nükleer, biyolojik ve kimyasal silahların (kitle imha silahları) ve bu silahları atma vasıtalarının yayılması... " şeklindeki ifade yer almış ve kitle imha silahlarının hangi tür silahları kapsadığı açıkça belirtilmiştir. ABD Silahlı Kuvvetleri Kimya Okulu tarafından yayımlanan, FM 3-100 Kimya Birliklerine Ait Talimname de, "Kitle imha silahları kullanımı veya kullanma tehdidi sonunda büyük ölçüde zayiata, kirlenmeye sebep olabilecek, harekatın hedeflerini, safhasını ve harekat istikametini değiştirmeye neden olacak silahlardır" şeklinde tanımlanmaktadır. 6 Bu tanımlar ışığında kitle imha silahlarını 3 gruba ayırabiliriz ; (i) Nükleer Silahlar,(ii) Biyolojik Silahlar,(iii) Kimyasal Silahlar. Bu sınıflandırmaya Radyolojik Silahlar da dahil edilebilirdi ancak bu silahlar,nükleer olanların,sadece radyasyon etkisi ile insanlara zayiat verdirmesi hedeflenen bir türü olduğu için,nükleer silah kategorisinde değerlendirilmektedirler. Her ne kadar Körfez Savaşı öncesi Irak'ın radyolojik silah elde etmek için çalıştığına dair deliller olduğunu iddia eden raporlar mevcutsa da,halen radyolojik silahların mevcut olmadığı düşünülmektedir. 7 Dünya devletlerinin aynı anda, kitle imha silahlarının üç türüne de sahip olması oldukça zordur.ancak Soğuk Savaşın bir getirisi olarak,bazı devletler bu imkana kavuşmuşlardır.hal böyle olunca uluslararası alanda iki rakip kutup kendiliğinden belirmektedir : Kitle imha silahlarına sahip olanlar ve olmayanlar.sahip olmayanlar da kendi içlerinde ikiye ayrılabilir : Sahip olmaya çalışanlar ve bu tür bir girişimde bulunmayanlar.devletlerin bu öldürücü gücü yüksek silahlara sahip olma nedeni genelde güvenlik endişelerine dayandırılmaktadır.ancak bu derece önemli bir güç,güvenlik endişelerini gidermek bir yana,var olanlara yenileri eklemektedir. 5 Erdurmaz, a.g.e., s.28. 6 US Army Chemical School, FM 3-100/MCWP 3-3.7.1 Chemical Operations Principles and Fundamentals, Washington DC, May 1996, Preface, Kitaba elektronik ortamda ulaşmak için bkz. <http://www.globalsecurity.org/wmd/library/policy/army/fm/3-100/index.html >, (16.01.06) 7 Erdurmaz, a.g.e., s.28. 4

Kullanıldıklarında etkilerinin ne olabileceğini anlayabilmek açısından,bm nin yaptığı bir çalışmanın sonuçlarına değinmek önem arz etmektedir.stratejik bir bombardıman uçağı ile atılan nükleer,kimyasal ve biyolojik silahların nispi etkileri şöyle değerlendirmiştir : "Bir megatonluk bir nükleer bomba 300 kilometrelik bir alan içinde korunmasız halkın yüzde doksanını öldürür.15 tonluk bir kimyasal silah 60 km'lik bir alandaki halkın yüzde ellisini öldürebilir. 10 tonluk bir biyolojik silah 100.000 km'lik bir alandaki halkın yüzde yirmi beşini öldürür ve yüzde ellisini hastalandırır." 8 Genel bir fikir vermesi açısından yapılan değerlendirmelerden sonra, uluslararası politika için önem arz eden kitle imha silahlarının türlerinin incelenmesine geçilebilir. 1.2. Nükleer Silahlar 1.2.1. Nükleer Silahların Ortaya Çıkışı 1933 yılında Almanya da iktidara gelen III ncü Reich hükümeti,versay Antlaşmasını geçersiz saymış,alman ordusunun itibarını iade ederek ülke içinde bozulmuş olan nizamı düzeltmiş ve milli birliği sarsılmaz bir güce eriştirmiştir. 9 Almanya da bu gelişmeler yaşanırken,i nci Dünya Savaşı nın galibi olan devletlerin bu gelişmeleri ciddi anlamda önemsedikleri söylenemeyeceği gibi uzun yıllar daha Almanya nın uluslararası politika alanında bir taraf olarak boy göstermesinin mümkün olmadığı konusunda da hemfikir olmuşlardır.ancak Almanya,bir ulusun güçlü olma adına ihtiyacı olan her türlü gereği,1938 yılı itibarı ile tamamlamış bulunmaktaydı. Almanya nın ve doğal olarak da bütün dünyanın savaşa hazırlandığı bu zaman diliminde,fizik ve kimya Profesörü Otto Hahn,Kayzer Wilhelm Enstitüsü nde yaptığı deneyler esnasında uranyum atomunu,nötronlarla 8 Erdurmaz, a.g.e., s.29. 9 1935 yılından itibaren ise, politika alanındaki cüretli ve kesin atılımlarla dost,düşman bütün devletlerin dikkatlerini Almanya üzerine çekebilmiş ve nihayet 1938 yılında Almanya, siyasi başarılarının doruğuna ulaşmıştı.lakin her şeye rağmen Almanya nın, sonu dehşet verici korkunç bir harbe hızla yaklaşmakta bulunduğu da, aynı derecede dikkatleri çekmekteydi, Levon Panos Dabağyan, Pearl Harbor dan Hiroşima ya (1941-1945), Kum Saati Yayıncılık, İstanbul 2004, s.291., Versay Antlaşmasının getirdikleri, II nci Dünya Savaşının nedenleri, Hitler in saldırganlığı ve Almanya nın yayılmacı emelleri konusunda ayrıntılı bilgi için bkz., Mustafa Aydın, İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne, Olgular, Belgeler, Yorumlar, Editör : Baskı Oran, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s.399-409. 5

bombalayarak parçalamayı başarmıştır.günümüzde atomun babası olarak da bilinen Hahn,elde ettiği buluşun savaş alanlarında bir silah olarak kullanılabileceğini değerlendirerek,çalışmalarını gizli tutmaya çalıştığı bilinmektedir. 10 Ancak mesai arkadaşlarının sayesinde,bu buluşun gizli tutulması gerçekleşmemiştir.albert Einstein a kadar uzanan buluşun sırları, Amerikan Başkanı Roosevelt e,yine Einstein tarafından yazılan bir mektupla bildirilmiş ve bu konuda ilgili bilim adamlarının çalışmaları için mali yardım istenmiştir.mektupta yazılan bazı cümleler şunlardır 11 : Sayın Başkan,Enrico Fermi ve Leo Szilard ın çalışmaları uranyumun yakın gelecekte önemli bir enerji kaynağı olabileceğine beni inandırmıştır.bu buluş çok kudretli bombaların yapımına yol açabilir.nazilerin bu konuda çalışmaları olduğu hakkında elimde bilgiler var.amerika onlardan önce davranmak zorundadır.aksi halde medeniyet yok olacaktır. Mektupta belirtildiği gibi Nazilerin böyle bir çalışmadan asla haberdar olmadığı bilinmektedir.bu girişimi,ihtiyaç duyulan mali desteği sağlamak adına atılmış bir adım olarak değerlendiriyoruz.çünkü bu yöndeki çabalar sonuçsuz kalmamış ve Başkan Roosevelt,talepte bulunulan mali yardım konusunda özel bir fon oluşturulması emrini vermiştir.ancak üretilen silahların ilk ikisinin kullanım onayı,kendisinin ölümünden sonra başkan seçilen Truman tarafından verilmiştir. Nükleer silahlar ilk defa,ii nci Dünya Savaşı sırasında, yukarıda anlatılan gelişmelerin akabininde,amerika Birleşik Devletlerinde Manhattan Projesi adı ile bilinen bir program çerçevesinde,iki türde üretilmiştir 12 ; (i) Bunların birincisi plütonyumlu atom bombasıdır ve ilk kez 16 Temmuz 1945 yılında Alamogordo/Amerika da denenmiştir. 10 Hahn, atak ve gözü kara bir karaktere sahip olan Hitler den buluşunu gizlemek için ant içti.profesör Hahn, diğer meslektaşlarından da bu hususta söz aldı. Şayet, Führer buluşum hakkında bilgi sahibi olursa kendimi öldürürüm diyordu. Ancak Yahudi asıllı mesai arkadaşı ve fizik profesörü olan Lise Meitner onunla aynı fikirde değildi.meitner, zaman kaybetmeden bu buluşun sırlarını, Amerika daki Kolombiya Üniversitesinde görevli bir başka Yahudi asıllı fizik profesörü olan Leo Szilard a ulaştırmayı başardı.buluş üzerinde çalışmaya başlayan Szilard, İtalyan bilim adamı Enrico Fermi nin de yardımıyla, oluşturulabilecek yeni bir silah türü keşfettiklerinin de farkına varmıştı., Dabağyan, a.g.e., s.292. 11 Mektubun İngilizce orijinal metni için bkz., Yılmaz Dikbaş, İsrail in Nükleer Silah Cephaneliği, Asya Şafak Yayınları, İstanbul 2006, s.211-212. 12 Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, Der Yayınları, İstanbul 2000, s.65. 6

(ii) İkincisi uranyumlu atom bombasıdır ve denemesi bile yapılmadan 6 Ağustos 1945 yılında Hiroşima/Japonya ya karşı kullanılmıştır.atılan uranyumlu atom bombası şehrin büyük bir bölümünü yerle bir ederken ilk anda yaklaşık 68 000, kısa bir süre sonrasında da 200 000 civarında insanın ölümüne sebep olmuştur.bu tarihten üç gün sonra yani 9 Ağustos 1945 de,denemesi yapılmış olan plütonyumlu atom bombası Nagazaki/Japonya ya karşı kullanılmış ve Hiroşima dakine benzer bir yıkım daha gerçekleşmiştir. Amerikan nükleer teknolojisi,bu tecrübelerinin ardından tereddüt etmeden,daha karmaşık ancak daha hafif,daha güçlü ve daha etkili silahların dizaynına başlamıştır.başkan Truman ın onayı ile, ilkel Fat Man ve Little Boy 13,geliştirilmeye başlanmış ve sonuç itibari ile termonükleer silahlar icat edilmiştir.bir fizyon aletinin,termonükleer reaksiyon oluşturabilmek adına tüm koşulları sağlayabildiği tespit edilmişti. 14 Yine başkan onaylı,ivy Operasyonu ile Myke yani hidrojen bombasının ilk ve iki basamaklı çalışma prensibine sahip versiyonu 1 Kasım 1952 de denenmiştir. 15 Daha sonra hidrojen bombası olarak isimlendirilecek olan bu silahın tek basamaklı çalışma prensibine sahip versiyonu 31 Ekim 1952 de Amerika tarafından denenmiştir. 16 Beklenenden daha da erken olarak,1949 yılında Sovyetler Birliği ilk nükleer denemesini gerçekleştirmiştir.üç yıl sonra,1952 de İngiltere nükleer testlere başlamış,1960 yılında Fransa,1964 yılında Çin nükleer silaha sahip olmuştur. 17 Böylece,tüm dünyaya etki edecek olan nükleer silahlar,belki de bir daha yok olmamak üzere,uluslararası ilişkiler sahnesindeki yerini almıştır. BM Güvenlik Konseyi nin de daimi üyeleri olan 5 ülke, Yasal Olarak Nükleer Silaha Sahip Ülkeler 18 olarak kabul edilmektedir.bunların dışında nükleer 13 II nci Dünya Savaşında kullanılan atom bombalarının isimleri. 14 Nuclear Weapon Design, s.1., www.fas.org./nuke/intro/nuke/design.htm, (28.01.06) 15 a.g.m., s.1. 16 Sönmezoğlu, Uluslararası İlişkiler, s.350. 17 Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, Filiz Kitabevi, İstanbul 2000, s.450. 18 BM nezdinde kabul edilen beş nükleer devlet vardır.bunlar ABD,Rusya,İngiltere,Fransa ve Çin dir.sadece bu beş devletin yasal olarak nükleer statüde kabul edilmesi Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşmasına dayandırılmaktadır.imzalayan devletlerin tamamı bu durumu kabul etmiş sayılmaktadır.anlaşma başka hiçbir devlete nükleer silah geliştirme izni vermemektedir., 7

silah programı yürüten tüm ülkelerin çalışmaları uluslararası alanda yasal olarak kabul edilmemektedir.ancak bu durum,söz konusu silahlara olan ilgiyi diğer devletler için beklenenin aksine azaltmamış daha da arttırmıştır. Nükleer silahların geliştirilmesi,silahların ateş gücünde ve tahrip yeteneğinde önemli bir devrim yaratmıştır.ancak ilk atom bombaları ile kıyaslandıklarında,daha önemli bir devrimi hidrojen bombalarının gerçekleştirdiği söylenebilir. 1945 yılında kullanılan ilk iki atom bombası 15-20 kilo tonluk tahrip gücünde ( 15 000-20 000 ton T.N.T.) olup,her biri beş ton civarında ağır idiler. 19 Bugün oldukça küçümsenen bu patlama gücünün, 75 mm.lik 4 milyon topun salvosuna eşit olduğunu hatırlamak,ii nci Dünya Savaşı nın başı ile sonu ve savaştan sonraki teknolojik sıçramaları anlatmak bakımından önem arz etmektedir. 20 Nükleer bombaların tahrip gücü 1945 yılından bu yana baş döndürücü bir hızla artmıştır.o kadar ki,kullanılan ilk iki atom bombası artık konvansiyonel 21 silah sınıfına dahil edilebilmektedir.çünkü 1970 yılına gelindiğinde,ilk atom bombalarının 1000 katı gücünde ve onlarla aynı ağırlıkta olan,günümüzde ise 6500 katı gücünde ve daha hafif olan nükleer silahlar yapılmıştır. 22 1.2.2.Nükleer Silah Sahibi Olmanın Yolları Genel bir kural olarak,nükleer silahlarla ilgili fizyon malzemeleri ve teknolojileri daha kolay bulundukça,nükleer silaha sahip olmanın da kolaylaştığı söylenebilir. Nükleer silah sahibi olmak isteyen devletler,belirli koşullar altında nükleer silahları satın alabilir,üretimi için gerekli bilgiyi Nuclear Weapons : Who Has Nuclear Weapons, s.1., www.comeclean.org.uk/articles.php?articleid=22, (05.03.06) 19 Mehmet Gönlübol,Uluslararası Politika, İlkeler-Kavramlar-Kurumlar, Siyasal Kitabevi, Ankara 2000, s.175. 20 a.g.e., s.175. 21 Konvansiyon, üzerinde anlaşmaya varılmış demektir, bu silahların ise silah olup olmadıkları konusunda askeri literatürde ve genel ahlak kavramları çerçevesinde bir anlaşma yoktur.yani bir nükleer silahın veya kimyasal bir silahın gerçekten silah olup olmadığı hakkında bir anlaşma sağlanamadığı için bunlar konvansiyonel olmayan silahlar olarak anılmaktadır.anlaşma olmamasının sebebi savaşın da kendine göre bir hukukunun, ahlaki ve etik değerlerinin olmasıdır.örneğin bir hastaneye ateş edilmez,bombalanmaz,sivillere kasıtlı bir şekilde ateş edildiğinin ortaya çıkması durumunda savaş suçları olarak tabir edilen suçlar oluşur.oysa nükleer, kimyasal ve biyolojik silahlar kullanıldığı zaman ;hastane,sivil,genç,çocuk,kadın,yaşlı,canlı,cansız hiçbirini ayırt etmeden ve hepsi aynı etkiyle vurulmaktadır.dolayısıyla bu silahların üzerinde silah mıdır,değil midir? diye süren ayrı bir tartışma vardır ve bu yüzden bunlar ayrı bir kategoridedir., Yavuz Cankara, Yeni Oyun, İran ın Nükleer Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2005, s.23. 22 a.g.e., s.20. 8

çalabilir veya kendi nükleer silahlarını üretmek için gerekli adımları da atabilir. Nükleer silahların temel maddesi konumundaki plütonyumu elde etmek zor ve pahalı bir işlevdir. Ancak günden güne,bu ürünün yanlış ellere geçmeye başladığı da bilinmektedir. 23 Devletler kendi nükleer silahlarını yapmak için gizliliği ya da açıklığı tercih edebilmektedirler.ancak gizlice yapılan bir yerli nükleer silah yapım programının açıkça yapılanlara göre daha pahalıya mal olacağı bilinmesine rağmen,uluslar arası incelemeye tabi tutulabileceğinden,açıkça bu silahlara sahip olma girişimleri fazla tercih edilmemektedir.sahip olma yollarından hangisi seçilirse seçilsin,başarılı bir nükleer programın önünde bir kaç tane teknik engel vardır 24 ; (i) Her nükleer silahtaki zincirleme reaksiyonu oluşturacak süper kritik kütle için gerekli,yeteri kadar füzyon malzemesi bulunması, (ii) Bu kütleyi saniyeden çok az bir zamanda patlatacak mekanizma/mekanizmaları bir araya getirecek silah tasarımı, (iii) Seçilecek ulaştırma yöntemine göre (Örneğin; füze, savaş uçağı gibi) uygun boyut ve aerodinamik yapıda bir cihaz inşa edilmesi. Bu teknik engelleri aşabileceğine inanan devletler veya başka güç odakları,aşağıda belirtilen hususları sırasıyla yerine getirebilirlerse,nükleer silaha ve kullanma yetisine sahip olabilmektedirler. 25 Öncelikle nükleer silah malzemesinin elde edilmesi gerekmektedir ki bu da;uranyum cevherinin madenden çıkarılması ve sarı un ya da diğer uranetler biçiminde konsantre uranyum öğütülmesi işlemlerini kapsamaktadır.uranyum 234 tabanlı silahların malzeme edinimi için gerekli işlem basamakları;uranyumun yüksek uranyum 235 seviyesinde zenginleştirilmesi,zenginleştirilmiş uranyum ürününün uranyum metaline dönüştürülmesidir.plütonyum tabanlı silahların 23 ABD Adalet Bakanı ve Başsavcısı J.Ashcroft, 8 Mayıs 2002 tarihinde Pakistan dan gelip Chicago havalimanında tutuklanan Hose Padilla adıyla bilinen Abdulla El Macahir in El Kaide nin talimatı ile radyoaktif kirletici bir bombayı patlatmaya hazırlanmakta olduğunu bildirdi.saldırının hedefi Washington olacaktı El Kaide nin radyolojik bomba imal etme girişimlerinde bulunduğunu Bin Ladin in Afganistan da esir alınan komutanlarından Abu Zubeyd in sorgusunda elde edilen bilgiler ışığında ABD Savunma Bakanı D.Rumsfeld daha 2002 Nisanında açıklamıştı, Yevgeniy Primakov, 11 Eylül ve Irak a Müdahale Sonrası Dünya, Doğan Ofset Yayıncılık ve Matbaacılık A.Ş., İstanbul 2004, s.25. 24 Ayrıntılı bilgi için bkz. http://nuclearweaponarchive.org, (05.03.06) 25 Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.cddc.vt.edu/host/atomic/nuketech/smyth02.html, (05.03.06) 9

malzeme edinimi için söz konusu olan işlem basamakları ise;metal ya da oksit şeklinde plütonyum yakıtının üretilmesi,reaktör yapımı ve işletilmesi,plütonyum metali elde etmek için kullanılmış yakıtı yeniden işlenmesi,plütonyum ürününü plütonyum metaline dönüştürülmesinden ibarettir. Gerekli malzemeler elde edildikten sonra silah üretim aşamasına geçilebilmektedir ki bu aşamada yapılması gerekenler şunlardır : fizyon nüvesinin tasarımı ve üretimi,nükleer olmayan kısımların tasarımı ve üretimi (kimyasal patlayıcılar,parlatıcılar,ateşleme sistemi,nötron başlatıcısı,reflektör, vs.),silahın bir bütün olarak monte edilmesi,silahın denenmesi ve kullanılması,fizik testleri,ulaştırma sisteminin kullanılması ve savaş başlığı ile uyumlu hale getirilmesi,silahların nakliyesi ve depolanması,kullanım için gerekli doktrinlerin geliştirilmesi ve eğitimin verilmesi. Dünyada nükleer reaktörler tarafından yakıt olarak kullanılan az zenginleştirilmiş uranyum,çok zenginleştirilmiş uranyum elde etme işlemini hızlandırmak için kullanılabilir. 26 Sivil nükleer reaktörler de,işlemlerinin normal bir parçası olarak uranyum yakıtlarının bir kısmını plütonyuma çevirmektedirler. 27 Kullanılmayan uranyum yakıtını ve radyoaktif yan ürünlerini tekrar işleme yoluyla elde edilen plütonyum da reaktörlerde yeniden kullanılmasının yanı sıra nükleer silah yapmak için de kullanılabilir. 28 Bu,IAEA nın 29 (International Atomic Energy Agency - Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu) yeniden katı bir nükleer güvenlik politikası izlemesinin esas nedenidir. 30 Yeniden işleme yoluyla elde edilen plütonyumun silah yapım programlarında kullanılmasını,uranyum veya plütonyum silahları için yeteri kadar malzeme elde ettikten sonra ikinci adım olan silah imali,fizyon nüvesi ile nükleer olmayan kısımların (Kimyasal patlayıcılar, patlatıcılar, ateşleme, 26 Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.taek.gov.tr/ogrenci/bolum1.html, (05.03.06) 27 Vural Altın, Nükleer Silah Nasıl Yapılır, Bilim ve Teknik Dergisi, sayı 423, Şubat 2003, s.46. 28 a.g.m., s.47. 29 IAEA : 1957 yılında BM nin alt kurumlarından biri olarak kuruldu.viyana da konuşludur.132 üye ülkesi mevcuttur.nükleer enerjinin barışçıl amaçlarla kullanılması için faaliyet göstermektedir.nükleer enerji kullanımıyla ilgili her türlü denetim yetkisine sahiptir. Ayrıntılı bilgi için bkz. <www.iaea.org.>, (08.05.06) 30 Nuclear Security, <http://www-ns.iaea.org/security/>, (05.03.06) 10

izler. 31 Nükleer bombaların temel kavramları ile ilgili gerekli teknolojik bilgiler nötron başlatıcısı, reflektör, vs) tasarım, üretim ve silahın monte edilmesi 1940 lardan beri vardır.günümüzde bir bomba yapmak için gerekli fizik bilgisini gizli ve açık kaynaklardan rahatça elde etmek mümkündür.çünkü gelişen teknoloji ile birlikte bir şeyi gizlemek neredeyse imkansız hale gelmiştir.daha doğru olarak ifade etmek gerekirse, gizlenildiği sanılan hemen hemen her bilginin artık ulaşılmaz olmadığı söylenebilir.başarılı bir nükleer patlayıcı cihaz ya da silah tasarımı, metalürji, kimya, fizik, elektronik ve patlayıcılar alanlarında deneyimli elemanlar gerektirmektedir.ancak bu elemanların yetiştirilmesi de artık zor değildir.nükleer silah sırlarını saklamaya çalışan devletlerde bile,yukarıda bahsedilen alanlarda personel yetiştirmek mümkündür.iran,bugün nükleer silah yapmanın eşiğine gelmiş bir devlet ise ( çoktan yapmış olabileceği de değerlendirilmektedir ),bunda en büyük pay kuşkusuz Amerika da eğitim almış bilim adamlarınındır.ya da Amerika da eğitim alan bilim adamlarının ülkelerine getiremediği bazı bilgileri, Rusya dan,çin den veya Kuzey Kore den satın almayı başaran devlet yetkililerinindir. 32 1.2.3. Ülkelerin Nükleer Gücünün Çeşitliliği Resmi olarak nükleer güç sahibi olan 5 ülke (ABD, Rusya, Çin, Fransa, İngiltere) dışında Pakistan ve Hindistan gayri resmi nükleer güç olarak kabul edilmekte ve bunların dışında bu yarışa dahil edilen ülkeler 3 grupta toplanmaktadır 33 : (i) Şüpheli Ülkeler : Günümüz itibari ile nükleer güce sahip olan ancak bunu resmi olarak kabul etmeyen ülkelerdir.örneğin ; İsrail,Kuzey Kore. (ii) Nükleer Güç Elde Etme Çabası İçinde Bulunmuş Ülkeler : Başarı oranları tartışmaya açık olmakla birlikte, daha önce nükleer güç olma adına ciddi adımlar atmış ve fakat yapılan anlaşmalarla artık nükleer silah 31 Nuclear Security, <http://www-ns.iaea.org/security/>, (05.03.06) 32 Cankara, a.g.e., s.78. 33 Bu sınıflandırmanın içinde yer alan devletlerin tamamının isimleri ve nükleer güç olma adına harcadıkları çabaları görmek için bkz. <http://nuclearweaponarchive.org/nwfaq/nfaq7.html>, (05.03.06.) 11