T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2678 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1644 ST HDAM VE fis ZL K Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Seda TEKEL (Ünite 1, 6) Doç.Dr. Verda CANBEY ÖZGÜLER (Ünite 2, 3) Doç.Dr. M. Ça lar ÖZDEM R (Ünite 4, 5) Doç.Dr. M. Kemal B ÇERL (Ünite 7) Editörler Doç.Dr. M. Kemal B ÇERL Doç.Dr. Verda CANBEY ÖZGÜLER ANADOLU ÜN VERS TES
Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Yrd.Doç.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Dilek K lb y k Grafiker Hilal Küçükda aflan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi stihdam ve flsizlik ISBN 978-975-06-1346-3 3. Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 10.000 adet bas lm flt r. ESK fieh R, fiubat 2014
çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Emek Piyasas le lgili Temel Kavramlar n Tan mlanmas... 2 G R fi... 3 EMEK P YASASI TANIMI (GENEL OLARAK EMEK P YASASI)... 3 EMEK P YASASININ UNSURLARI... 4 Eflitsizlik... 4 Ba ml l k... 4 Güvencesizlik... 5 Düzenleme... 5 EMEK P YASASININ ÖZELL KLER... 5 Tek Emek Piyasas n n Olmay fl... 5 flçinin ve flverenin Eksik Bilgiye Sahip Olmas... 5 Emek Arz n n Heterojen Olmas... 6 stihdam liflkisinin Sürekli Olmas... 6 Eme in Pazarl k Gücünün Az Olmas... 6 Emek Piyasas nda Grup liflkilerini Etkileyen Bir Çok Faktörün Olmas... 6 EMEK P YASASI LE LG L KAVRAMLAR... 7 Hanehalk flgücü Anketleri... 7 Kurumsal ve Kurumsal Olmayan Nüfus... 7 Çal flma Ça Nüfusu ve Potansiyel Emek Arz... 8 flgücü... 8 Referans Dönemi (Haftas )... 8 flgücüne Dâhil Olmayanlar... 8 flgücüne Kat lma Oran... 9 stihdam... 9 stihdam Düzeyi veya stihdam Hacmi... 10 stihdam S n r veya stihdam Takati... 10 Tam stihdam... 10 Eksik stihdam... 10 flsizlik... 11 Ba ml l k Oran... 12 Emek Verimlili i... 12 Özet... 13 Kendimizi S nayal m... 15 Yaflam n çinden... 16 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 17 S ra Sizde Yan t Anahtar... 17 Yararlan lan Kaynaklar... 18 stihdam ve flsizlik Olgusunun Teorik Temelleri... 20 G R fi... 21 ST HDAM VE fis ZL N TEOR K TEMELLER... 21 KLAS K DÜfiÜNCEDE ST HDAM VE fis ZL K... 23 Mahreçler Yasas... 23 Faiz Teorisi... 24 1. ÜN TE 2. ÜN TE
iv çindekiler Ücret Teorisi... 24 Do al Ücret Teorisi... 25 Ücret Fonu Teorisi... 25 Art k De er Teorisi... 26 KEYNES N ST HDAM TEOR S... 27 NEO-KLAS K DÜfiÜNCEDE ST HDAM VE fis ZL K... 29 MONETAR ST DÜfiÜNCEDE ST HDAM VE fis ZL K... 30 Monetarist Yaklafl m ve stihdamda Dalgalanma... 30 Tam stihdam ve Do al flsizlik Oran... 31 ÇA DAfi KT SAD DÜfiÜNCEDE ST HDAM VE fis ZL K... 32 Yeni Klasik Düflüncede stihdam ve flsizlik... 32 Yeni Klasik Rasyonel Bekleyifller ve Emek Piyasas... 33 Reel Konjonktür Teorisi ve Emek Arz... 33 fl Arama Teorisi... 34 Yeni Keynesyen Düflüncede stihdam ve flsizlik... 34 Emek Piyasas nda Nominal Rijitlikler... 34 Emek Piyasas nda Reel Rijitlikler... 35 Özet... 38 Kendimizi S nayal m... 40 Yaflam n çinden... 41 Okuma Parças..... 41 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 43 S ra Sizde Yan t Anahtar... 43 Yararlan lan Kaynaklar... 44 3. ÜN TE flsizlik... 46 G R fi... 47 fis ZL K TANIMI... 47 fis ZL K ORANI VE ÖLÇÜLMES... 48 fis ZL K TÜRLER... 48 radi/gayri radi flsizlik... 49 Gizli flsizlik... 50 Toplam Talep Yetersizli ine Ba l Gizli flsizlik... 51 Piyasa Aksakl klar na Ba l flsizlik... 52 Yap sal Gizli flsizlik... 52 Aç k flsizlik... 54 Geçici flsizlik... 54 Yap sal flsizlik... 55 Teknolojik flsizlik... 58 Konjonktürel flsizlik... 58 Mevsimlik flsizlik... 60 Özet... 62 Kendimizi S nayal m... 63 Yaflam n çinden... 64 Okuma Parças... 64 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 65 S ra Sizde Yan t Anahtar... 65 Yararlan lan Kaynaklar... 65
çindekiler v Dünyada stihdam ve flsizlik... 66 G R fi... 67 KÜRESEL figücünün GENEL OLARAK ANAL Z... 68 Nüfusta Yaflanan Geliflmeler... 69 stihdam... 69 flsizlik... 71 Kad n ve Erkekler Aras ndaki flsizlik... 71 Genç ve Yetiflkinler Aras ndaki flsizlik... 72 flgücüne Kat l m... 73 Krizden En Fazla Etkilenen Gençler Aras nda flgücüne Kat l m... 74 flgücü Verimlili i ve Reel Ücretler... 75 Sektörler ve Cinsiyete Göre stihdam... 75 Zay f stihdam ve Çal flan Yoksullar... 76 BÖLGESEL figücü P YASASI GEL fimeler... 78 GEL fim fi EKONOM LER VE AVRUPA B RL... 78 Orta ve Güney Do u Avrupa (Avrupa Birli i D fl ) ve Ba ms z Devletler Toplulu u (BDT)... 79 Latin Amerika ve Karayipler... 80 Do u Asya... 80 Güney Do u Asya ve Pasifik... 81 Güney Asya... 82 Orta Do u... 83 Kuzey Afrika... 83 Alt Sahra Afrika... 84 figücü P YASALARI VE KÜRESEL EKONOM K KR Z... 85 Özet... 86 Kendimizi S nayal m... 88 Yaflam n çinden... 89 Okuma Parças... 89 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 90 S ra Sizde Yan t Anahtar... 90 Yararlan lan Kaynaklar... 90 Türkiye de stihdam ve flsizlik... 92 G R fi... 93 TÜRK YE DE ST HDAMIN D NAM K ANAL Z... 94 Nüfusta Yaflanan Geliflmeler... 94 TÜRK YE DE ST HDAMIN YAPISAL ANAL Z... 96 Türkiye de stihdam n Ekonomik Faaliyet Kollar na Göre Analizi... 97 stihdam Edilenlerin flteki Durumlar na Göre Analiz... 99 Türkiye de Kent/ K r stihdam ve stihdam n Bölgesel Analizi... 100 stihdam n Sosyal Güvenceye Sahiplik Yönünden Analizi ve Kay t D fl stihdam Sorunu... 102 E itim stihdam liflkisi Yönünden Analiz... 103 Yafl ve Cinsiyet Aç s ndan stihdam n Analizi... 104 Çocuk stihdam... 106 TÜRK YE DE fis ZL N D NAM K ANAL Z... 106 TÜRK YE DE fis ZL N YAPISAL ANAL Z... 107 4. ÜN TE 5. ÜN TE
vi çindekiler Türkiye de flsizli in Özellikleri... 108 Türkiye de flsizli in Genel Görünümü... 108 Türkiye de Kent/ K r flsizli i ve flsizli in Bölgesel Analizi... 109 flsizlik E itim liflkisi... 111 Yafl ve Cinsiyet Aç s ndan flsizlik... 112 Türkiye de flsizli i Do uran Nedenler... 113 Ekonomik Büyüme ve flsizlik liflkisi... 114 fis ZL K VE YOKSULLUK L fik S... 115 TOPLUMSAL TEHD T OLUfiTURMA AÇISINDAN fis ZLER... 115 Özet... 117 Kendimizi S nayal m... 119 Yaflam n çinden... 120 Okuma Parças... 121 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 121 S ra Sizde Yan t Anahtar... 122 Yararlan lan Kaynaklar... 123 6. ÜN TE flsizlikle Mücadele ve stihdam Politikalar.... 124 G R fi... 125 fis ZL KLE MÜCADELEDE ESNEKL K YAKLAfiIMI... 125 Say sal Esneklik... 125 Zamana Göre Esneklik... 126 Fonksiyonel Esneklik... 126 Ücret Esnekli i... 126 Uzaklaflma Stratejileri... 127 fis ZL KLE MÜCADELEDE MAKROEKONOM K POL T KALAR... 127 Liberal Politikalar... 127 Talep Yönlü Politikalar... 128 Arz Yönlü Politikalar... 128 Sözleflmeye Dayal Politikalar... 128 Kurumsal Politikalar... 129 fis ZL KLE MÜCADELEDE EMEK P YASASI POL T KALARI... 129 PAS F ST HDAM POL T KALARI... 130 flsizlik Sigortas... 130 Ücret Garanti Fonu... 131 K sa Çal flma Ödene i... 132 K dem Tazminat... 132 Erken Emeklilik... 133 flsizlik Yard mlar (Sosyal Yard mlar)... 133 AKT F ST HDAM POL T KALARI... 134 Ücret ve stihdam Sübvansiyonlar... 134 Kendi flini Kuranlara Yard m Programlar... 135 Do rudan Kamu stihdam... 136 Mesleki E itim Programlar... 136 Kamunun Efllefltirme ve Dan flmanl k Hizmetleri... 138 Özet... 139 Kendimizi S nayal m... 141 S ra Sizde Yan t Anahtar... 142 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 142
çindekiler vii Okuma Parças... 142 Yararlan lan Kaynaklar... 143 Türkiye de stihdam Politikalar... 144 G R fi... 145 KALKINMA PLANLARI AÇISINDAN ST HDAM... 145 POL T KALARI... 145 Planl Dönemin Bafl ndan 1980 Y l na Kadar stihdam Politikalar... 145 Birinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (1963-1967)... 145 kinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (1968-1972)... 146 Üçüncü Befl Y ll k Kalk nma Plan (1973-1977)... 146 Dördüncü Befl Y ll k Kalk nma Plan (1979-1983)... 146 1980 YILINDAN GÜNÜMÜZE ST HDAM POL T KALARI... 147 Beflinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (1985-1989)... 147 Alt nc Befl Y ll k Kalk nma Plan (1990-1994)... 147 Yedinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (1995-2000)... 147 Sekizinci Befl Y ll k Kalk nma Plan (2001-2005)... 148 Dokuzuncu Befl Y ll k Kalk nma Plan (2007-2013)... 148 HÜKÜMET PROGRAMLARI VE BELGELER AÇISINDAN ST HDAM POL T KALARI... 149 Hükümet Programlar nda stihdam Politikalar... 149 59. Hükümet Program... 149 60. Hükümet Program... 149 61. Hükümet Program... 150 stihdam Politikalar n Etkileyen Belgeler, Stratejiler Eylem Planlar ve Projeler... 150 stihdam ve Mesleki E itim liflkisinin Güçlendirilmesi Eylem Plan... 150 Hayat Boyu Ö renme Strateji Belgesi... 151 Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi... 152 Ulusal stihdam Stratejisi... 153 ST HDAMI TEfiV K EDEN MAKRO POL T KALAR... 154 Kalk nmada Öncelikli Yörelerde Yat r mlar ve stihdam Teflvik Eden Düzenlemeler... 154 5 Puanl k Prim Teflviki... 155 Kad nlar ve Gençler çin Sa lanan Teflvikler... 155 Araflt rma ve Gelifltirme (AR-GE) Faaliyetleri Teflviki... 155 Özürlü stihdam n Teflvik... 155 lave stihdam Sa layan flverenlere Prim Deste i... 156 flsizlik Ödene i Alan flçileri fle Alan flverenlere Prim... 156 Teflviki... 156 Güney Do u Anadolu Projesinin Desteklenmesi... 156 Bürokrasinin Azalt lmas Yoluyla stihdam n Teflviki... 157 Torba Yasa ile Getirilen Teflvikler... 157 PAS F ST HDAM POL T KALARI UYGULAMALARI... 158 flsizlik Sigortas... 158 K sa Çal flma Ödene i... 158 Ücret Garanti Fonu Ödemeleri... 159 AKT F ST HDAM POL T KALARI UYGULAMALARI... 159 Mesleki E itim Kurslar... 160 Uzmanlaflm fl Meslek Edindirme Merkezleri (UMEM)... 160 7. ÜN TE
viii çindekiler Projesi... 160 Toplum Yarar na Çal flma Programlar... 161 flbafl E itim (Staj) Programlar... 161 Giriflimcilik E itim Programlar... 161 ST HDAM POL T KALARININ DE ERLEND R LMES... 162 Özet... 163 Kendimizi S nayal m... 165 Yaflam n çinden... 166 Okuma Parças..... 166 Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar... 167 S ra Sizde Yan t Anahtar... 168 Yararlan lan Kaynaklar... 168 Sözlük... 169
Önsöz ix Önsöz Dünyada bilgi toplumuna geçifl ve üretim sürecinde teknolojinin yo un olarak kullan lmas üretimde art fl ve uyumu kolaylaflt rm flt r. Ancak günlük yaflamda karfl laflt m z gibi her iyi fleyin neden oldu u bir olumsuzluk mutlaka bulunmaktad r. Halk aras nda da denildi i gibi Her madalyonun çift yüzü vard r. Bilgi ve teknolojinin yo un olarak kullan m n n iflsizlik ve istihdam sorunlar n beraberinde getirmesini adeta bu söz do rular niteliktedir. Ülkelerde sadece üretimde h z, kalite ve talep de iflikliklerine uyumu kolaylaflt ran küresel düzeydeki üretim biçimi de ifliklikleri de il; ülkelerin küresel ya da ulusal düzeyde yaflad klar kriz ve makroekonomik yap daki dengesizlikler de iflsizlik ve istihdam sorunuyla karfl lafl lmas na neden olmaktad r. Peki yan tlanmas gereken soru nedir? flsizlik ve istihdam sorununu yaflamamak için ne yap lmal m? Yoksa iflsizlik ve istihdam sorunun olumsuzluklar nas l en aza indirgenebilir? Dünyada ve Türkiye de iflsizli in sadece ekonomik boyutunun de il sosyal boyutunun da önemli oldu u kabul edilmeye bafllanm flt r. Ülkelerin istihdam ve iflsizlik sorunlar n azaltacak politikalar gelifltirmeleri iflsizlik ve istihdam yap lar n iyi analiz etmelerine ba l d r. Bir baflka deyiflle yanl fl teflhise dayanarak do ru tedavi uygulanamaz. flsizli in olumsuz ekonomik etkilerini en aza indirebilmek için uygulana politikalar liberal politikalar, talep ve arz yönlü politikalar, sözleflmeye dayal politikalar ve kurumsal politikalar olarak s ralamak mümkündür. stihdam politikalar ise hedef konular bak m ndan aktif ve pasif politikalar olarak s n fland rmak mümkündür. Türkiye de hemen hemen tüm siyasi dönem ve kalk nma planlar nda istihdama yönelik politikalar görmek mümkündür. Ancak 2000 li y llarda iflsizli in ekonomik sonuçlar n gidermenin yeterli olmayaca, istihdam artt rmaya yönelik politikalara daha fazla a rl k verilmesi gerekti i kabul edilerek, aktif istihdam politikalar na a rl k verilmeye bafllanm flt r. Editörler olarak, kitab n ö rencilere ve konuyla ilgilenenlere faydal olmas temennisiyle yay na haz rlanmas nda eme i geçen herkese teflekkür ederiz. Editörler Doç.Dr. M. Kemal B ÇERL Doç.Dr. Verda CANBEY ÖZGÜLER
1 ST HDAM VE fis ZL K Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Emek piyasas n tan mlayabilecek, Emek piyasas n n unsurlar n anlatabilecek, Emek piyasas n n özelliklerini ifade edebilecek, Emek piyasas ile ilgili kavramlar aç klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Emek Piyasas Hanehalk flgücü Anketi Kurumsal ve Kurumsal Olmayan Nüfus Çal flma Ça ndaki Nüfus flgücü flgücüne Dâhil Olmayanlar stihdam Tam stihdam Eksik stihdam flsizlik Referans Dönemi Ba ml l k Oran Emek Verimlili i flgücüne Kat lma Oran çindekiler stihdam ve flsizlik Emek Piyasas le lgili Temel Kavramlar n Tan mlanmas G R fi EMEK P YASASI TANIMI (GENEL OLARAK EMEK P YASASI) EMEK P YASASININ ÖZELL KLER EMEK P YASASININ UNSURLARI EMEK P YASASI LE LG L KAVRAMLAR
Emek Piyasas le lgili Temel Kavramlar n Tan mlanmas G R fi Dünya da ve Türkiye deki istihdam ve iflsizlik yap s ile bunlara iliflkin politika uygulamalar n daha iyi anlamak ve de erlendirebilmek için her fleyden önce emek piyasas na iliflkin kavramlar n bilinmesi gerekmektedir. Uluslararas Çal flma Örgütü (ILO) emek piyasas na iliflkin kavramlar belirli bir standart içinde tan mlamakta, di er ülkeler de bu standartlara ba l kalarak emek piyasas yla ilgili kavramlar kendi ülkelerine uygun olarak aç klamaktad r. Türkiye de de Türkiye statistik Kurumu nun yapt tan mlamalar bize yol göstericidir. ILO taraf ndan yap lan tüm bu tan mlamalar n dünya ölçe inde kabul görmesi emek piyasas na iliflkin verilerin toplanmas n ve analizini kolaylaflt rmaktad r. Ancak sadece emek piyasas na iliflkin kavramlar n tan mlanmas yeterli de ildir. Emek piyasas n n unsurlar n n ve özelliklerinin de belirlenmesi emek piyasas n n anlafl lmas n kolaylaflt rmaktad r. Emek piyasas ile ilgili temel kavramlar n ele al nd bu bölümde öncelikle emek piyasas n n unsurlar ve özellikleri üzerinde durulacak, sonras nda ise emek piyasas n daha iyi analiz etmenize yard mc olaca n düflündü ümüz temel kavramlar tan mlanacakt r. EMEK P YASASI TANIMI (GENEL OLARAK EMEK P YASASI) Ekonomik yaklafl mlar piyasalar farkl biçimde tan mlamaktad r. Bu anlamda, yaklafl mlar aras ndaki farkl l klar n en aç k görüldü ü alan emek piyasas d r. Literatürde emek piyasas na iliflkin üç yaklafl m vard r. Yaklafl mlardan ilki, emek piyasas n bir mal piyasas olarak kabul ederken; ikinci yaklafl m, eme i farkl özellikler tafl - yan, kendine özgü iflleyifle sahip olan bir piyasa olarak kabul etmektedir. Üçüncü yaklafl m ise, emek piyasas n n bir mal piyasas olmad n yap sal özellikleri bak - m ndan mal ve hizmet piyasalar ndan ayr ld n savunmaktad r (Kapar, 2005: 23). Emek piyasas, en genel anlam yla, emek arz ve talebinin karfl karfl ya gelmesiyle ücretlerin ve çal flma koflullar n n belirlendi i piyasad r. Bu tan mlamaya göre, emek piyasas na iliflkin olarak bilinmesi gereken iki kavram vard r. Bunlar, emek arz ve talebidir (Y ld r m, fi klar, Bak rtafl, 2006: 248). Emek talebi, bir firman n mal ya da hizmet üretebilmek için ihtiyaç duydu u emek miktar d r. Bir baflka ifadeyle emek talebi, iflverenlerin talep etti i emek miktar olarak da ifade edilebilir. Bir ekonominin toplam emek talebini, ayr ayr tüm iflletmelerin emek talep miktar n n toplam oluflturmaktad r. Ekonomik yap lanma Emek piyasas, emek arz ve talebinin karfl karfl ya geldi i piyasad r.
4 stihdam ve flsizlik içerisinde bir iflletmenin üretti i mal ya da hizmete olan talepteki art fl, üretimin de artmas n gerektirece inden iflletmelerin de emek talepleri artacakt r. Emek arz ise, emek piyasas nda arz edilen (sunulan) emek miktar d r. Bir baflka ifadeyle emek arz n emek piyasas içerisinde çeflitli ücret düzeylerinde, emekçilerin çal flmay kabul ettikleri süre veya miktar olarak da tan mlamak mümkündür. Emek piyasalar n di er piyasalardan farkl k lan kendine özgü niteliklerinin daha iyi anlafl lmas için sonraki bölümde emek piyasas n n unsurlar üzerinde durulacakt r. EMEK P YASASININ UNSURLARI Emek piyasas n n unsurlar ; eflitsizlik, ba ml l k, güvencesizlik ve düzenlemedir. Emek piyasaya sunulmak için üretilmez. Sermaye sahibi ve emek birbirlerine çal flma sözleflmesiyle ba l d r. Eflitsizlik Emek piyasas içerisinde, emek ve sermayenin farkl niteliklere sahip olmas n n do al sonucu eflitsizliktir. Emek, insan hayat n n içinde yer alan bir etkinliktir ve mal gibi piyasaya sunulmak için üretilmez (Polanyi, 1986: 119). Yaflam boyunca, eme in üretimi ve yeniden üretimi ancak ihtiyaçlar n mal piyasas ndan karfl lamas yla mümkündür. Bu durumda insanlar n, ihtiyaçlar n karfl lamak için gelire de ihtiyac olacakt r. Gelirin en önemli kayna da emek piyasas d r (Kapar, 2005: 28). Eme in ihtiyaçlar n n karfl lanmas dedi imizde sadece fiziksel ve zorunlu ihtiyaçlar anlafl lmamal d r. Bu zorunlu ihtiyaçlar n yan s ra sosyal yaflam içerisinde ortaya ç kan ihtiyaçlar n karfl lanmas da önem tafl maktad r ( nsel, 2003: 11). Emek piyasas nda eflitsizli i vurgulayan bir baflka özellik ise, eme in biriktirilemez olufludur. Mal piyasas içerisinde mallar n birikiminin mümkün iken, eme in bir k sm n n biriktirilip saklanmas mümkün de ildir. Di er yandan emek arz miktar piyasa koflullar içerisinde kolayl kla de ifltirilemez. Emek arz n bireyin piyasada geçerli ücret oran ndan çal flmay istedi i saatler anlam nda tan mlad m zda, emek arz n n her koflulda ve eflit düzeyde sunumu söz konusu olmamaktad r. Koflullar ne kadar uygun olursa olsun eme in her zaman ve eflit düzeyde sunumu mümkün de ildir (Kapar, 2005: 29). Eflitsizlikle ifade edilen bir baflka özellik ise, eme in ak c l na iliflkin engellerdir. Ak c l kla ifade edilmek istenen eme in çal flma ve yaflam yerlerinin birbiriyle yak ndan ilgili olmas d r. Emek, iflyerine gitmek ve iflyerinden ayr ld ktan sonra yaflam n sürdürdü ü çevreye dönmek zorundad r. Ayr ca eme in sahip oldu u vasf de ifltirerek baflka bir mesle e geçmesi engeli de ak c l k kapsam nda de erlendirilmektedir (Kapar, 2005: 30). Ba ml l k Emek piyasas n di er piyasalardan ay ran bir di er unsur ise ba ml l k t r. Emek piyasas nda, sermaye sahibi ile emek aras nda kurulan iliflki çal flma (hizmet) sözleflmesi ne ba l d r ve bu anlamda eme in mal gibi mübadelesi mümkün de ildir. Ba ml l k hem yönetsel hem de teknik bir nitelik tafl maktad r. Yönetsel anlamda eme ini arz eden, iflveren taraf ndan belirlenmifl bir ifli iflverenin emir ve isteklerine uygun bir flekilde yapmakla yükümlüdür. Teknik ba ml l k ise, eme in iflini yaparken iflletmenin sa lad araç ve gereci kullanmak zorunda olmas d r (Kapar, 2005: 34).
1. Ünite - Emek Piyasas le lgili Temel Kavramlar n Tan mlanmas 5 Güvencesizlik Emek piyasas güvencesizli i, piyasada bulunan ifllerin say s n n çal flmak isteyenlerin say s na denk olmad durumlarda, yani çal flmak isteyen herkesin emek piyasas nda kendisine uygun ifl bulamamas durumunda ortaya ç kmaktad r. Emek piyasas nda güvencesizlik yaratan bir baflka unsur ise eme in sermaye sahibi ya da iflveren taraf ndan istenildi i zaman ç kar labilme korkusudur. Güvencesizlik unsuru kapsam nda ayr ca eme in çal flt iflyerinde mesleki anlamda kendisini yetifltirme ve yükselme olana ndan yoksun bulunmas ile sahip olunan beceri ve vasf n yap lacak iflin niteli ine uygun olmamas da yer almaktad r. Düzenleme Emek piyasalar, düzenlenmifl piyasalard r. Emek piyasas düzenlemeleri, iflletmelerde (iflyerlerinde) mal ve hizmetlerin üretimi için bir araya gelen eme in, çal flmalar n denetim alt na almak için gerekli kurallar n belirlenmesinin ve bu kurallara uyulmas n n sa lanmas d r (Briggs ve Buchanan, 1999-2000: 2). Emek piyasas ndaki düzenleme sadece iflin yap lmas k sm yla s n rl kalmamaktad r. Düzenleme, eme in ve sermaye sahibi iflverenin ba ml l k unsurunda ifade edilen sözleflme uyar nca karfl l kl baz yükümlülüklerin bulunmas d r. Çal flma (hizmet) sözleflmesinin sonucu olarak nitelendirilen bu sorumluluklar n da emek piyasas düzenlemesi içerisinde de erlendirilmesi gerekmektedir. Güvencesizlik; aç k ifllerin say s n n, çal flmak isteyenlerin say s na denk olmad durumlarda oluflmaktad r. Düzenleme sadece iflin yap lmas yla s n rl de ildir. EMEK P YASASININ ÖZELL KLER Tek Emek Piyasas n n Olmay fl Tek emek piyasas yoktur. Farkl özelliklere sahip ifller için farkl özellikte piyasalardan söz edilebilir. Bu piyasalar kimi zaman yap lacak iflin gerektirdi i beceriler bak m ndan farkl lafl rken kimi zaman da co rafi alan bak m ndan farkl laflmaktad r. Beceri bak m ndan piyasay s n fland racak olursak avukatlar piyasas n, sigortac lar piyasas n ya da çiçekçiler piyasas n örnek olarak verebiliriz. Emek piyasas n n ç Anadolu Bölgesi Piyasas, Amerika Piyasas veya Türkiye Piyasas olarak s - n fland r lmas n da co rafi alan dikkate al narak yap lan s n fland rmaya örnek gösterebiliriz. Piyasalar n birbirleriyle etkileflim içerisinde olmalar, piyasalar aras ndaki hareketlili i mümkün k lmaktad r. Ancak her hareketlilik her zaman kolay gerçekleflmeyebilir (Biçerli, 2009: 4). flçinin ve flverenin Eksik Bilgiye Sahip Olmas Emek piyasas na iliflkin olarak hem iflçi hem de iflveren eksik bilgiye sahiptir. flverenlerin, ifl arayanlar n verimliliklerine iliflkin eksik bilgiye sahip olmas, emek piyasas ndaki en iyi iflçilerin, emek piyasas n n unsurlar nda da ifade edildi i gibi, daha yüksek ücret veren iflyerlerini tercih etmelerine neden olacakt r. Benzer flekilde, eme in piyasadaki aç k ifllerin nitelik ve özellikleri hakk nda bilgi sahibi olmamas da kendilerine uygun ifl bulmalar n n önünde engel oluflturmaktad r (Snowdon ve Vane, 2005: 388). Ayr ca iflletmelerin (iflyerlerinin) eme in ve çal flanlar n nitelikleri ve becerileri hakk nda yeterli bilgiye sahip olmamas etkin ücret uygulamas n da zorlaflt r r (Bildirici - Bak rtafl ve Karbuz, 1998: 13). Burada etkin ücret kavram yla ifade edilen, iflçilerin iflten ayr lmalar n azalt c ve onlar çal flmaya yönlendirici olan ve nitelikli iflçileri çeken ücret düzeyidir. Tek emek piyasas yoktur. Emek piyasas nda hem sermaye sahibi hem de emek eksik bilgiye sahiptir.
6 stihdam ve flsizlik Emek piyasas nda emek arz heterojendir. Emek piyasas süreklidir. Emek arz n n fazla oldu u piyasada iflverenin pazarl k gücü artar. Emek piyasas nda sendikalar grup iliflkisi yaratmaktad r. Emek Arz n n Heterojen Olmas Emek piyasas içerisinde kifliler yetenekleri, becerileri, motivasyonlar ve ifl yapma istekleri bak m ndan birbirlerinden farkl d r. Kiflilerin tercihlerindeki farkl l klar, emek arz n n heterojenli ini yaratmaktad r. Bunun nedeni kiflilerin, yap lacak iflin özelliklerine yönelik bak fl aç lar n n farkl olmas d r. Emek arz n n heterojen olmas n n bir baflka nedeni ise kiflilerin e itim düzeyi ve kalitesi ile ö renme ve uygulama yeteneklerinin birbirlerinden farkl olmas d r. Emek arz n n heterojenli i, ücretlere, iflçi seçimine, emek verimlili ine, beflerî sermayeye yat r m karar na yans maktad r (Biçerli, 2009: 5). stihdam liflkisinin Sürekli Olmas Mal ve hizmet piyasalar ndan farkl olarak emek piyasas nda bir süreklilik mevcuttur. Mal ya da hizmet piyasalar nda, mal ya da hizmeti arz eden ile talep eden aras ndaki iliflki, mal ya da hizmetin al n p sat lmas yla sona ermektedir. Oysa ki emek piyasas nda iflveren iflçiyi uzun süreli sözleflmelerle istihdam etmektedir (fiahin, 2009: 48). Emek piyasas içerisinde iflverenin iflçiyi uzun süreli istihdam etmesi hem iflçi hem de iflveren aç s ndan yarar sa lar. stihdam iliflkisinin süreklili i, iflçi devrinin düflmesini ve beraberinde e itim maliyetlerinin azalmas n sa layacakt r. flçi aç - s ndan ise ayn iflyerinde, ayn ifl arkadafllar yla bilinen bir iflin yap lmas iflçinin verimlili ini olumlu yönde etkileyecektir. flçiler bununla birlikte; k dem, tatil, emeklilik haklar ve iflten ç karmalar karfl s nda da güvence alt nda olacakt r (Biçerli, 2009: 6). Eme in Pazarl k Gücünün Az Olmas Bir önceki bölümde, emek piyasas n n unsurlar ndan güvencesizlik bafll alt nda ifade edildi i gibi, emek piyasas ndaki ifllerin say s n n ifl arayanlar n ya da çal flmak isteyenlerin say s na denk olmamas, eme in iflverene karfl pazarl k gücünün az olmas n n en temel nedenidir. Emek piyasas içerisinde, iflçiler ço unlukla k s tl kaynaklara sahip olduklar için ifle olan ihtiyaçlar fazlad r. Tersi durumda, iflverenler ise piyasada say sal olarak oldukça fazla olan emek arz aras ndan tercihte bulunacaklar ndan, istihdam koflullar n belirlemede gücü ellerinde bulundurmaktad rlar. Ancak pazarl k gücü zay fl n n, eme in nitelikli olup olmamas na göre de ifliklik gösterdi ini de belirtmek gerekir (Biçerli, 2009: 8). Emek piyasas ndaki alternatif bofl ifllerin say s da eme in pazarl k gücü üzerinde etkili olmaktad r. Bofl ifllerin say s ile pazarl k gücü aras ndaki iliflkinin yönü do ru orant l d r. Emek Piyasas nda Grup liflkilerini Etkileyen Bir Çok Faktörün Olmas Emek piyasas nda grup iliflkileri ile ifade edilmek istenilen, sendika birlikleri ya da sendikal örgütlenmelerdir. Emek piyasas nda sendikalar n varl ; eme in pazarl k gücünün artmas, daha adil ücret yap s n n sa lanmas ve ifl ile gelir güvenli i sa lanmas bak m ndan önemlidir. Ancak sosyal, siyasal ve ideolojik baz etkenler emek piyasas içerisinde sendikal örgütlenmelerin gücü ve ifllevleri üzerinde etkili olmaktad r.
1. Ünite - Emek Piyasas le lgili Temel Kavramlar n Tan mlanmas 7 EMEK P YASASI LE LG L KAVRAMLAR Bu bölümde, Türkiye deki iflgücü piyasas n n yap s n ayr nt l ve güncel bilgilere dayal olarak ortaya koyma amac n tafl yan Hanehalk flgücü Anketleri çerçevesinde, iflgücü piyasalar ile ilgili kavramlar aç klanmaktad r. Hanehalk flgücü Anketleri Aralar nda akrabal k ba bulunsun ya da bulunmas n; ayn konutta veya ayn konutun bir k sm nda yaflayan; gelir ve harcamalar n ay rmayan, hanehalk hizmet ve yönetimine kat lan bir veya birden fazla kifliden oluflan topluluk hanehalk olarak tan mlan r (TÜ K, 2007: 8). TÜ K in resmî nternet sayfas nda belirtildi i üzere, Hanehalk flgücü Anketlerinin amac ; kullan c lar n, iflgücü piyasas ile ilgili çal flmalar yaplamalar n sa layacak de iflkenlerin elde edilebilece i bir soru formu oluflturarak emek piyasas ile ilgili çal flmalarda kavram birli i oluflturmak ve uluslararas karfl laflt rmalara elveriflli veri elde edilebilecek tan mlar oluflturabilmektir (http://www.tuik.org.tr/tanimlar). Hanehalk flgücü Anketinde istihdam edilenler; ekonomik faaliyet, meslek, iflteki durum ve çal flma süresi, iflsizler ise ifl arama süresi, arad klar ifl ve benzeri özellikleri ile ortaya konulmaktad r. lk Hanehalk flgücü Anketi 1966 y l nda sanayisi geliflmifl sekiz ilde deneme niteli inde gerçeklefltirilmifltir. 1966-1987 y llar aras nda iflgücü anketleri düzensiz aral klarla uygulanm fl olup bu dönemde uygulanan anketlerden elde edilen veriler birbiriyle tam olarak karfl laflt r labilir nitelikte de ildir. Hanehalk flgücü Anketleri, Ekim 1988 tarihinden itibaren düzenli olarak uygulanmaya bafllanm flt r. 2000 y l nda, Hanehalk flgücü Anketi nin uygulanma s kl, örnek büyüklü ü, tahmin boyutu, soru formu gibi konularda önemli de ifliklikler yap lm flt r. 2004 y l nda ise anket formu Avrupa Birli i ne uyum aç s ndan yeniden gözden geçirilmifl ve baz düzenlemeler yap lm flt r. Bu düzenlemeler fl nda, soru formunda soru say s 47 den 98 e ç kar lm fl ve referans haftas nda ifllerinin bafl nda olmayan kiflilerin istihdamda kabul edilip edilmemeleri ile ilgili kriterler Avrupa Birli i statistik Ofisinin (EUROSTAT) bu konudaki norm ve standartlar dikkate al narak tan mlanm flt r. Benzer bir de iflikli e 2005 y l nda da gidilerek formdaki soru say s EUROSTAT n istedi i de ifliklikleri de kapsayacak flekilde 110 a ç kar lm flt r. Son olarak ise 2009 y l nda soru formu Uluslararas Çal flma Örgütü nden (ILO) bir uzmanla yeniden ele al nm fl ve ülke koflullar na uygun olmad düflünülen baz sorular ç kar lm flt r. Ayr ca soru ifadelerinde referans dönemlerini daha iyi vurgulamaya yönelik baz düzenleme ve iyilefltirmelere gidilmifltir. 2004 y l nda hanehalk iflgücü anketiyle ilgili ne tür yenilikler yap lm flt r? Kurumsal ve Kurumsal Olmayan Nüfus DÜfiÜNEL M TÜ K in tan m na göre; kurumsal nüfus, günlük yaflam gereksinimleri, yasal bir düzenlemeye dayal olarak kurulan özel ya da tüzel kurum ya da kurulufllarda k smen ya da tamamen karfl lanan, bireysel karar ve davran fllar nda SORUyetkili otoritenin kurallar na k smen ya da tamamen ba ml olarak hareket eden ancak bireysel harcamalar na karar verebilen kiflilerin yaflamlar n sürdürdükleri alanlarda yaflayan nüfus tur (TÜ K, 2007: 8). Yap lan bu tan mlamada; okul, yurt, otel, D KKAT huzurevi ve hastane gibi haneler d fl ndaki yerlerde ikamet edenler kurumsal nüfus içerisinde de erlendirilmekte ve bu kifliler Hanehalk flgücü Anketi kapsam d fl nda tutulmaktad r. Türkiye de hanehalk iflgücü anketleri ilk kez 1966 y l nda uygulanmaya bafllanm flt r. 1 DÜfiÜNEL M Kurumsal nüfus otel, hastane ve huzurevi SORU gibi yerlerde ikamet edenlerden; kurumsal olmayan nüfus ise hanelerde yaflayan kiflilerden oluflur. D KKAT AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P K T A P
8 stihdam ve flsizlik Kurumsal olmayan nüfus ya da bir baflka ifadeyle kurumsal olmayan sivil nüfus, yukar da örnekleri verilen huzurevi, otel, hastane vb. kurumsal yerlerde de il hanelerde ikamet eden nüfustur. Çal flma Ça Nüfusu ve Potansiyel Emek Arz Ekonomilerde, fiziksel ve zihinsel aç dan çal flmaya uygun olan herkes potansiyel emek arz olarak kabul edilmektedir. Çal flma ça nüfusu belirlenirken bireyin yafl ço u ülke aç s ndan bir kriter olarak de erlendirilmektedir. Buna göre, çal flanlar n en az ilkö retim düzeyinde e itime sahip olabilmesi amac yla çal flma ça ndaki nüfus yafl alt limiti 15 olarak kabul edilir. flgücü anketlerinde üst yafl limiti genellikle belirtilmemekle birlikte, ülkedeki geçerli emeklilik yafl üst yafl limiti olarak kabul edilir (Lordo lu ve Özkaplan, 2007: 36). Türkiye için çal flma ça ndaki nüfus, 15 yafl ve daha yukar yafllardaki nüfus olarak kabul edilir. Ülkelerin ço unda 15 yafl ve yukar yafltaki nüfus çal flma ça- ndaki nüfus kabul edilirken ngiltere, spanya, zlanda ve Norveç gibi ekonomik geliflmiflli ini tamamlam fl olan ülkelerde 16 ve daha yukar yafltaki nüfus çal flma ça ndaki nüfus olarak kabul edilir (TÜ K, 2007: 8). Hanehalk flgücü Anketlerinde, çal flma ça ndaki nüfusun iflgücü ile iflgücüne dahil olmayanlar n toplam ndan olufltu u ifade edilmektedir. Bu nedenle, çal flma ça nüfusu kavram ndan sonra s ras yla iflgücü ve iflgücüne dâhil olmayanlar kavramlar ele al nacakt r. flgücü Bir ülkede fiilen çal flanlarla ifl arayanlar n doldurabilece i çal flma saatleri toplam - na iflgücü ad verilir. flgücünü hesaplarken geçici olarak çal flmayanlar n ve ifl arayanlar n tümünün dikkate al nd, bu arada geçici olarak çal flmayanlar n ve ifl arayanlar n (yani izinli ve raporlu olan kiflilerin) iflgücüne dâhil edildi i hat rlan rsa bu kavram n emek arz n n ulaflabilece i en üst s n r ifade etti i aç kça anlafl l r. Bir ülkeye ait iflgücü belirlenirken çal flma ça ndaki nüfusa iliflkin olarak iki unsura dikkat edilmesi gerekmektedir. Bunlardan ilki, 15 yafl n alt nda olmas na ra men ekonomik ve sosyal nedenlerden dolay çal flmak zorunda olan nüfustur. Bu nüfus literatürde çocuk iflgücü olarak s n fland r l r. Dikkat edilmesi gereken bir di er grup ise emeklilik yafl n n üzerinde olmas na ra men çal flmak zorunda olan nüfustur. Bu bilgiler do rultusunda, en baflta yap lan tan mlamalardan farkl olarak iflgücünü istihdam edilenler ile iflsizlerin bir araya gelmesiyle oluflan nüfus olarak tan mlamak mümkündür. Referans haftas Pazartesi ile bafllay p Pazar günü ile sona erer. Çal flmaya haz r oldu u hâlde ifl aramayan, ifl bulma ümidi olmayanlar ve baz nedenlerle ifl aramayan ancak iflbafl yapmaya haz r olan kifliler iflgücüne dâhil olmayan nüfusu oluflturur. Referans Dönemi (Haftas ) Ünitenin ilk k sm nda belirtildi i üzere; bir ülkenin emek piyasas na iliflkin bilgiye ulaflmas n n en güvenilir yolu, Hanehalk flgücü Anketlerinin uygulanmas d r. Hanehalk flgücü Anketi uygulamas nda, anketi cevaplayan kiflilerin çal fl p çal flmad klar na iliflkin sorular sorulurken dikkate al nan zaman dilimi referans dönemi (haftas ) d r. Bu süre bir haftad r. Buna göre referans dönemi, her ay n Pazartesi ile bafllay p Pazar ile biten ilk haftas olarak belirlenmifltir (TÜ K, 2007: 15). flgücüne Dâhil Olmayanlar flgücüne dâhil olmayanlar, referans dönemi içerisinde iflsiz veya istihdamda bulunmayan kurumsal olmayan çal flma ça ndaki nüfus olarak tan mlan r (http://www.tuik.org.tr/tanimlar; Özkaplan, 1999: 71). TÜ K, iflgücüne dâhil olma-
1. Ünite - Emek Piyasas le lgili Temel Kavramlar n Tan mlanmas 9 yanlar gruplara ay rm flt r. Buna göre iflgücüne dâhil olmayanlar; ifl aramay p çal flmaya haz r olanlar, ifl bulma ümidi olmayanlar ve baz nedenlerle ifl aramayan ancak iflbafl yapmaya haz r olan kiflilerden oluflmaktad r. fl aramay p çal flmaya haz r olanlar grubu, çeflitli nedenlerle ifl aramayan ancak 2 hafta içinde iflbafl yapmaya haz r oldu unu belirten kiflilerden oluflmaktad r. fl bulma ümidi olmayanlar ise daha önce ifl arad hâlde bulamayan veya kendi niteliklerine uygun bir ifl bulabilece ine inanmad için ifl aramayan ancak iflbafl yapmaya haz r oldu unu belirten kiflilerden oluflmaktad r. Bu grubu oluflturanlar literatürde ve istatistiklerde gücenmifl veya cesareti k r lm fl iflgücü olarak nitelendirilmektedir. Baz nedenlerle ifl aramayanlar grubunu ise mevsimlik çal flanlar, ev iflleriyle meflgul olanlar, ö renciler, emekliler ve bedensel özürlülük, hastal k ve yafll l k nedeniyle iflbafl yapmaya haz r olmayan kifliler oluflturmaktad r. flgücüne Kat lma Oran flgücüne kat lma oran, istihdam edilenlerle iflsizlerin toplam n n oluflturdu u iflgücünün aktif nüfusa oran d r. Bu oran, aktif nüfus içersinde iflgücünün nispi a rl n gösterir. ktisadi faaliyet oran olarak da adland r lan iflgücüne kat lma oran, ekonomi politikalar n n belirlenmesinde ve uygulanmas nda önemli bir rol oynamaktad r. Bu oran istihdam edilmeleri ya da iflsiz olmalar durumuna bak lmaks z n, emek piyasas yla ba lant l olanlar gösterdi inden önemli bir kavramd r (Lordo lu ve Özkaplan, 2007: 52). Bir baflka deyiflle iflgücüne kat lma oran, iflgücünün kurumsal olmayan çal flma ça ndaki nüfus içindeki oran olarak tan mlanmaktad r (www.tuik.gov.tr). flgücüne kat lma oran, bir ülkedeki nüfusun demografik özelliklerine (cinsiyet, yafl, e itim düzeyi ve medeni durum) ile yaflam alan na (k r-kent yaflam, bölgesel farkl l klar) göre farkl l k göstermektedir. Ülke nüfusunun büyüklü ü ve art fl h z da iflgücüne kat lma oran üzerinde etkili olan bir di er unsurdur. Bir ülkede iflgücüne kat lma oran n n artmas ya da azalmas iflgücü devrine ba l d r. Buna göre; iflgücü piyasas n terk edenlerin say s ile iflgücü piyasas na dâhil olanlar n (iflsiz ya da istihdam edilen olarak) say s, iflgücüne kat lma oran üzerinde etkili olmaktad r (Lordo lu ve Özkaplan, 2007: 53). Türkiye de iflgücüne kat lma oran n nas l de erlendirisiniz? stihdam DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M Bir ekonomide belli bir dönemde emek, sermaye, toprak ve giriflimcilikten oluflan üretim faktörlerinin mevcut teknolojik düzeye göre ne ölçüde kullan ld ile ilgili bir kavram olarak ele al nd nda, bu istihdam tan m bizi genifl SORU anlamda istihdam SORU kavram na götürür. Di er bir ifade ile genifl anlamda istihdam, tüm üretim faktörlerinin üretim sürecinde kullan lmas anlam na gelirken dar anlamda istihdam; emek D KKAT D KKAT faktörünün üretim sürecinde kullan lmas anlam na gelmektedir. stihdam, kurumsal olmayan çal flma ça ndaki nüfus içinden oluflmaktad r. stihdam, bireylere ihtiyaçlar n karfl layabilmeleri için gerekli gelirin do rudan veya dolayl yollardan ve- rilmesini sa layan bir araç olarak da tan mlanmaktad r (Ataman, 2000: 10). TÜ K in tan m na göre, istihdam edilen nüfus, iflbafl nda olanlar ile iflbafl nda olmayanlar grubuna dâhil olan kurumsal olmayan çal flma ça ndaki nüfus olarak AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ belirtilmektedir. Buna göre istihdam veya bir baflka deyiflle istihdam edilen nüfusu anlayabilmek için, iki yeni kavram aç klamak gerekmektedir. K TKavramlardan A P il- K T A P 2 TELEV ZYON TELEV ZYON
10 stihdam ve flsizlik stihdamki nüfus iflbafl nda olan ve iflbafl nda olmayan nüfustan oluflur. stihdam hacmi, fiilen doldurulan çal flma saatleri toplam d r. stihdam s n r n iflgücü rezervi ve çal flma saati toplam belirler. ki iflbafl nda olanlar, ücretli, maafll, yevmiyeli, kendi hesab na, iflveren ya da ücretsiz aile iflçisi olarak referans dönemi içinde en az bir saat bir ekonomik faaliyette bulunan kifliler dir. kinci kavram olan ifl bafl nda olmayanlar ise ifl ile ba lant s devam etti i halde referans haftas içinde çeflitli nedenlerle iflinin bafl nda olmayan, ancak iflleriyle iliflkileri devam eden kifliler dir. Ücretli-maafll çal flan ve çeflitli nedenlerle referans döneminde ifllerinin bafl nda bulunmayan kifliler, ancak üç ay içinde ifllerinin bafl na döneceklerse veya iflten uzak kald klar süre içerisinde maafl veya ücretlerinin en az %50 ve daha fazlas n almaya devam ediyorlarsa istihdamda kabul edilmektedir. Ayr ca üretici kooperatif üyeleri ile meslek bilgilerini artt rmak amac yla ayni ya da nakdi gelir, sosyal güvence, yol paras, cep harçl vb. bir menfaat karfl l nda çal flanlar istihdamda kabul edilir (http://www.tuik.org.tr/tanimlar). stihdam Düzeyi veya stihdam Hacmi stihdam düzeyi veya istihdam hacmi, bir ekonomide belirli bir zamanda fiilen doldurulan çal flma saatleri toplam d r. Bir ekonomide istihdam düzeyini belirlerken çal flanlar n say lar n göz önüne almaktansa doldurulan çal flma saatleri toplam n dikkate almak daha sa l kl olabilir. Bunun nedeni, günlük veya haftal k çal flma saatlerinin ülkeden ülkeye önemli ölçüde farkl l k göstermesidir. Örne in, günümüzde geliflmekte olan ülkelerde haftal k çal flma saati, geliflmifl ülkelerdekinden daha yüksektir. Son olarak denilebilir ki uluslararas karfl laflt rmalarda çal flma saatleri daha net bir sonuç vermektedir. stihdam S n r veya stihdam Takati Bir ekonominin istihdam s n r n veya istihdam takatini belirleyen iki unsurdan söz edilebilir. Bunlar ülkede belirli bir zaman diliminde var olan emek (iflgücü) rezervi ve üretime yönlendirilebilecek çal flma saatleri toplam d r. Bu durumda, bir ülkenin istihdam s n r n veya istihdam takatini iflgücünün fiili veya potansiyel varl - toplam oluflturmaktad r. Baflka bir ifadeyle bir ekonomideki iflgücünün fiili veya potansiyel varl toplam ülke ekonomisinde doldurulabilecek çal flma saatleri üst s n r n vermektedir. Tam stihdam Bir ekonomide belirli bir zaman diliminde çal flma iste i ve yetene i olanlar piyasada kendilerine uygun ifl bulup çal fl yorsa tam istihdam olgusundan söz edilir (Ataman, 2000: 10). Di er bir ifadeyle bir ekonomide istihdam düzeyi ile iflgücü miktar n n birbirlerine eflit oldu undan söz ediliyorsa emek piyasas tam istihdam düzeyindedir. Ancak tam istihdam, iflgücünün tamam n n gelir getiren bir iflte istihdam edilmesi olarak düflünmek bizce hatal d r. Kitab n z n izleyen bölümlerinde ayr nt l olarak anlat lacak olmakla birlikte; birçok ekonomist, ülkelerde toplam emek arz ve talebinin daima karfl karfl ya kalamayaca n, bu nedenle ülkelerde friksiyonel iflsizlik olarak tan mlanan kabul edilebilir bir iflsizli in oldu unu vurgulamaktad r. Buna göre, tam istihdam düzeyinde ortaya ç kacak iflsizlik (friksiyonel iflsizlik) ülkeden ülkeye ve çeflitli koflullara ba l olarak de iflmektedir. Eksik stihdam ILO nun 1984 y l nda yapt tan mlamaya göre, bir kiflinin sahip oldu u e itim ve beceri düzeyine uygun bir iflte çal flmamas durumu eksik istihdam olarak nitelendirilmektedir (http://www.ilo.org). 1998 y l nda Cenevre de gerçeklefltirilen 16.
1. Ünite - Emek Piyasas le lgili Temel Kavramlar n Tan mlanmas Uluslararas Çal flma statistikçileri Konferans nda eksik istihdam tan m, ölçümde yaflanan zorluklar nedeniyle yeniden ele al nm flt r. Ülkemizde ise 2009 y l nda yap lan de iflikli e kadar, eksik istihdam tan mlan rken bafll ca iki flekli oldu u üzerinde durulmaktayd. Bunlar, görülebilir eksik istihdam ve görülemez eksik istihdam d r. Ancak 16. Çal flma statistikçileri Konferans nda al nan kararlar do rultusunda, TÜ K de 2009 y l nda eksik istihdam tan mlamas nda yeniden bir düzenleme yapm flt r. Buna göre, eksik istihdam zamana ba l eksik istihdam ve yetersiz istihdam olarak ikiye ayr lm flt r. TÜ K in yapt tan mlamaya göre, zamana ba l eksik istihdam, referans haftas nda istihdamda olan, esas iflinde ve di er iflinde veya ifllerinde toplam olarak 40 saatten daha az süre çal flm fl olup, daha fazla süre çal flmak istedi ini belirten ve mümkün oldu u takdirde daha fazla çal flmaya bafllayabilecek olan kiflilerdir. Yetersiz istihdam ise, zamana ba l eksik istihdam kapsam nda yer alamamak kofluluyla referans haftas nda istihdamda olan, son 4 hafta içinde mevcut iflini de ifltirmek için ifline ek olarak bir ifl aram fl olan ve böyle bir ifl buldu u takdirde 2 hafta içinde çal flmaya bafllayabilecek olan kifliler dir (http://www.tuik.org.tr/tanimlar). Yap lan tan mlamalara göre, zamana ba l eksik istihdamdan söz edilebilmesi için öncelikle normal çal flma süresinden (40 saat) daha az süreli bir çal flman n olmas, fazla süreli çal flmaya istekli olunmas ve mümkün oldu unda derhal fazla süreli çal flmaya bafllan lmas gerekmektedir. Yetersiz eksik istihdamda ise mevcut iflini de ifltirmek veya ek bir ifl yapma iste i ile bu nitelikte bir ifl buldu unda ise hemen çal flmaya bafllayabilmek söz konusu olmaktad r. Türkiye de 2006 y l verilerine göre, zamana ba l eksik istihdam kapsam nda, ekonomik nedenlerle 40 saatten az çal fl p daha uzun süre çal flabilece ini söyleyenlerin toplam eksik istihdam içindeki oran %15,3 dir. Eksik istihdam n %84,7 sini gelir azl ya da esas mesle inde çal flmama gibi nedenlerle mevcut iflini de ifltirmek isteyen veya ikinci bir ifl arad n bildiren bireyler oluflturmaktad r. Burada ekonomik nedenleri; iflyerinde teknik veya ekonomik nedenlerle geçici ifl yavafllat lmas veya durdurulmas, yap lacak iflin olmamas, tam gün ifl bulunmamas ile iflin son hafta içinde bafllamas ya da bitmesi olarak s ralamak mümkündür (TÜ K, 2007: 27). Eksik istihdam, zamana ba l eksik istihdam ve yetersiz istihdam olarak ikiye ayr l r. 11 Eksik istihdam kapsam nda olanlar iflsiz say s na dâhil edilir mi? flsizlik DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M flsizlik kavram n tan mlamadan, öncelikle iflsiz kime denir? sorusunun yan tlanmas, konunun anlafl lmas aç s ndan önemlidir. TÜ K in tan m na göre iflsiz, refe- aramak, ifl arama flsizli in unsurlar, ifl girifliminde bulunmak ve rans dönemi içinde istihdam halinde olmayan kiflilerden ifl aramak SORU için son üç ay iflbafl yapabilecek SORU konumda içinde ifl arama kanallar ndan en az birini kullanm fl ve 2 hafta içinde iflbafl yapabilecek durumda olan kurumsal olmayan çal flma ça ndaki tüm kiflilerdir. Ay- olmakt r. D KKAT D KKAT r ca, üç ay içinde bafllayabilece i bir ifl bulmufl ya da kendi iflini kurmufl ancak ifle bafllamak ya da iflbafl yapmak için çeflitli etkinliklerini tamamlamak amac yla bekleyenler de iflsiz kapsam nda yer almaktad r (http://www.tuik.org.tr/tanimlar). TÜ K in tan m, ILO nun tan mlamas yla benzerdir. ILO, çal flabilir ça daki kurumsal olmayan nüfusa (15 ve daha yukar yafl) dâhil olan kiflilerden; AMAÇLARIMIZ referans döneminde bir ifli olmayanlar, bir ifl arayan ve bu konuda bir giriflimde bulunmufl olanlar AMAÇLARIMIZ ve ifl bulmas halinde iflbafl yapabilecek durumda olanlar iflsiz olarak tan mlar. Genel olarak iflsizlik, çal flma istek ve yetene ine sahip K olunmas na T A P ra men K T A P piyasa ücret düzeyinde bir ifl bulamama durumu olarak tan mlan r. flsizlik aç k 3 TELEV ZYON TELEV ZYON NTERNET NTERNET
12 stihdam ve flsizlik DÜfiÜNEL M 15 yafl alt çocuklar ile 65 yafl üstü yafll lar ba ml nüfustur. SORU D KKAT iflsizlik ve gizli iflsizlik olarak ikiye ayr lmaktad r. Kitab n z n 3. Ünitesinde bu konu genifl kapsaml anlat laca için burada iki kavram n k saca tan mlanmas yla yetinilecektir. ILO, aç k iflsizli i belirli bir yafl geçmifl ve bir dönemde iflsiz olup çal flmaya haz r ve ifl arayan kifliler olarak tan mlarken; gizli iflsizli i ise bir üretim faaliyetinde istihdam edilmifl eme in üretime katk da bulunmayan k sm olarak tan mlamaktad r (http:/www.ilo.org; Ataman, 2000: 14-18). Ülkelere göre SIRA farkl S ZDE iflsizlik tan mlar yap labilir mi? Ba ml l k Oran DÜfiÜNEL M Bir ekonominin üretim ve tüketim dengesini sa layabilmek için üretime kat lanlar n sadece kendi ihtiyaçlar n karfl lamaya yetecek kadar de il, üretime kat lmayanlar n da ihtiyaçlar na SORU yetecek miktarda üretimde bulunmas gerekmektedir. Buna göre, ba ml l k oran, çal flma ça ndaki nüfusa yani üretime kat lan nüfusa ba- ml olan 15 yafl alt çocuklar ile 65 yafl üstü yafll lar n kaba bir ölçüsü olarak tan mlan r (Özkaplan, 1999: 62). D KKAT Tan ma göre ba ml l k oran n, çocuk ve yafll l k ba ml l k oran olarak iki parçaya ay rmak mümkündür. Çocuk ba ml l k oran, 15 yafl n alt ndaki çocuk nüfusunun çal flma ça ndaki nüfusa oran d r. Yafll l k ba ml l k oran ise 65 yafl ve üstündeki nüfusun 15-64 yafl grubundaki çal flma ça ndaki nüfusa oran d r. Çocuk ve yafll l k ba ml l k oranlar, ülkelerin geliflmifllik düzeylerine göre farkl l k göstermektedir. Geliflmekte olan ülkelerde do urganl k h z n n yüksek olmas çocuk K ba ml l k T A P oran n n geliflmifl ülkelerden daha büyük olmas na neden olurken geliflmifl ülkelerdeki ölüm oranlar ndaki azalma ve ortalama yaflam süresinin artmas nedeniyle, yafll l k ba ml l k oran geliflmekte olan ya da az geliflmifl ülkelerden TELEV ZYON daha büyüktür (Özkaplan, 1999: 63). AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K T A P TELEV ZYON 4 Mal ve hizmet üretme gücü verimliliktir. NTERNET Emek Verimlili i Verimlilik, mal ve hizmet üretme gücü olarak nitelendirilmektedir. Bu yönüyle verimlilik, bir NTERNET toplumun ekonomik refah düzeyinin belirleyicisi olarak kabul edilmektedir. Genel olarak verimlilik, üretim miktar ile kullan lan kaynak aras ndaki iliflkiyi ifade etmektedir. Emek verimlili i ise belirli bir firman n, iflkolunun veya ülkenin üretti i toplam reel üretim miktar n n, bu üretimin elde edilmesi için kullan lan toplam emek-saat miktar na bölünmesi ile elde edilir ( Fabricant, 1985: 5 den aktaran Biçerli, 2009: 411).