ÜN TE I filetme TEMEL KAVRAMLARI I. flletme Temel Kavramlar II. flletmenin Amaçlar III. Teflebbüs (Giriflim) IV. Yönetici Kavram Ve Yöneticinin Nitelikleri
BU BÖLÜMÜN AMAÇLARI BU ÜN TEYE NEDEN ÇALIfiMALIYIZ? Bu üniteye çal flt n zda; * flletme ile ilgili temel kavramlar kavrayacak, * flletmelerin amaçlar n s ralayacak, * Giriflim ve giriflimcinin tan mlar n yapacak, * Kimlerin giriflimci olabilece ini söyleyecek, * Yönetici kavram n ve yöneticinin özelliklerini söyleyeceksiniz. NASIL ÇALIfiMALIYIZ? BU ÜN TEYE NASIL ÇALIfiMALIYIZ? Bu üniteyi kavrayabilmek için ünite içerisinde yer alan; * Ders notlar n dikkatli okuyun. Okurken, alt çizili kavram ve terimleri defterinize anlayarak yaz n ve üzerinde yorum yap n. * lgili konuyu televizyon programlar ndan da izleyin. Ö rendiklerinizle bütünlefltirmeye çal fl n. Akl n za tak lan sorular olursa ders notuna veya ders kitab na bak n. * Bölüm aralar na konulan sorular cevaplay n. Cevaplamakta zorluk çekerseniz tekrar ders notuna baflvurun. * Ö rendiklerinizi pekifltirmek ve de erlendirmek amac yla ünite sonlar nda de erlendirme sorular konulmufltur. Bu sorular cevaplamaya çal fl n. Cevaplar n z kitab n sonunda yer alan cevap anahtar ile karfl laflt r n. htiyaç duydu unuzda ilgili konuyu tekrar gözden geçirin. 2
ÜN TE I filetme TEMEL KAVRAMLARI I. filetme TEMEL KAVRAMLARI Bugün birçok ülkede giderek azalmakta olan kaynaklar, verimli bir flekilde kullan lmamaktad r. Buna ba l olarak iflsizlik, açl k gibi sosyal problemler ortaya ç kmaktad r. Bu problemler de ülke içinde ve ülkeler aras nda sosyal dengesizliklere neden olmaktad r. Ülkeler, bu sorunlar n çözebilmek için bireylerin ihtiyaçlar n karfl lay c ekonomik çabalara girerler. Bu çabalar içinde karfl m za ç kan kavramlar n biri de iflletmedir. fl l e t m e, belirli amaçlar n gerçeklefltirilmesi do rultusunda çal flan sosyal bir varl kt r. Emek, sermaye ve do al kaynaklar planl, tutarl ve sistemli bir biçimde bir araya getirerek mal veya hizmet üretimine yönelir. flletme, ekonomik mal veya hizmet üretmek için faaliyette bulunan kurulufltur. Yukar daki tan mlara göre iflletme teriminin flu dört anlamda kullan ld ortaya ç kmaktad r: a. flletme bir organizasyondur. Buna göre; tiyatro, müze, kütüphane veya bir yard m kurumu da iflletme olarak kabul edilir. b. flletme bir ekonomik birimdir. Dolay s yla ekonomik yaflamda görülen her ekonomik birim bir iflletmedir. htiyaçlar, iflletmelerin kuruluflunda etkili midir? c. flletmenin amac mal ve hizmet üre t m e k t i r. O halde mal ve hizmet ortaya koyan her ekonomik birim bir iflletmedir. Örne in, üretimle u raflan endüstri iflletmeleri ( d e m i r-çelik, kömür iflletmeleri), mallar n da t m sa layan ticaret iflletmeleri, finansman iflleriyle u raflan bankalar gibi. ç. flletme teknik bir çal flma birimidir. Fabrika, atölye, büro gibi. flletmenin iflleyifli, sürekli veya süreksiz olabilir. Sahibi tek veya birden fazla kifli olabilir. Mülkiyeti kamuya veya özel kiflilere ait olabilir. Önemli olan, iflletme ad verilen ekonomik birimin mal ve hizmet üretmesidir. Mal; ihtiyaçlar karfl lamak özelli ine sahip olan nesnelerdir. G da maddeleri ya da mobilya gibi. 3
Hizmet; ihtiyaçlar karfl layan maddi varl olmayan fleylerdir. Örne in; okullar e itim; hastaneler sa l k; oteller konaklama hizmeti üretip sunarlar. flletme nedir? Tan mlay n z. flletmelerin kurulmas ndaki amaç, sizce ne olabilir?araflt r n z. II. flletmenin Amaçlar flletmelerin amaçlar faaliyet alan na, sermaye sahibi olan kifli veya kurumlar n özelliklerine göre farkl l k gösterir. Örne in, bir devlet iflletmesi olan hastanede amaç, sosyal fayda yaratmaktad r. Özel kiflilerce iflletilen bir ticarethanenin amac kâr etmektir. Kâr : Genel bir yaklafl mla gelirin, giderlerden çok olmas d r. flletmelerin kâr elde etmenin d fl nda farkl amaçlar da vard r. flletmenin bafll ca amaçlar fiema 1.1 de gösterilmifltir. filetmen N AMAÇLARI Mal ve hizmet üretmek, bu üretimi devam ettirme Çal flanlara iyi ücret ödeme Kâr etme Toplum veya devlete hizmet etme Topluma hizmet ve sosyal fayda oluflturma flletmede istihdam sürekli k lma Verimli olma fiema 1. 1 : flletmenin amaçlar flletmeler, kâr sa laman n d fl nda ne tür amaçlara sahip olabilir? Düflünün. 4
Ancak iflletmeler faaliyetlerini çeflitli amaçlara dayanarak yürütürler. flletmelerin amaçlar, genel ve özel amaçlar olmak üzere ikiye ayr l r. a. Mal veya hizmet üretip bu üretimi devam ettirme: Her iflletme, belirli mallar veya hizmetleri üretmek üzere kurulur. flletmeler, di er amaçlar na ancak bu temel amac n gerçekleflmesi ile yaklafl r. b. K â r etme : flletmenin temel amaçlar ndan biri de kâr etmektir. Bir ticari iflletme için kâr vazgeçilmez amaçlardan biridir. Çünkü elde edilen kâr, iflletmenin büyümesi için yat r m demektir. c. Topluma hizmet ve sosyal fayda yaratmak : flletme amaçlar ndan bir di eri de topluma hizmet ve sosyal fayda yaratmakt r. Örne in, kamu kurulufllar nda bulunan krefllerin kurulmas ndaki temel amaç, çal flanlar n çocuklar na bak m ve e itim hizmeti sunmakt r. Bu örnekleri ço altabiliriz. Örne in, Demir yollar, Deniz yollar, PTT gibi iflletmeler kamu hizmeti yaparlar. ç. Verimli Olma : Her iflletme, flimdiye kadar anlatt m z amaçlar n yan s ra olabildi ince az kaynaktan, olabildi ince çok mal ve hizmet üretimi sa lamak zorundad r. Dolay s yla, bir iflletme ne kadar az kaynak kullan p ne kadar çok üretim yaparsa o kadar verimli olur. Örne in, bir restoran veya bir pastanede malzemeden, iflçilikten ve di er giderlerden azami derecede yararlan larak üretim gerçekleflirse verimli olma amac na ulafl lm fl olunur. III.TEfiEBBÜS (G R fi M) Giriflim, insanlar n istekleri do rultusunda üretim yaparken yeni teknoloji uygulayan, yeni ürün gelifltiren ve mevcut pazar geniflleten ekonomik birimdir. d. Çal flanlara iyi ücret ödeme: flletmelerin çal flanlar na iyi ücret ödemeleri, sosyal refah ve mutlulu u beraberinde getirir. Çal flan n ekonomik ve sosyal yönden rahat olmas verimlili i de beraberinde getirir. e. Topluma ve ülkeye hizmet etme: flletmelerin temel amaçlar ndan birisi de topluma ve ülkeye hizmet etmektir. Özellikle büyümesini tamamlam fl iflletmeler yeni yat r mlar n ülkenin geliflimine ve refah na azami derecede faydal olacak yat r mlar yaparlar. f. stihdam sürekli k lmak: flletmeler ve bu iyflletmelerin yeni yat r mlar yeni ifl alanlar demektir. Yeni ifl alanlar istihdam art r r, iflsizli i azalt r. 5
Bir iflletmenin giriflim olarak kabul edilebilmesi için flu özelliklerden birini tafl mas yeterlidir. 1. Yeni bir teknoloji kullanma: Örne in, prefabrik evler, dondurulmufl yiyecekler. 2. Yeni bir ürün gelifltirme: Örne in, cep telefonu, bilgisayar. 3. Mevcut pazara yeni bir yolla ulaflma: Örne in; bir yay n evinin kitaplar n gazete bayileri arac l yla yurdun her köflesine ulaflt rmas. 4. Yeni bir pazara ulaflma : Örne in; daha önce sanayide kullan lan slak-kuru sistemli elektrik süpürgelerinin tüketicilere sunulmas. Bir iflletmenin giriflim olarak kabul edilebilmesi için hangi özellikleri tafl mas gerekir? Tart fl n z. IV. YÖNET C KAVRAMI VE YÖNET C N N N TEL KLER Bir mal veya hizmet üretmek için sermaye ve do al kaynaklara ihtiyaç vard r. Bunun yan nda bir üçüncü etken vard r ki o da ifl gücüdür. Bir iflletme iki temel grup çal flanlardan oluflur: Yöneticiler ve yönetilenler. Yönetici : Kâr ve riski baflkalar na ait olmak üzere, mal ve hizmet üretmek için üretim elemanlar n bir araya getiren ve iflletmeyi çal flt rma sorumlulu u olan kiflidir. E er yöneticiler ayn zamanda iflletmenin sahibi iseler, kâr ve riski de onlara aittir. Yöneticinin görevlerinden baz lar flunlard r: 1. Amaçlara hangi kaynaklardan ulafl labilece ini belirleyip bu kaynaklar sa lar. 2. flletme çal flanlar n n görevlerini belirler. 3. Yap lacak ifllerle ilgili ifllemleri bafllat r. 4. Hedeflere yeterince ulafl lmas için gerekli önlemleri al r. Yöneticinin, çal flmalar ndan sorumlu oldu u kifliler vard r. Yönetici bu kiflilerin üst ü, çal flmalar ndan sorumlu oldu u kifliler ise yöneticinin ast d r. Yöneticilerin baflar l olabilmeleri için astlar ile iyi iliflkiler kurmalar gerekir. Astlar na kendilerini ilgilendiren konularda bilgi vermek ve görüfllerini almak, yöneticinin gücünü etkisini art r r. H i y e r a r fl i : Bir iflletmede çal flanlar n üst ya da ast olufllar na göre s n fland r lmas d r. Yönetici de bu hiyerarflinin üst kademelerinde yer al r. Üst düzey yöneticiler, iflletmenin sadece prensip kararlar n al rlar. Örne in, bir genel müdür, iflletmeyi daha genel iflletmecilik prensipleri do rultusunda yönetir. 6
Daha alt düzey yöneticiler ise teknik ayr nt lara girerler. Örne in, k s m flefleri. Daha fazla teknik bilgiye sahiptirler ve bilgilerini bu do rultuda kullan rlar. Çünkü, yap lan faaliyetlere daha yak nd rlar. Genel Müdür Daire Baflkan Daire Baflkan Daire Baflkan fiube Müdürü Birim fiefi fiube Müdürü Memur fiube Müdürü fiema 1.2: Yönetim flemas Yönetici özellikle flu üç niteli e sahip olmal d r : 1. Yetki ve sorumluluk almaya haz r olmal : Yönetici, kendisinden beklenen ifllerin yap lmas için kararlar almak durumdad r. Ald kararlar n sorumlulu unu da üstlenmekten kaç nmamal d r. 2. Personelini anlamal : yi bir yönetici görevde bulundu u sürece, kuruluflun ve personelinin çal flmalar ndan haberdar olmal d r. 3. Görüfllerini personeline aç klamal d r:yönetici, astlar n n kiflisel sorunlar na da duyarl davranmal ve bu sorunlar n çözümüne yard mc olmal d r. Böylece, personelinin daha verimli çal flmas n sa layabilir. Çal flt n z veya gözlemledi iniz bir iflletmenin yönetici-personel iliflkilerine dikkat ediniz. Yukar daki özellikleri bulabilecek misiniz? 7
Çal flanlar n görüfllerinin al nmas ve bunlar n de erlendirilmesi, iflletmenin baflar s n art r r. Personelin fikir ve görüfllerinin dinlenmesi, ayr ca onlar anlamay da kolaylaflt r r. Çal flanlar n sadece dinlenmesi yeterli de ildir. Görüfl ve fikirlerini de erlendirilmedikçe, çal flanlar n düflüncelerini bildirmeyi sürdürmeleri beklenemez. yi bir yönetici olman n di er bir gere i de, yöneticinin kendi görüfl ve programlar n çal flanlar na aktarmas d r. Ancak, bu aktar mda yönetici olabildi ince anlafl l r olmaya özen göstermeli ve yeterince anlafl l p anlafl lmad n kontrol etmelidir. Çal flt n z veya gözlemledi iniz bir iflletmenin yönetici-personel iliflkilerine dikkat ediniz. Yukar daki özellikleri bulabilecek misiniz? Yöneticinin belirtti imiz özelliklerinin yan s ra, bir de yerine getirmekle zorunlu oldu u ifllevler vard r. Bunlar; 1. P l a n l a m a : flletmede yap lmas gereken ifllerin belli bir takvime göre zamanlanmas n içerir. 2. Organizasyon : Yöneticiler, çal flan ve yap lacak iflleri uygun bir flekilde gruplar. Koordinasyon ise insanlar n çabalar n birlefltirmeyi, zaman bak m ndan ayarlamay, ortaklafla amaca varmak için faaliyetleri birbirinin ard s ra düzenlemelerini ve birbirlerini bütünlemelerini sa lar. 3. Sevk ve dare : Yönetici, çal flanlara hangi iflleri ne kadar zamanda ve nas l yapmalar gerekti ini bildirir. Yönetici sevk ve idare fonksiyonunda astlar n, çal flmalar n istekli sürdürmeleri için teflvik eder. 4. Denetim : flletmenin amaçlar na ulafl p ulaflmad n kontrol eder. E er amaçlara ulafl lmam flsa bunun nedenlerini araflt r r. Daha sonra da aksakl klar önleme yöntemleri belirlenir. 8
ÖZET flletmeler, bireylerin s n rs z isteklerini en ekonomik bir flekilde karfl lamalar için kurulmufltur. flletmelerin amaçlar faaliyet alan na, sermaye sahibi olan kifli veya kurumlar n özelliklerine göre farkl l k gösterir. Teflebbüs, insanlar n istekleri do rultusunda üretim yaparken, yeni teknoloji uygulayan, yeni ürün gelifltiren ve mevcut pazar geniflleten ekonomik birimdir. Bir iflletmenin teflebbüs olarak kabul edilebilmesi için yeni bir teknoloji kullanmas veya yeni bir ürün gelifltirmesi ya da mevcut pazara yeni bir yolla ulaflmas gerekir. Yöneticiler, kâr ve riski baflkalar na ait olmak üzere, mal ve hizmet üretmek için üretim elemanlar n bir araya getiren ve iflletmeyi çal flt rma sorumlulu u olan kiflidir. Yöneticiler yetki ve sorumluluk almaya haz r olmal, personelini anlamal görüfllerini personeline aç klamal d r. DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI 1. yi bir yöneticinin tafl mas gereken özellikler nelerdir? 2. Mal ve hizmet kavramlar size neyi ifade ediyor? Aç klay n z. 3. flletme amaçlar ndan biri olan topluma hizmet ve sosyal fayda oluflturma ifadesinde anlat lmak istenen nedir? Aç klay n z. 4. Bir iflletmenin giriflim olarak kabul edilmesi için hangi özellikleri tafl mas gerekir? 9
TEST I 1. Afla dakilerden hangisi iflletmenin genel amaçlar ndan de ildir? a. Kâr etme b. Verimli olma c. Topluma hizmet ve sosyal fayda oluflturma d. Sosyal güvenlik hizmeti sa lama 2. Otomobil üretimi yapan bir iflletme daha az benzinle iflleyen yeni bir model üretti inde afla dakilerden hangisi gerçekleflir? a. Yeni bir mal üretimi b. Bilinen mal ve hizmetlerin kalitesinin yükseltilmesi c. Yeni üretim yöntemlerinin uygulanmas d. Ülke kalk nmas n n sa lanmas 3. Afla dakilerden hangisi yöneticinin ifllevlerinden biridir? a. Finansman b. flgören c. Planlama d. Pazarlama 4. Kâr ve zarar riski baflkalar na ait olmak üzere, mal veya hizmet üretmek için üretim elemanlar n bir araya getirme ve iflletmeyi çal flt rma sorumlulu u kime aittir? a. Yönetici b. Koordinatör c. Giriflimci d. Organizatör 10