Kaliforniya Enerji Krizi Giris I. 1996 Oncesi ve Sonrasinda Kaliforniya Enerji Sistemi ve Temel Ozellikleri A. Kaliforniya ve Enerji Yapisi Hakkinda Genel Bilgiler B. 1996 Oncesinde Kaliforniya Enerji Sistemi C. 1996 Degisikligi ve Sistemin Temel Ozellikleri 1. Kurumlar a. Enerji Piyasasi b. Bagimsiz Sistem Operatoru c. Kaliforniya Enerji Piyasasi Gozetleme Kurulu d. Federal Enerji Duzenleme Komisyonu e. Eyalet Enerji Kaynaklarini Koruma ve Gelistirme Komisyonu f. Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu g. Kaliforniya Cevre Kurulu 2. Yeni Sistemin Yapisi a. Piyasalar i. Enerji Piyasasi Bunyesindeki Pazarlar ii. Bagimsiz Sistem Operatoru Bunyesindeki Pazarlar iii. Diger Islemler b. Piyasalara Iliskin Temel Kurallar 3. Sistemin Isleyisi a. Enerji Piyasasi Kontrolundeki Pazarlar b. Bagimsiz Sistem Operatoru Kontrolundeki Pazarlar II. Krizin Nedenleri ve Sonuclari A. Krizin Olusum Sureci B. Krizin Nedenleri 1. Genel Olarak 2. Nedenlerin Incelenmesi a. 1996 Enerji Sistemi nin Zayifliklari i. Tuketici Pazari ile Toptan Pazar Uyumsuzlugu ii. Pıyasanın Bırden Fazla ve Zamansal Oarak Bırbırını Takıp Eden Pazarlardan Olusması iii. Ozel Sektore Aıt Fırmaların Kısa Vadelı (Spot ) Islem Yapma Zorunlulugu iv. Uzun Vadeli Kontratlarin Sınırlı Karakterı v. Fıyat Sınırlamalarının Olumsuz Etkılerı
vi. Perakende Satıs Fıyatlarının Donudurulması vii. Bagımsız Sıstem Operatorunun Uretıcı Fırmalarca Yapılan Servıs Kesıntılerını Denetleme Yetkısının Zayıflıgı viii. Pazarların Yonetımındekı Zayıflıklar b. Krizin Etkisini Arttiran Faktorler i. Enerji Kapasitesinin Arttirilamamsi ii. Enerji Ihtiyacindaki Beklenmedik Artis iii. Toptan Enerji Fiyatindaki Yuksek ve Ani Artislar iv. Piyasa Katilimcilarinin Kaynak Aktarimi c. Duzenleyici Otorite Tarafindan Yapilan Hatalar III. Sonuç: Kaliforniya Krizi nden Cikarilacak Dersler Giris 90 li yillarin basinda Kaliforniya daki pek cok isyerinin baska eyaletlere tasinmasi ve bunun dogal sonucu olarak ortaya cikan issizlik, Kaliforniya hukumeti tarafindan, diger eyaletlerden %50 daha pahali olan enerji fiyati ile aciklanmaya calisildi. Bu yorumun ve buyuk ticari isletmelerin bagimsiz elektrik ureticilerinin cok daha ucuz bir uretim gerceklestirecegi yonundeki lobi ve baskilarinin sonucu olarak Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu 1993 ve 1994 yillarinda bir kanun tasarisi hazirladi.
Basta piyasaya hakim uc buyuk firma olmak uzere 1, toplumun her kesiminden buyuk destek alan ve enerji uretiminin devlet kontrolunden cikartilarak rekabete acilmasi, piyasadaki uretim, iletim ve dagitima yonelik isletmelerin buyuk cogunlugunu elinde bulundurarak tekel olusturan buyuk firmalarin gucunun kirilmasi amacli bu duzenleme her kesimden gelen destek sonucu Kaliforniya Eyalet Meclisi nde oybirligiyle onaylanarak kanuna donusturuldu. 2 Tam anlamiyla serbest bir rekabet ortami olusturarak elektrik fiyatini ucuzlatmak temel amaciyla gerceklestirilen duzenleme, tuketiciye elektirigi goturme hususunda yetkili kilinan uc buyuk ozel sektor firmasindan ikisini iflasa surukleyerek ve elektrik fiyatlarinin anormal sekilde artmasina yol acarak, enerji sektoru, tuketiciler ve de idari otorite acisindan tam anlamiyla bir kabusa donusmus bulunmaktadir. Ulkemizde son donemde yururluge giren Elektrik Piyasasi Kanunu cercevesinde olusturulmaya calisilan yeni yapi acisindan buyuk onem tasiyan Kaliforniya Enerji Krizi sadece benzer bir sistemin nasil isledigini ve karsilasilacak problemleri gostermesi bakimindan degil ayni zamanda ne yapilmamasi gerektigi konusunda da onemli ipuclari icermesi acisindan detayli incelenmeyi gerektiren bir ozellik tasimaktadir. Raporun ilk bolumunde Kaliforniya enerji sisteminin 1996 reformu oncesi ve sonrasindaki temel ozellikleri vurgulanacaktir. Ikinci bolum, krizin oilusum surecinde yasanan ilgi cekici gelismeleri, krizin sebeplerini ve etkilerini yansitacak olup, ucuncu bolumde, Kaliforniya enerji krizinin, ozellikle tam rekabete hazir olmayan, gelismekte olan ulkeler acisindan ortaya cikardigi onemli bulgular belirtilecektir. Calismanin dorduncu bolumunde, Kaliforniya Enerji Piyasasi ile Turkiye Enerji Piyasasi ve bu piyasalarin duzenlenmeleri arasindaki benzerlikler, Turk Enerji Piyasasi nin bugunku duzenleme ile karsilasabilecegi potansiyel sorunlar vurgulanacaktir. Sonuc olarak, bu rapor, Kaliforniya daki duzenlemeye benzer sekilde yururluge giren Elektrik Piyasasi Kanunu nun su anki haliyle uygulanmasinin ulkemiz acisindan cok buyuk ve telafisi olmayan zararlar doguracagini savunmaktadir 1 Zira dondurulmus fiyatlar o donemdeki market fiyatlarinin cok uzerinde gozukuyordu 2 Assembly Bill No. 1890 of 1996
I. 1996 Reformu Oncesinde ve Sonrasinda Kaliforniya Enerji Sistemi ve Temel Ozellikleri A. Kaliforniya ve Enerji Yapisi Hakkinda Genel Bilgiler Amerika Birlesik Devletleri nde en hizli nufus artisi gosteren eyalet olan Kaliforniya da, her yil ortalama 600,000 kisilik bir artis yasanmaktadir. Kaliforniya nin 1997 yili itibariyle 1.033 trilyon dolar olan yillik hasilasi ABD nin yillik hasilasinin %13.3 unu olusturmakta, eyalet dunya siralamasinda 8. sirada bulunmaktadir. Kisi basina dusen gelir acisindan ABD de 1997 yilinda birinci sirada yer alan Kaliforniya, ABD savunma sanayi icinde %15.1 ve uzay arastirmalari baglantili endustrilerde %18 paya sahiptir. 1998 yili itibariyle kisi basina dusen elektrik harcamasi olarak ulke capinda 48. sirada yer alan (ABD ortalamasinin sadece %68 I) Kaliforniya da kurulu elektrik gücü 53.000 MW tır. 2000 yılında en yüksek kullanılan güç 51.400 MW olmuştur. Kurulu gücün % 18 i ithalat olmak üzere, 275,8 Milyar kwh elektrik tüketilmiştir. Elektrik Enerjisi Arastirma Enstitusu nce aciklanan verilere gore, Kaliforniya toplam elektrik gucunun %13 ila %15 oranindaki kismi bilgisayar kullanimina harcanmaktadir. 3 Son 8 yil icinde, enerji talebinde yasanan %25 lik artisa karsin sadece %6 oraninda bir yukselme kaydedilen uretim kapasitesinde 2004 yilina kadar kayda deger bir artis gerceklestirilmesi zor gozuken Kaliforniya da enerji ihtiyacinin 2000-2007 yillari arasinda %18 oraninda artacagi tahmin edilmektedir. Su an itibariyle enerji uretimi gerceklestiren isletmelerin %10 u 50 yil, %27 si 40, %18 I 30 ve %12 si 20 yil once kurulmus olup, bu durum kriz suresince yasanan elektrik kesintilerinde onemli rol oynamistir. Reform oncesi elektrik üretiminin % 55 i 3 özel sektor firmasi tarafindan karşılanmakta iken, bugun itibariyle ozel firmalarin uretimdeki payi %15 e dusmus, bu firmalarin elindeki uretime yonelik isletmelerin yasal duzenleme geregi satisa cikarilmasi sonucunda, bu uc firmadan bagimsiz ureticiler enerji uretiminin %40 ini karsilar hale gelmistir. Kaliforniya da 2000 yılında tüketici elektrik fiyatları, Amerika daki ortalama fiyatla karşılaştırıldığında, cent/kwh olarak; Konut Ticarethane Sanayi Diğerleri Ortalama Kaliforniya 10,6 9,9 6,2 3,7 9,0 ABD-Ortalama 8,3 7,3 4,5 6,1 6,4 olarak gerçekleşmiştir. 4 3 Ulkedeki yuksek teknoloji firmalarinin buyuk cogunlugunun, Kaliforniya daki Silicon Valley de faaliyet gostermekte olmasi bu durumun nedenlerinden birisidir. 4 Yukarıdaki değerlerden anlaşıldığı gibi, elektrik tüketimi yönünden Türkiye 2000 yılında Kaliforniya nın yarısı duzeyindedir veya bir başka yaklaşımla Türkiye, on yıl sonra Kaliforniya tüketim değerlerine ulaşabilecektir.
B.!996 Reformu Oncesinde Kaliforniya Enerji Sistemi: 1996 Reformu oncesinde Kaliforniya enerji sisteminin temel ozelliklerinden ilki pahali nukleer ve cevre dostu enerjinin yol actigi yuksek elektrik fiyatlari olarak gosterilmektedir. Kaliforniya daki iki buyuk nukleer santralin son derece yuksek duzeydeki isletme maliyeti, yenilenebilir ve diger teknolojileri kullanan bagimsiz enerji ureticilerinden satin alinan enerji 5, 1996 oncesi donemdeki yuksek elektrik fiyatlarinin baslica nedenleri olarak gosterilmektedir. Eyaletin elektrik tuketiminin ¾ u ozel sektor tarafindan sahip olunan ve devletce yetkilendirilmis 3 buyuk isletme; Pasific Gas and Electric (PG&E), Southern California Edison (SCE) ve San Diego Gas and Electric (SDG&E) tarafindan, geri kalan enerji ihtiyaci ise devlet elindeki irili ufakli isletmelerce karsilanmaktadir. Uc isletme de kendi uretim, iletim ve dagitim tesislerine sahip olup eyalet icinde kendilerine ayrilmis belirli bir kisma elektrik saglanmasi konusunda tek baslarina yetkili kilinmis, diger deyisle enerji sektorunde tekel halindedirler. Bu isletmeler, ihtiyac halinde birbirlerinden elektrik alip satma yetkisine de sahip bulunmakla birlikte, tuketicilerin herhangi bir isletmenin yetkili oldugu bolgede diger bir isletmeden elektrik satin alma hakki bulunmamaktadir. Bu isletmeler, tekel olarak eyalet 6 ve federal 7 hukumetin denetim ve gozetimi altinda bulunmakla birlikte, soz konusu denetim ve gozetim, uygulanan tuketici ve toptan satis fiyatlarinin ulke capindaki duruma gore adil ve hakkaniyete uygun olup olmadiginin kontrolu ile sınırlı kilinmistir. Buna gore, Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu nun denetlemesi altinda geleneksel sekilde calisan soz konusu isletmeler hem uretim hem de dagitim fonksiyonlarini ustlendiklerinden bu iki faaliyetten kaynaklanan masraflari birlesik sekilde uygulamasini tuketiciye yansitabilmekteydiler. Diger deyisle, yapilan masraflara kar payi eklenmesi seklinde olusan bir fiyatlandirma sistemi bulunmaktadir. Uretim den dagitima kadar olan surecteki tum masraflarin tuketiciye birlikte yansitilmasi ile olusan fiyatlandirmanin Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu tarafindan incelenip kabul edilmesi gerekmekle birlikte, bu duzenleme, isletmelerin onemli bir kar orani ile satis yapmalarini engelleyememektedir. 1996 oncesi sistemin temel ozelliklerinden birisi de devlet tarafindan yetkilendirilen kuruluslarin uzun vadeli kontratlarla enerji temin etmelerine izin verilmesidir. 1996 Reformu oncesindeki donemde, enerji arzinin her zaman ihtiyactan fazla oldugu dikkati cekmektedir. B. 1996 Degisikligi ve Sistemin Temel Ozellikleri Esasen, 1996 yilindaki yeniden yapilanma oncesinde 70li yillarin sonundan itibaren Amerikan Kongresi cesitli federal duzenlemelerle elektrik arzini rekabete acmaya calismistir. 1978 yilindaki Kamu Isletmelerini Duzenleme Yasasi nin yururluge sokulmasiyla baslayan caba, 1992 yilindaki Milli Enerji Duzenleme Yasasi ile devam etmistir. 1995 yilinda Kaliforniya eyaleti, yukarida anilan uc buyuk isletmenin elektrigi diger eyaletlerdekinden %50 oraninda daha yuksek fiyatla sattigini tespit etti, ki bu gelismeyi enerji sisteminin yeniden yapilanmasina iliskin, Nisan 1996 da yururluge giren 888 numarali duzenleme izledi. Kaliforniya krizinin olusumunda da buyuk rol oynayan bu duzenleme ile 1996 oncesi tekel gucune sahip olan uc buyuk isletme, su yukumlulukler altina sokuldu: 5 Yasal duzenleme ile cevreyi koruma kaygisiyla bu alimlar zorunlu kilinmistir. 6 Eyalet bazinda denetimi Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu yapmaktaydi. 7 Federal denetim Federal Enerji Duzenleme Komisyonu tarafindan gerceklestirilmekteydi.
Iletim fiyatlarinin ve kullanim sartlarinin kamuya aciklanmasi Uretim ve iletimin birbirinden ayrilmasi ya da fiyatlandirmanin fonksiyonel olarak birbirinden bagimsiz hale getirilmesi. (Bu sekilde her fonksiyon icin getirilen ucretin tuketici tarafindan acikca algilanmasi amaclanmistir) Bagimsiz bir sistem operatoru olusturularak iletim sisteminin kontrol edilmesi Piyasada tekel durumundaki uc firmanin elindeki uretime yonelik isletmelerin en azindan %50 sinin kendileriyle hukuki bir bagi olmayan bagimsiz isletmelere satis yoluyla devredilmesi 8 ve iletime yonelik tesislerin kontrolunun, Bagimsiz Sistem Operatorune birakilmasi Federal hukumetin rekabetin saglanmasi yonundeki kaygilarini tatmin eden bu duzenleme ile uretimde rekabet saglanmaya calisilmis ve fakat klasik iletim ve dagitim fonksiyonlarinda herhangi bir degisiklik yapilmamistir. Bu duzenlemeyi takip eden donemde Kamu Isletmeleri Komisyonu enerji piyasasinin olusumunu hizlandirmis ve butun bu gelismeler dogrultusunda da kanun koyucu AB 1890 sayili yasa ile1996 Eylul ayinda Kaliforniya Enerji Reformu nu gerceklestirmistir. Kaliforniya enerji reformu genellikle piyasayi kamu otoritesinin kontolunden cikartarak tam bir serbest rekabet ortami yaratmak amacli bir duzenleme tanimlanmakla birlikte, yapilan degisiklikler ve yaratilan yeni sistem detayli sekilde incelendiginde bu sekilde bir niteleme yapmanin mumkun olmadigi ortaya cikmaktadir. Sistemin teklife dayali rekabet uzerine kurulmasi, toptan enerji pazarinin kati kurallarla donatilmasi, devlet elindeki malvarliginin elden cikarilmamasi, sadece uretimin rekabete acilarak iletim ve dagitimdaki devlet kontrollu tekelin surdurulmesi bu gorusu hakli cikarmaktadir. Reform ile gerceklestirilen temel kurumsal degisiklikler su sekilde ozetlenebilir: Iki kar amaci gutmeyen ve kamu yararina calismakla yukumlu sirket olusturulmustur: Kaliforniya Bagimsiz Sistem Operatoru ve yani Enerji Piyasasi. Enerji ve yardimci hizmetler icin ayri pazarlar olusturulmustur. Uyeleri eyalet valisi ve idarece atanmak uzere, Kaliforniya Enerji Piyasasi Gozetleme Kurulu ile enerji piyasasini ve bagimsiz operatoru yonetmek uzere iki ayri kurul olusturulmustur. Uc buyuk ozel sektor kurulusu (PG&E,SCE ve SDG&E) disindaki tum alici ve saticilar piyasaya katilip katilmama konusunda serbest birakilmislar ve fakat bu uc ozel firmanin tum islemlerini sadece enerji piyasasindaki pazarlarda gerceklestirebilecegi kararlastirilmistir. Eyalet, firmalara perakende satisda %10 indirimi yapma zorunlulugu getirdi. Marketteki uyeler icin getirilen capacity obligations ile administratively determined commitments in onune gecilmeye calisildi. Tum bu duzenlemelerin uyanisira, degisiklik oncesi etkin olan Federal Enerji Duzenleme Komisyonu ile Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu gibi kuruluslar da islevlerini daha da genis yetkilerle surdurmeye devam etmislerdir. 8 Ayni uygulama New York eyaletinde de gerceklestirilmistir. Piyasadaki buyuk firmalarin enerji ticaretindeki tum fonksiyonlari ustlenerek tekellesmeye yol acmalarinin onune gecmek amaciyla gerceklestirilen bu duzenlemeye karsi cikanlar, uretime yonelik isletmelerin cok fazla sayida kucuk firmalarca satin alinabilecegini ve bu durumun arzulananin aksine rekabeti zedeleyecegini ileri surmektedirler.
1. Kurumlar: a. Enerji Piyasasi Enerji Piyasasi 9, dogal olarak, 1996 kanuni duzenlemesiyle getirilen en onemli degisikligi olusturmaktadir. Kar amaci gutmeyen bagimsiz bir sirket olarak Kaliforniya kanunlarina tabi sekilde olusturulan enerji piyasasi, toptan elektrik alim satiminin, teklife dayali ihale seklinde gerceklestirilecegi eyaletin oncelikli enerji pazarini olusturmustur. 10 Yapilan duzenlemeye gore, enerji piyasasi kendi hesabina ticari islem yapma yetkisinden yoksun olup sadece piyasadaki ticareti yonetmekle gorevlendirildi. Kanun koyucu, enerji piyasasinin islerligini garanti altina almak amaciyla, uc buyuk ozel sektor firmasi PG&E, SDG&E ve SCE in, buyuk olcude hidrolik ve nukleer santrallerinden urettigi enerjiyi satma ve kendi tuketicileri adina enerji satin alma islemlerinin tamamini 2002 yilina dek enerji piyasasi vasitasiyla gerceklestirmesi zorunlulugunu getirmistir. Enerji Piyasasinin yonetimin, 30 dan fazla uyeye sahip bir kurul tarafindan gerceklestirilmesine karar verilmis; teknik konulara iliskin olarak cesitli danismanlik birimleri olusturmak ve bunlardan yardim gormek konusunda yetkili kilinan kurul uyelerinin enerji piyasasinda islem yapacak olan isletmelerin ve toplumun cesitli katmanlarindan gelen uyelerden olusturulabilecegi ongorulmustur. b. Bagimsiz Sistem Operatoru 1996 reformu, Kaliforniya yi diger eyaletlerden ayiran temel ve cok tartismali bir duzenleme getirerek, Enerji Piyasasinin yanisira Bagimsiz Sistem Operatoru de olusturmus ve bu sekilde, belki de krizin en onemli sebeplerinden birisi olarak gosterilen bir yapilanma icine gitmistir. Buna gore, Enerji Piyasasi ve onun kontrolu altindaki merkezi pazarlarin yaninda, Bagimsiz Sistem Operatoru nun kontrolu altinda baska merkezi pazarlar kurularak, iki farkli otorite tarafindan yonlendirilen, birbirinden bagimsiz cok sayida pazardan olusan bir sistem yaratilmistir. 11 Soz konusu duzenlemeler ile Bagimsiz Sistem Operatoru, iletim sistemin kontrolunu eyalet capinda 12 elde etmis ve ozel sektor elindeki isletmelere toptan enerji saglayan sistemin guvenilirliginin denetlenmesi konusunda da yetkili kilinmistir. Bagimsiz Sistem Operatoru nun temel gorevi, tum iletim fonksiyonunu tarafsizca yonetmek ve elektrik sisteminin verimli ve guvenilir sekilde islemesini saglamaktir. Kanuni duzenlemeye gore 13 Bagimsiz Sistem Operatorunun diger gorevleri su sekilde belirlenmistir: Federal Enerji Duzenleme Komisyonu ile isbirligi altinda calismak ve komisyonun piyasaya iliskin duzenlemelerinin uygulanmasini garanti altina almak. 9 Assembly Bill 1890 of 1996 Article 4, Sections355-356 10 31 Ocak 2001 tarihinde bu piyasadaki islemler durduruldu ve kisa bir sure sonra enerji piyasasi iflas basvurusunda bulundu. 11 New York ve New England daki duzenlemeler ile hem enerji piyasasi hem de sistem operatoru fonksiyonlarini yerine getirecek tek bir kurum olusturulmustur. 12 New York Sistem Operatoru de eyalet capinda bir yetkiye sahiptir. Buna karsilik Massachusetts eyaletinde bolgesel bir yetki paylasimi yapilmistir. 13 AB 1890 of 1996, Madde 3, Paragraf 345-355
Iletime yonelik isletmeleri denetlemek, bakim, onarimi ve yenilenmesi konularinda yuksek kalite, guvenlik esaslarini goz onune alarak standartlar olusturmak. Tum iletime yonelik isletme sahiplerini ya da yoneticilerinin standartlara uygunluga iliskin yillik raporlar vermesini zorunlu kilmak, bu raporlari takip etmek ve bu raporlarin kamuya aciklanmasini saglamak. Enerji dagitimi isindeki firmalarin en az %10 unu etkileyen bir servis kesintisi olusmasi halinde servis disi birakilan isletmeyi denetlemek, servis kesintisinin sebebini, firmanin harekete gecme suresini ve ne oranda etkili oldugunu, isletme sahibi ya da yoneticisinin yonetim ve bakim tamirat uygulamalarinin durumu duzeltme ya da sorunun negatif etkilerini azaltma yonunde zamaninda ve etkili sekilde yapilip yapilmadigini kontrol etmek. Isletme sahibinin ya da yoneticisinin, soz konusu eylemlerin uygulanmasinda gec kaldigi ya da olusan kesintinin sorumlusu olmalarinin ortaya cikmasi halinde Federal Enerji Duzenleme Komisyonu nun onayina tabi olmak uzere uygun tedbirleri almak. Federal Enerji Duzenleme Komisyonu nun, Bagimsiz Sistem Operatoru nun tuzel kisiligini onamasindan sonraki 6 ay icinde sistemin isleyisine iliskin, ilave enerji reservi ihtiyacini, voltaj destekleme araclarindaki ihtiyaci ve sistemin islevini surdurmesine yardimci olacak herhangi diger ihtiyaclari iceren bir rapor hazirlamak. Soz konusu raporda, yilin belirli donemlerinde ya da yil icinde yasanabilecek belirli olaylar karsisinda gerekebilecek ek iletim kapasitesini bildirmek. Kaliforniya enerji sisteminde masraflarin azaltilmasina yonelik gelisme kaydedilmesine yardimci olacak oneriler getirmek. c. Kaliforniya Enerji Piyasasi Gozetleme Kurulu AB 1890 sayili yasa 14 ile olusturulan bu kurum ve yasal yetkileri, Kaliforniya hukumetinin tamamiyla serbest bir piyasa kurmak iddiasi icinde olmakla birlikte, esasen sistemin yine hukumet tarafindan yonlendirilmesi kaygisini tasidiginin onemli bir gostergesidir. Bu kurul, temel olarak, enerji reformundan beklenen yararlarin saglanmasini ve kamu menfaatinin korunmasini saglamak amaciyla kurulmustur. 5 uyeden olusan kurulun temel fonksiyonlari su sekilde belirlenmistir: Bagimsiz Sistem Operatorunu ve Enerji Piyasasini gozetlemek. Bagimsiz Sistem Operatoru ve Enerji Piyasasi Kurullarinin uyelerinin hizmet sureleri ve kosullarini belirlemek ve bu uyeleri atamak Bagimsiz Sistem Operatoru Yonetim Kurulu nun oy cogunluguyla, diger deyisle oy birligi ile alinan kararlar disindaki tum kararlari denetlemek Kanuni duzenleme geregince Kurul uyelerinin ucu Kaliforniya Enerji Kaynaklarini Koruma ve Gelistirme Komisyonu ve Kamu Isletmeleri Komisyonu tarafindan gosterilecek adaylar arasindan Eyalet Valisi nce atanacak ve eyalet senatosunca onaylanacaktir. Senato uyeleri ile kanunu hazirlayan komisyonun uyeleri arasindan atanacak diger iki uyenin oy hakki bulunmamaktadir. Kurul uyeleri gorev sureleri kisaltilamamak sartiyla 3 yilligina goreve atanmaktadirlar. 14 Madde 2, Paragraf 334-340.
1996 duzenlemesi yeni sistemin isleyisi uzerinde cok buyuk bir rolu olan Bagimsiz Sistem Operatorunun, Enerji Piyasasinin ve ilgili kurullarinin isleyisinde Enerji Gozetim Kurulu na son derece onemli yetkiler vermistir. Buna gore, Gozetim Kurulu bu iki kurulusun yonetim kurullarinin seciminde, adaylik niteliklerini ve proseduru belirleyerek etkin rol oynayabilmektedir. Bunun yanisira, Gozetim Kurulu, kendisinin atanmalarinda onemli rol oynadigi Bagimsiz Sistem Operatoru Yonetim Kurulu uyelerinin operatorun oybirligi ile alinmayan kararlarini temyiz etmesi halinde bu kararlari denetlemekle yetkili kilinmistir. d. Federal Enerji Duzenleme Komisyonu 1996 Reformu sonrasi yasanan krizden sorumlu tutulan muesseselerden birisi de Federal Enerji Kanunu cercevesinde kurulmus olan Federal Enerji Duzenleme Komisyonu dur. Komisyon federal bir nitelik tasimasi bakimindan sadece Kaliforniya Eyaleti degil, tum ulke sinirlari icinde son derece onemli yetkileri haiz bir kurulus olma ozelligi tasimaktadir. Kaliforniya enerji piyasasindan eyalet disi firmalarin da islem yapabilmesi kanunen Komisyonu devreye sokmakta ve onemli hususlarda Bagimsiz Sistem Operatoru ne mudahale etme yetkisi vermektedir. Komisyonun genel yetkilerinin arasinda onde gelenler; eyaletler arasi enerji alim satim kosullarinin ve fiyatlarinin denetimi ve bunlarin adil ve hakkaniyete uygun olmasinin saglanmasidir. Komisyonun, Bagimsiz Sistem Operatoru uzerindeki gucu ise operatorun kontrolu altindaki pazarlarda uyguladigi fiyatlandirmanin, yonetim kurulunun yapisinin, elektrik sisteminin yonetilmesi konusunda kamuya verilen bilgilerin gozden gecirilmesi ve onanmasi yetkileriyle acikliga kavusmaktadir. Raporun ilerleyen bolumlerinde anlasilacagi uzere, bu komisyon da kriz esnasinda gerekli mudahaleleri yapamamis ya da mudahale etmekte gecikmis ve dolayisiyla denetim gorevini aksatmistir. e. Eyalet Enerji Kaynaklarini Koruma ve Gelistirme Komisyonu (Enerji Komisyonu) Bu komisyon eyaletin temel enerji politikasini ve planlamasini gerceklestirmektedir. Eyalet Valisi tarafindan atanan ve gorev suresi 5 yil olan 5 uyeden olusan komisyonun en onemli sorumluluklari su sekilde siralanabilir: Gelecekde orataya cikabilecek enerji ihtiyacini ongormek ve enerjiye iliskin datayi muhafaza etmek Yeni santral kurulmasi hususunda yapilan basvurulari, Kamu Isletmeleri Komisyonu ile birlikte degerlendirmek Gereksiz enerji tuketiminin onune gecmek Enerji korunmasi, uretimi ve temini hususunda arastirmalar yapmak Enerji ihtiyacindaki muhtemel artislara iliskin arastirmalar yapmak f. Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu Kaliforniya Enerji sisteminin isleyisindeki onemli kurumlarindan bir digerini de Kamu Isletmeleri Komisyonu olusturmaktadir. Komisyonun baslica gorevi, ozel sektore ait isletmelere iliskin duzenlemeler getirmek, ve enerji tuketicilerinin guvenli sekillde ve
adil bir fiyattan enerji alimini saglamaktir. Bu baglamda, Komisyon servis standartlarini ve guvenlik kurallarini belirlemek ve enerji fiyatlarini denetlemek yetkisine sahiptir. 1996 yilindaki AB 1890 duzenlemesiyle Komisyon a verilen gorevler su sekilde ozetlenebilir: Tuketiciye satislarda rekabeti saglamak Ozel sektor tarafindan saptanacak tuketici satis fiyatlarini duzenlemek, kontrol etmek Alternatif enerji servisi getiren firmalarin kaydini yapmak Tuketiciye sunulan elektrik servisine iliskin olarak tuketiciyi koruyucu duzenlemeler olusturmak ve bunlarin sozlesmelere konulmasini takip etmek Tuketiciye sunulan elektrik servislerine iliskin egitici programlar vermek Enerji guvenilirligini saglamak. Bunlarin yanisira komisyon, yeni iletim hatlarina olan ekonomik ihtiyaci degerlendirmek, bunlarin olusumunu incelemek gibi konularda da yetkili kilinmistir. g. Kaliforniya Cevre Kurulu Bu kurul eyaletin hava kirliligi standartlarinin korunmasi ve enerji ile ilgili diger cevre sorunlarinin denetlenmesi yetkisine sahiptir. Goruldugu gibi, Kaliforniya Reformu, serbest rekabete dayali bir sistem olusturmak hedefi ile baslatilmis olmasina karsin devlet kurumlarinin sıkı denetiminden siyrilamamistir. Enerji gibi son derece hassas ve stratejik bir konuda devlet denetiminin tamamen ortadan kaldirilabilecegini iddia etmek guc olmakla birlikte, Kaliforniya Krizi bu denli devlet mudahalesi altinda ve degisik ve birbirinden bagimsiz hareket eden otoritelerin gozetim ve denetimi altinda gelisip buyuyup bugunku inanilmaz boyutlarina ulasmasi acisindan ilgi cekici bir ozellik arz etmektedir. Kaliforniya Enerji Piyasasi nin olusumunda ve denetiminde onemli rol oynayan bu kurumlari kriz oncesinde ve kriz esnasinda yapmis olduklari hatalara calismanin sonraki bolumlerinde deginilecektir. Fakat, bu hatalarin anlasilabilmesi acisindan, oncelikle 1996 sisteminin ve pazarlarin isleyisinin gozden gecirilmesi yerinde olacaktir. 2. Yeni Sistemin Yapisi: a. Piyasalar Yukarida da belirtildigi gibi, Kaliforniya Enerji Reformu bu eyaleti digerlerinden ayiran bir duzenleme yaparak, sadece bir yetkili kurumun denetim ve gozetimi altinda tek bir pazar yaratmak yerine iki ayri kurumun paralel kontrolu altinda birbirinden hem fiziki hem de zamansal olarak bagimsiz birden fazla pazar olusturmustur. Buna gore elektrik enerjisi, yardimci hizmetler ve iletim kapasitesine iliskin islemler Enerji Piyasasi ve Bagimsiz Sistem Operatoru nun kontrolu altinda ayri ayri gerceklestirilmistir. i. Enerji Piyasasi Bunyesindeki Marketler: 1996 Reformu ile Enerji Piyasasi ndaki toptan enerji alim satim islemleri temel olarak gunluk pazar seklinde yapilandirilmis olup bu pazarda yapilan islemler saatlik pazar islemleriyle birlikte yurutulmektedir.
Enerji Piyasasi nin en buyuk pazari olan gunluk pazar piyasasinda bir ertesi gun ihtiyac olunan enerjinin alim satimi gerceklestirilmektedir. Alicilar bir sonraki gun icin ihtiyac duyulan, saticilar ise piyasaya sunulabilecek enerjiyi hesaplayip bu hesaplar dogrultusunda enerji piyasasina tekliflerini sunmaktadirlar. Bu alim satim teklifleri gun boyunca her saat icin ayri sekilde yapilmaktadir. 1998 yilinda isleme baslayan bu pazarlarin yanisira Temmuz 1999 da acilan ve blok islemlere izin verilen Vadeli Islemler Pazari da enerji piyasasi bunyesinde yer almaktadir. Bu pazar vasitasiyla, katilimcilarin, 6 aya kadar olmak uzere, daha uzun vadede alim satim yapmalari saglanmistir. ii. Bagimsiz Sistem Operatoru Bunyesindeki Pazarlar: Bagimsiz Sistem Operatoru tarafindan yonlendirilen temel pazar alim satim eslesmelerinin gercege uygun sekilde olusmasini ve bu sekilde sistemin dengeli islemesini saglamaya yonelik ihalelerin yapildigi Anlik Pazar dir. Yardimci Hizmetler pazarinda ise, Bagimsiz Sistem Operatoru, frekans kontrolu, kisa uyari aninda hazir kapasite, ilk yardim vb. ihtiyaclarin teminine yonelik ihaleler duzenlemektedir. iii. Diger Islemler: 1996 Reformu, merkezi sekilde yonetilen bu pazarlar disinda da islem yapilabilmesi olanagini yaratmistir. Buna gore, enerji piyasasi vasitasiyla alim-satim yapma zorunlulugu altinda olmayan diger Kaliforniya ureticileri; devlet elindeki isletmeler, eyalet icindeki bagimsiz enerji ureticileri ve eyalet disi firmalarin ikili anlasmalara dayali enerji ticareti yapmalari mumkun kilinmistir. Bu firmalarin istedikleri taktirde Enerji Piyasasi ve Bagimsiz Sistem Operatoru bunyesindeki pazarlarda teklif vermeleri hakki da sakli tutulmustur. b. Temel Kurallar 1996 reformu ile piyasalara iliskin olarak getirilen ve enerji krizinin yasanmasinda rol oynayan onemli duzenlemeler sunlardir: Yeni sistem altinda perakende tuketiciler elektrik saglayacak firmayi secmek bakimindan serbest birakilmistir. Diger deyisle, 1996 oncesi sistemin tuketiciye getirdigi, elektrigi o bolgede yetkili olan dagiticidan satin alma zorunlulugu ortadan kaldirilmistir. Enerji Piyasasinda islem yapma yetkisi verilen uc buyuk ozel sektor kurulusu, PG&E, SDG&E ve SCE, 2002 yilinda dek, kendi enerji uretim istasyonlarinda uretilen enerjinin satiminda ve tuketici hesabina enerji aliminda enerji piyasasini kullanmak zorunda birakilmistir. Diger deyisle, bu uc firmaya piyasa disi enerji alim satimi yetkisi verilmemistir. Bu kuruluslara ait dagitim sirketleri ve pazarlama sirketleri, tuketiciye satilacak enerjiyi enerji piyasasindan almak zorunda birakilmistir. Buna karsilik, yukarida da belirtildigi gibi, enerji piyasasi vasitasiyla alim-satim yapma zorunlulugu altinda olmayan diger Kaliforniya ureticileri, eyalet disi uretici firmalarin ikili anlasmalara dayali enerji ticareti yapmalari mumkun kilinmistir. Yine bu uc ozel sektor kurulusunun dagitim fonksiyonunu, uretim ve iletim unitelerinden bagimsiz hale getirmeleri sarti konulmustur.
PG&E ve SCE firmalarinin ellerindeki, uretime yonelik isletmelerinin en az %50sini Bagimsiz Enerji Ureticileri ne satmak zorunlulugu surdurulmus, bu iki firmanin yanisira SDG&E de enerji uretimine yonelik tum malvarligini elden cikarmak zorunda birakilmistir. Bu sekilde, Kaliforniya daki uretim kapasitesinin %40 inin bagimsiz ureticilere transferi saglanmistir. Tuketici faturalarina yansitilmak uzere bir rekabete gecis ucreti yaratilmistir. Bu ek ucretin amaci, serbest rekabet piyasasina giris yapan uc ozel sektor kurulusunun bu durumdan kaynaklanan zorunlu masraflarinin karsilanmasi seklinde aciklanmistir. Bu duzenlemeyle birlikte, bu uc kurulusun tuketicilerine uygulayacaklari perakende satis fiyati dondurulmus ve bu durumun soz kunusu kuruluslarinreform oncesi basladiklari yatirimlara iliskin harcamalarini ve borclarini karsilamasina ya da 31 Aralik 2003 yilina kadar bu sekilde devam etmesi kararlastirilmistir. Soz konusu dondurulmus satis fiyati o donem icin piyasa fiyatindan yuksek oldugu icin ozel sektor kuruluslarinca kabul edilmistir. Bu kuruluslarin yapacaklari enerji alimlarinin anlik piyasa fiyatindan gerceklestirilmesi kararlastirilmistir. Daha da oteye gidilerek, kendilerini piyasadaki fiyat dalgalanmalarina karsi koruyabilecek stratejik uzun-vadeli kontratlar yapmalari yasaklanmistir. Bu duzenleme dogrultusunda, Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu, piyasaya sunulmaya calisilan uzun vadeli kontratlar ile diger finansman araclarini yasaklamistir 15 Ozel sektor kuruluslarinca elden cikartilan uretime yonelik isletmelerin bakimi ve bu konuda sureklilik arz eden bir calisma gosterilmesi hususlarinda Bagimsiz Sistem Operatoru ile genellikle bir ya da iki yil sureli kontratlar yapilmasi zorunlu kilinmistir. Bu kontratlara gore, uretim unitesi sahibi bakim onarimi gerceklestirme konusunda ozen yukumu altina sokulmus ve Bagimsiz Sistem Operatorunden gelecek talimatlara uygun olarak en iyi cabayi gostererek uniteyi yonetmek taahhudu altina sokulmustur. 16 Tum konut ve diger kucuk capli tuketicileri kapsayacak sekilde ve 1 Ocak 1998 den baslayip 4 yili sure ile %10 fiyat indirimi getirilmistir. 17 Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu enerji dagitim sirketlerinin bu aktivitelerini kontrol yetkisini korumustur. c. Piyasalarin Isleyisi Yukarida da belirtildigi gibi sistemde birden fazla pazar bulunmakla ve bu pazarlar enerji piyasasi ve bagimsiz sistem operatoru tarafindan ayri sekilde yonetilmekle birlikte, dogal olarak, yaratilan yeni sistemin isleyisi bu pazarlarda yapilan islemlerin baglantili olmasini gerektirmektedir. a. Enerji Piyasasi Kontrolu ndeki Pazarlar 15 Amaci, yeni kurulan enerji piyasasini isler hale getirmek olarak aciklanan bu duzenleme neticesinde soz konusu kuruluslar 2000 yazi itibariyle 11 milyar dolar zarar etmislerdir. 16 Soz konusu agir yukumlulukler, yuksek masrafli termik santrallerin piyasada ihale alma gucunu cok zayiflatmis ve adeta bunlari sistem disina itmistir. 17 Soz konusu indirim, eyalet tarafindan yetkilendirilen ozel amacli bir kurulus tarafindan 1997 yilinda cikartilan 6 milyar dolar degerli 10 yil vadeli bondlar vasitasiyla finanse edilmis olup, piyasadaki uc buyuk ozel sektor kurulusuna ek bir yuk olusturmamistir.
Enerji Piyasasi kontrolu altindaki pazarlar Gunluk ve Saatlik pazarlardir. Enerji Piyasasi kontrolu altindaki Gunluk Pazar da, alicilar ertesi gunun her saati icin ihtiyac duyduklari enerji miktarini ve bunun karsiliginda odemeye hazir olduklari fiyati bildirirler. Ayni zamanda, saticilar da piyasaya sunabilecekleri enerji miktarini ve ertesi gunun her saati icin talep ettikleri satis fiyatini piyasaya sunarlar. Enerji Piyasasi ise, alim satim tekliflerini aldigi anda bunlari eslestirmekle yukumludur. Ertesi gunun belirli saatleri icin verilen enerji talebini karsilayan en yuksek fiyatli satis teklifi bulunur ve bu kapanis fiyati olarak belirlenir. Bu fiyat, ertesi gunun belirli saatlerinde satin alinacak enerji icin tum alicilar tarafindan gunun o saati icin odenmesi gereken fiyattir. 18 Gunluk Pazar, Saatlik Pazar ile birlikte yurutulmektedir. Bu pazarda her saat yapilan ihaleler ile beklenmedik hava kosullari ya da uretici firmalarde yasanan ani sorunlar nedeniyle Gunluk Pazar daki eslesmelerde farkliliklar olusmasinin onune gecilmeye calisilmaktadir. Enerji Piyasasi bunyesindeki bu iki market birbirinden bagimsiz olup, ayri ayri kapanmaktadir. Piyasalarin kapanmasi ile birlikte islem taraflari ertesi gun icin birbirlerine borclanmis duruma gelirler. Enerji piyasasi bunyesindeki diger pazarlardan daha sonra uygulamaya sokulan ve blok alim satimlara izin veren Vadeli Islemler pazarinda da gunluk pazar ile ayni sistem uygulanmakla birlikte, piyasa katilimcilari ertesi gun icin degil daha uzun vadeli islemler (6 aya kadar) icin teklifler yapmaktadir. Fakat dagitim konusunda yetkili uc firmanin bu pazarda belirlenen fiyatlar ile enerji satin almasi Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu nun onayina tabi tutulmustur. 1996 duzenlemesine gore, Enerji Piyasasi, kontrolu altindaki pazarlardan her birinde belirli saatlere gore arz-talep eslesmesini yapar yapmaz, durumu Bagimsiz Sistem Operatoru ne bildirmek ve eslesmeleri gosteren bir tablo sunmakla yukumludur. Enerji Piyasasi nca sunulan bu eslesmelerin yanisira, piyasada islem yapma yukumlulugu bulunmayan isletmelere ait enerji arz-talebinin de eslestirilmesi ve bu konuda Bagimsiz Sistem Operatoru ne bilgi verilmesi gerekmektedir. Bu gorev, enerji piyasasina ait olmayip, soz konusu isletmeler enerji piyayasi vasitasiyla enerji alim satimi yapma zorunlulugu altinda olmadigindan, durumun enerji piyasasinca takip edilmesi mumkun de degildir. Piyasa disi isletmelere ait bu bilgiler, eyalette bulunan 40 dan fazla koordinator tarafindan Bagimsiz Sistem Operatoru ne aktarilmaktadir. Buna gore, her bir koordinator servis vermekle yukumlu oldugu her bir isletmenin yaptigi alim-satim anlasmalarina iliskin bilgileri Bagimsiz Sistem Operatoru ne aktarmaktadir. 18 Bu fiyatlandirma yontemi, normalde daha dusuk fiyatla enerji satmak isteyen ureticilerin dahi yuksek kapanis fiyatini elde etmeleri gerekcesiyle yogun sekilde elestirilmistir. Bu tip fiyatlandirmanin diger sakincasi olarak ise piyasadaki arz/talep dengesizligi olusmasi halinde bu durumun o anda piyasada satisa sunulan tum elektrigin fiyatini etkilemesi gosterilmistir. Nihayet, bu fiyatlandirma ile uretim icin farkli masraflar yapan ureticilerin ayni sekilde degerlendirildigi ileri surulmektedir. Tum bu elestirilere karsin, bu fiyatlandrima yontemi ABD de pek cok farkli malin alim satiminda uygulanan geleneksel bir yontemdir. Esasen, tek fiyat sistemi seklinde isimlendirilen bu sistem, ABD de cok uzun suredir tum finans kuruluslarinca uygulanan cifte fiyat sisteminin bir turevini olusturmaktadir. Bu sisteme gore, alici ve saticilarca verilen teklifler en yuksekden en dusuge kadar siralanarak bir tablo olustirulur. Daha sonra, bu tabloya bakilarak, satis teklifleri (en dusuk fiyattan baslayip yukselen fiyatlara cikarak) ve alis teklifleri (en yuksek teklifden baslayip geriye giderek) eslestirilir ve bu sekilde gerceklestirilebilecek en yuksek alimsatim bulunur. Kaliforniya enerji piyasasinda uygulanan sistem bu sistemin aynisi olmakla birlikte, tum basarili satis teklifleri, gunun belirli bir saati icin verilen en yuksek fiyattan islem gormektedir ki bu nedenle sistem tek fiyat sistemi seklinde adlandirilmaktadir.
Ertesi gune ait tum bu alim-satim eslesmeleri Bagimsiz Sistem Operatoru ne bildirildikten sonra, operator bu sonuclari iletim sisteminin kapasitesi ile karsilastirmaktadir. Operator, iletim sistemi kapasitesinin uzerinde bir enerji talebinin ortaya cikmasi durumunda, enerji akimini baska dogrultuda, yeniden yonlendirerek iletim sisteminde fazla yukleme olmasinin onune gecmekle yukumludur. b. Bagimsiz Sistem Operatoru Kontrolu ndeki Pazarlar Bagimsiz Sistem Operatoru, Anlik Pazar ve Yardimci Hizmetler Pazari ini yonetmekle yukumludur. Anlik Pazarda alim satimislemleri elektrik ihtiyacinin karsilanmasi gereken gun yapilmaktadir. Bagimsiz Sistem Operatoru, Enerji Piyasasi ve diger koordinatorler tarafindan verilen eslesme tablolari cercevesinde Anlik Pazardaki alim satim yogunlugunu hesaplayarak gerccek zamanda gereken enerji miktarini saptar. Bu doogrultuda Anlik Pazar ihaleleri olusturarak ek enerji saglamaya ya da enerji fazlasininin satilmasina calisir. Bu sistemde, teklifler, ihale saatinden 45 dakika oncesinde sunulmaktadir. Alici ve saticilar bu tekliflerde Anlik Pazarda yapilmasi gereken enerji arzi ve satin almadan hangi fiyatlarla vazgecmek istediklerini ya da hangi fiyatlarla daha cok enerji sunmak ya da satin almayi arzuladiklarini belirtirler. Bagimsiz Operator de bu teklifleri kullanarak, Anlik Pazardaki arz talep dengesini saglamaya calisir. Yukarida da belirtildigi gibi, Bagimsiz Sistem Operatoru nun en onemli gorevlerinden biri Yardimci Hizmet ihtiyacini denetlemek ve ayarlamaktir. Pek cok degisik amaca hizmet etmek icin ek enerji saglanmasindan olusan yardimci hizmetler in en onemli ayagini gunluk enerji sisteminin gercek iletim aninda denge de olmasinin saglanmasi olusturmaktadir. Enerji Piyasasi bir gun sonrasina iliskin arz ve talebin eslestirilmesini saglamakla birlikte, arz talep dengesi iletimin yapilacagi Anlik Pazarda bozulabilmektedir. Bu nedenle Bagimsiz Sistem Operatoru piyasa hareketlerini gozlemleyerek sisteme sunalacak enerji miktarinin arttirilmasi ya da azaltilmasina iliskin emirler vermektedir. Bagimsiz Sistem Operatoru nun temin etmekle yukumlu oldugu diger onemli hizmet ise enerji uretiminin beklenmedik sekilde durmasi ya da dusmesi durumlarinda kullanilmak uzere bir guvenlik agi olusturmak ve bu amac icin kullanilacak enerji reservlerini temin etmektir. Bu servis enerji uretimi icin gerkli olan kapasitenin teminini de icermektedir. Iste Yardimci Hizmetler pazari, Bagimsiz Sistem Operatoru nun bu ihtiyaclari karsilamak, iletim dengesini korumak icin alim satim yaptigi pazardir. Bu ikincil nitelikdeki pazarda, Operator, cesitli ihaleler duzenlemekte ve katilimcilardan teklifler kabul etmektedir. Enerji ureticilerince verilen teklifler operatorce degerlendirilmektedir. Fakat, cogu zaman operator verilecek enerji icin odeyecegi en yuksek fiyati onceden belirleyerek teklif istemektedir. Gelen tekliflerin operatorce belirlenen fiyattan yuksek olmasi halinde ise, genellikle AB 1890 duzenlemesi kapsami disinda kalan devlet elindeki enerji ureticilerinden ya da diger eyaletlerdeki isletmelerden olmak uzere, piyasa disi alim gerceklestirilebilecektir. Bu sistemin en kritik ozelligi, Bagimsiz Sistem Operatorunce yapilan bu alimlarin, enerji piyasasi icin belirlenmis olan her turlu fiyat sinirindan bagimsiz olmasidir. Diger deyisle, Operator, yardimci hizmetler pazari disinda temin ettigi enerji icin her turlu fiyati odeme yetkisine sahiptir. Amac, gercek arz ve talebin dengelenmesinin saglanmasi oldugundan ve Bagimsiz Sistem Operatoru kontrolundeki pazarlarin eyalet enerji ihtiyacinin en fazla %3
ile 5 arasindaki kismini karsilamasi on goruldugunden bu pazarlar Enerji Piyasasi nin ardindan ikincil bir islev gormektedir. Fakat, uygulamada, enerji piyasasindaki eslesmelerin cogunlukla gercek alim satim aninda yerine getirilememesi ve katilimcilarin beklenenden daha yogun sekilde bu pazarlara yonelmeleri, bunlarin onemini arttirmistir. Yukarida aciklanan sistem cercevesinde tum pazarlarda gerceklestirilen bu islemler neticesinde Bagimsiz Sistem Operatoru eldeki enerji kapasitesinin tahmin edilen tuketimi karsilamayacagini fark ederse, dikkat cekme, uyari ve acil durum duyurulari yaparak isletmeleri ve tuketicileri uyarmaya calisir. 24 saat sonra yapilacak iletim icin gereken enerji rezervlerinin %7 dusmesi halinde ilk dikkat cekme duyurusu yapilir ve enerji ureticilerinin piyasadaki satis taleplerini arttirmalari istenir. Ayni oranda bir dususun, iletim gunu esnasinda yasanmasi halinde ise, operator uyari aciklamasi yapar. Bu durumda, Bagimsiz Operator, kendisi enerji alimina baslar. Iletimin gerceklesecegi gun icinde, enerji kapasitesinin once %7, sonra %5 ve nihayet %1.5 luk olmak uzere devamli sekilde bir dusus gostermesi halinde ise Bagimsiz Operator acil durum aciklamalari yapmakla yukumludur. Boyle bir durumda, Bagimsiz Operator, kamuya acil enerji ihtiyaci olduguna iliskin aciklama yaparak elde edilebilecek her turlu enerji kaynagini degerlendirmekle yukumludur. Sorunun bu sekilde de cozulememesi halinde, bir sonraki asamada, dusuk elektrik fiyati" odeme karsiliginda enerji kesintisi yapilabilecegini onceden kabul etmis tuyketicilerin elektriginin kesilmesi emri verilir. Son asama ise, Kaliforniya krizinde sikca basvurulan toplu elektrik kesintileridir. Genel olarak, Kaliforniya toptan elektrik piyasasi yukarida ozetlenen sistem altinda ve elektrik alim satimlarinin cok buyuk bir kisminin enerji piyasasi pazarlarinda gerceklesmesi beklentisi ile kurulmus ve ilk iki yil bu beklenti gerceklesmistir. Bu donemde elektrigin toptan alim fiyati perakende satis fiyatinin altinda kalmis ve piyasadaki dagitici firmalar PG&E, SDG&E ve SCE acisindan sorun yaratmamistir. Fakat 2000 yili icinde soz konusu tablo ve gunluk pazar ile Anlik Pazar arasindaki iliski onemli olcude degismis, bu gelisme krizin buyumesinde onemli rol oynamistir. Goruldugu gibi esnek eslesme olanaklari, 1996 reformu ile olusturulan sistemin temel ozelligini teskil etmektedir. Bu sistemde, enerji ureticisi firma degisik pazarlara teklif goturebilecegi gibi, diger bir katilimciyla ikili anlasma yoluna gitmek, kapasitesinin bir bolumunu enerji piyasasindaki pazarlar vasitasiyla diger bolumunu ise Bagimsiz Sistem Operatoru bunyesindeki pazarlarda satmak ya da baska bir eyalete ihrac etmek seceneklerinden faydalanma serbestisine sahiptir. Fakat bu durum, ayni zamanda, enerji ureticisi firmalar acisindan kapasitelerini onceki ya da daha sonra gerceklestirilecek ihalelerde satmak ya da enerji piyasasi ve/veya yardimci hizmetler pazarinda satmak gibi kritik kararlar vermeleri geregini de dogurmaktadir. Buna gore, piyasadaki enerji ureticisi bir firma su olanaklari kullanabilir: Enerji Piyasasi nin Gunluk Pazari na teklif goturmek Yardimci Hizmetler pazarina katilmak Piyasaya sunabilecegi miktari Gunluk Pazar a verdigi teklifte tam olarak yansitmayip, kalan kismi gun icinde gerceklesen Saatlik Pazar ve Anlik Pazar pazar ihalelerine katilarak degerlendirmek Katilimcilar, Gunluk Pazara, enerji akiminin sekillendirilmesinden 5 saat once; Bagimsiz Sistem Operatoru nun saatlik yardimci hizmetler pazarina 2 saat once ve Anlik Pazar a da 45 dakika once teklif goturebilmektedirler.
II. Kriz, Nedenlerı ve Sonucları 1996 yilinda yapilan degisikler bugun itibariyle oldukca sert elestirilere maruz kalmakla birlikte, yasanan gelismeler incelendiginde, krizin ani sekilde ortaya cikmadigi ve ozellikle ilk iki yil sistemin beklenilen sekilde isledigi gorulmektedir. Krizin buyumesinde ve bugun itibariyle cozum getirilmesi cok guc bir asamaya gelmesinde yaratilan piyasalari denetleyip gozetlemek yukumlulugu altinda olan kuruluslarin bu yukumluluklerini yerine getirmemelerinin ya da sorunlara gec mudahale etmelerinin onemli rol oynadigi aciktir. Dolayisiyla, Kaliforniya enerji krizini sadece sistemin yanlis yapilandirilmasi ile aciklamak mumkun degildir. 1996 yilindan sonraki surecde gunumuze kadar yasanan gelismeler kriz nedenlerinin anlasilmasi acisindan onem tasimaktadir. Bu nedenle, bu surecte yasanan gelismelerin kisaca hatirlatilmasinda fayda vardir. A. Krizin Olusum Surecı: 1996 yilinda gerceklestirilen reform ile katilimci firmalarin Nisan 2002 ye dek fiyat arttirimi yapmalari yasaklanmistir. Bu firmalara, vadeli kontratlar yapma yetkisi de taninmamistir. 31 Mart 1998: Kaliforniya enerji piyasasi hizmete girmistir. Agustos 1998: Bagimsiz Sistem Operatoru Gozetleme Komitesi ve Enerji Piyasasi Izleme Komitesi hem Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu nu hem de Federal Enerji Duzenleme Komisyonu nu Yardimci Hizmetler Pazari nda hesaplananin uzerinde bir taleple karsilasildigi konusunda uyarmislardir. Mart 1999: Bagimsiz Sistem Operatoru Gozetleme Komitesi, Market Izleme Grubu ve Enerji Piyasasi Izleme Komitesi, hem Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu nu hem de Federal Enerji Duzenleme Komisyonu nu, ureticilerin ellerindeki enerji miktarini, uc katilimci firmanin da enerji ihtiyacini Gunluk Pazar da dusuk gosterdikleri, Enerji Piyasasi ve Bagimsiz Sistem Operatoru nezdindeki piyasalarin zamansal olarak birbirini takip eder nitelik gostermesinin Gunluk Pazar daki kapanis fiyatlari uzerinde onemli etki yarattigi, ureticilerin yuksek enerji ihtiyaci olan donemlerde fiyat olusturma gucune sahip olduklari hususlarinda uyarmislardir. Haziran 1999: Bagimsiz Sistem Operatoru Gozetleme Komitesi, Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu nu, piyasadaki katilimci firmalarin vadeli kontratlar yapmaya ihtiyac duyduklari ve olusturulan sistem nedeniyle tuketicilerin toptan enerji fiyatlarindaki dalgalanmalara tepki veremedigi hususularinda uyarmistir. (ayni uyari Enerji Piyasasi tarafindan Federal Enerji Duzenleme Komisyonu na da yapilmistir.) Temmuz 1999: SDG&E, kanunda ongorulen zorunlu masraflarini karsilayarak tuketiciye sabit fiyatla satis sartindan kurtulmus ve ABD capinda ilk defa serbest piyasa fiyati ile elektrik satmaya baslamistir. Buna karsilik, diger iki firma, PG&E ve SCE dondurulmus fiyatlarla satis yapmaya devam etmislerdir, zira bu iki firma zorunlu masraflarini o tarih itibariyle karsilayamamistir. Ekim 1999: Bagimsiz Sistem Operatoru Gozetleme Komitesi, bu defa Federal Enerji Duzenleme Komisyonu nu, piyasadaki katilimci firmalarin vadeli kontratlar yapmaya ihtiyac duyduklari ve olusturulan sistem nedeniyle tuketicilerin toptan enerji fiyatlarindaki dalgalanmalara tepki veremedigi hususularinda uyarmistir.
2000 yili ilkbaharinda, ekonomide yasanan buyume dogrultusunda enerji ihtiyacinda artis yasanmasi neticesinde toptan enerji fiyatlarinda ani bir artis gerceklesmistir. San Diego Gaz ve Elektrik firmasi, bolgedeki tuketicilere verilen enerji fiyatini 3 kati arttirmistir. Diger iki buyuk firma, zorunlu harcamalarini o tarih itibariyle karsilayamadilarindan bunu gerceklestirememisler ve son derece yuksek fiyatlarla toptan enerji almalarina karsin tuketiciye satis fiyatlari dondurulmus oldugundan herhangi bir elektrik zammi uygulayamamislardir. Mart 2000: Bagimsiz Sistem Operatoru Gozetleme Komitesi ve Piyasa Izleme Grubu, hem Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu nu hem de Federal Enerji Duzenleme Komisyonu nu, katilimci firmalara taninan vadeli kontrat yapma yetkisinin cok sınırlı oldugu ve beklenen faydayi saglayamayacagi hususunda uyarmistir. 14 Haziran 2000: San Francisco da bir dizi elektrik kesintisi yasanmistir. Bu tarihi takiben, Kaliforniya, yaz boyunca yasanacak pek cok acil durum uygulamasina adim atmis, bu durumda ozellikle beklenmedik derecede sicak gecen yaz aylarinda artan air condition kullanimi etkili olmustur. Agustos 2000: Kaliforniya Enerji Guvenligi ve Reliability Act of 2000 (AB970) yururluge girmistir. Soz konusu yasa, Kaliforniya Enerji Komisyonu ve Kamu Isletmeleri Komisyonu na yeni enerji uretim santralleri olusturulmasi, iletim ve dagitima iliskin duzenlemeler yapilmasi ve enerjinin korunmasi hususlarinda hareket edilmesi yukumlulugu getirmistir. Fakat yasanin oncelikli amaci, yaz aylarinda yasanacak olan yuksek enerji talebini dusurmek olarak aciklanmistir. Buna gore her iki komisyon enerji tuketimini azaltmaya yonelik programlar uygulamakla sorumlu kilinmistir. 6 Eylul 2000: Kalıfornıya Valısı San Dıego Gaz ve Elektrık fırmasının uyguladıgı fahıs fıyatlara son vermek amacıyla kamuoyunun buyuk baskısı sonucunda bu fırmanın musterılerını kapsayacak bır fiyat siniri yasasi cikartmistir. 17 Kasim 2000: SCE firmasi idareye basvurarak, milyarlarca dolarlik enerji alim masrafini karsilamak icin ve Ocak 2001den ıtıbaren gecerlı olmak uzere tuketici fiyatlarina %9.9 zam yapma talebinde bulunmustur. 22 Kasım 2000: PG&E, ayni tarihden itibaren uygulanmak uzere %16.5 zam talebinde bulunmustur. 29 Kasim 2000: Tuketiciler 14 enerji firmasi aleyhine, piyasayi manipule etmek iddiasiyla dava acmistir. 7 Aralik 2000 de: Bagimsiz Sistem peratoru, ilk 3.derece acil durum uyarisini yapmis, fakat federal hukumetin devreye girip enerji arzini arttirmaya yonelik cabalarda bulunmasina ragmen, pesi sira gelen elektrik kesintilerinin onune gecilememistir. 13 Aralik 2000: Kaliforniya daki 12 enerji ureticisi firmanin piyasadaki katilimci uc firmaya, kredibilitelerini yitirdikleri iddiasiyla enerji satimini reddetmesi krizi zirveye tirmandirmis ve Clinton hukumetinin devreye girererek enerji ureticilerinden kesintilerin engellenebilmesi icin yardim istemesine neden olmustur. 15 Aralik 2000: Federal Enerji Duzenleme Komisyonu, piyasadaki ozel sektor elindeki uc buyuk firmaya 20 yila kadar olmak uzere vadeli kontrat yapma izni vermis ve fakat enerji piyasasindaki toptan satislar icin fiyat siniri getirilmesi onerisini reddetmistir.
27 Aralik 2000: Dogal gaz fiyatlari bir yil oncesinin 4 katina firlamistir. 19 4 Ocak 2001: Kaliforniya Kamu Isletmeleri Komisyonu PG&E ve SCE firmalarinin bagimsiz denetimi emrini vermis ve bu firmalarin tuketici satis fiyatina %10 oraninda zam yapmasini kabul etmistir. Fakat bu emirler, soz konusu firmalarin borsadaki degerlerindeki buyuk dususu durdurmamis ve Wall Street uzmanlarinca son derece gec kalinmis bir uygulama seklinde degerlendirilmistir. 5 Ocak 2001: Moody s soz konusu iki firmanin rating lerini dusurmustur. Ayni gun, Hazine Teskilati katilimci firmalara yeni uretim santralleri kurmalari ve iletim hatlari olusturabilmeleri hususunda yardim amaciyla, uzun vadeli bir plan ile 10 milyar dolara kadar bond cikarabilme yetkisini haiz yeni bir idari kurum olusturulmasi onerisinde bulunmustur. Yine ayni gun, ABD Enerji Sekreterlegi krizin ustesinden gelinebilmesi amaciyla, enerji ureticilerine ve pazarlamacilarina Kaliforniya daki firmalara enerji satisi yapma emri vermistir. SCE firmasi bir kac ay icinde 2000 e yakin iscisini isten cikartacagini aciklamistir. 10 Ocak 2001: PG&E ve SCE firmalarinin 12 milyar dolar borc icinde oldugu aciklanmistir. Bu firmalardan PG&E dogal gaz alimi konusunda Eyalet Valisi nden yardim talebinde bulunmustur. 11 Ocak 2001: Bagimsiz Operator yaklasik 2 milyon tuketicinin elektriginin kesilecegi aciklamasini yapmis, fakat Kanada ve Kuzey Dogu Pasaifik Bolgesi nden gelen acil enerji yardimi sorunu gidermistir. 16 Ocak 2000: Tum Kaliforniya eyaleti capinda 3.derece acil enerji durumu ilan edilmistir. Eyaletin en buyuk iki katilimci firmasinin kredi notu en dusuk duzeye inmis ve bunlardan SCE 596 milyon dolarlik kisa vadeli borcunu dahi kredi sahiplerine geri odeyemeyecegini aciklamistir. 17 ve 18 Ocak tarihlerinde bir dizi elektrik kesintisi uygulanmis ve yaklasik 2 milyon tuketici enerjisiz birakilmistir. 19 Ocak 2001:Baskan Clinton Kaliforniya da dogal gaz arzi acisindan acil durum duyurusu yapmis ve dogal gaz ureticisi firmslara PG&E ye olan dogal gaz satisina devem etmeleri emrini vermistir. 25 Ocak 2001: ABD Merkez Bankasi Baskani krizin bir an once cozumlenmemesi halinde bu durumun tum Amerikan ekonomisini derinden etkileyecegini bildirmistir. PG&E firmasina iliskin bagimsiz denetim raporu, firma yoneticilerinin krize dogru gidilirken ortaya cikan gostergeleri dogru sekilde anlayip cozum uretmekte yavas davrandiklarini aciklamistir. 31 Ocak 2001: Kaliforniya Enerji Piyasasi, bunyesindeki iki pazardaki islemlerin durduruldugunu aciklamistir. 2 Subat 2001:Eyalet Valisi, eyaletin enerji ureticileri ile uzun vadeli kontratlar yapmasini ve 10 milyar dolara kadar bond cikarmasini onaylayan yasayi imzalamistir. 6 Nisan 2001: PG&E iflas basvurusunda bulunmustur. 19 Bu durum pek cok elektrik isletmesinin dogal gaz ile calisiyor olmasi nedeniyle krizde onemli rol oynamistir.
B. Krizin Nedenleri 1. Genel Olarak Kaliforniya Enerji Krizi, enerji piyasasinda alim yapmak yukumu altina sokulan uc ozel sektor firmasi ile bunlara enerji temin eden kurumlari etkilemis, Kaliforniya enerji piyasasinda islem yapmamayi tercih eden develet elindeki kuruluslar krizden cok fazla etkilenmemislerdir. Bu durum, krizin temel sebebibin sistemdeki zayifliklar oldugunun gostergesidir. Bununla birlikte, krizin temel sebebi olarak gosterilemeyecek ve fakat krizi hizlandiran ve etkisini arttiran sistem disi gelismelerin de gozden uzak tutulmamasi gerekmektedir. Nihayet, piyasasayi gozetlemek ve gerekli tedbirleri almak yukumu altinda bulunan devlet kurumlari bu gorevlerini geregi gibi ve zamaninda yerine getirememis, krize cozum uretmekde son derece gec kalmislardir. Bu cercevede, krizi olusturan nedenlerin, sistem zayifliklari, dis faktorler ve duzenleyici otoritenin hatalari olmak uzere uc ana baslik altinda incelenmesi gerekmektedir. Kriz nedenleri ozet olarak su sekilde listenebilir: 1996 Enerji Sistemi nin Zayifliklari - Tuketici Pazari ile Toptan Pazar in Uyumsuzlugu - Piyasa Cok Cesitli ve Degisik Zamanli Pazarlardan Olusmustur - Dagitici Firmalarin Sadece Kisa Vadeli Islemler Yapmasi Zorunlulugu - Uzun Vadeli Kontratlarin Sınırlı Karakteri - Fiyat Sinirlamalarinin Olumsuz Etkileri - Tuketici Elektrik Fiyatlarinin Dondurulmasi - Bagimsiz Sistem Operatoru nun Uretici Firmalar in Servis Kesintilerini Denetleme Yetkisindeki Zayiflik - Yonetim Yapisindaki Zayiflik Krizin Etkisini Arttiran Faktorler - Enerji Uretiminin Arttirilamamasi - Enerji Ihtiyacindaki Beklenmedik Artis - Toptan Enerji Fiyatindaki Buyuk ve Ani Artis - Piyasa Katilimcilarinin Kaynak Aktarimi Duzenleyici Otoritenin Hatalari 2. Nedenlerin Incelenmesi: a. 1996 Enerji Sistemi nin Zayifliklari i. Tuketici Pazari ile Toptan Pazar in Uyumsuzlugu 1996 reformu toptan enerji piyasasina serbestlik getirmesine ragmen tuketici pazarini sıkı kurallara tabi tutmus ve enerji piyasasindaki katilimci firmalarin musterilerine uygulayacagi enerji fiyatini dondurmustur. Bu uygulama, birbiriyle dogrudan ilintili iki pazarda farkli fiyatlandirma ve islem yapisi yaratmistir. Buna ilave olarak, Kaliforniya Enerji Krizi nin buyumesinden buyuk rol oynayan etkenlerden biri olan dogal gaz piyasasi nin da serbest birakilmis bir piyasa oldugu goz onune alindiginda sistemdeki buyuk celiski ortaya cikmaktadir.
Bu duzenleme neticesinde, enerji piyasasinin zorunlu katilimcisi, dagitici uc ozel sektor firmasi musteriye aktaracagi enerjiyi piyasasinda belirenen gunluk fiyatlarla satin almak zorunda birakilmis ve fakat bu enerjinin musterilere satis fiyati dondurulmustur. Soz konusu firmalarin isletmelerinin dogal gaz ile calistirildigi ve bu firmalarin dogal gazi da serbest piyasa fiyatlari uzerinden almak zorunda olmalari PG&E ve SCE firmalarini iflasa suruklemis, zira hem toptan enerjide hem de dogal gazda yasanan fiyat artislari bu dagitici firmalarin perakende satis fiyatlarina yansitilamamistir. Sistemdeki soz konusu zayiflik toptan fiyatlarin perakende satis fiyatinin altinda seyrettigi ilk iki yil boyunca hissedilmemis 20 ve fakat Kaliforniya enerji reservlerinin bolgedeki enerji ihtiyacini karsilayamayacak duruma gelmesi ile enerji piyasasinda yasanan yuksek fiyat artisi bu firmalarin sonunu hazirlamistir. ii. Piyasa Cok Cesitli ve Degisik Zamanli Pazarlardan Olusmustur: Yukarida da belirtildigi gibi 1996 Reformu, birinde yapilan islemlerin ve kapanis fiyatinin otekini etkileyebildigi, farkli zamanlarda yapilan ihaleler vasitasiyla isleyen, Enerji Piyasasi kontrolunde uc, Bagimsiz Sistem Operatoru kontrolunde iki olmak uzere toplam 5 ayri pazar yaratmistir. Bu durum, Kaliforniya enerji piyasasinda stratejik alim satimlar yapilmasina neden olmustur. Ornegin, bazi firmalar, Bagimsiz Sistem Operatoru kontrolundeki Anlik Pazar, Enerji Piyasasi ndaki Gunluk Pazar dan daha sonra islem yaptigi icin, ihtiyaclari olan enerjiyi daha sonra da temin edebilmek icin ikinci bir pazar bulundugu bilinci ile hareket etmisler, bu durum Enerji Piyasasi nda enerjiye olan talebi ve dolayisiyla fiyatlari etkilemistir. Enerji ureticileri de ayni uygulamayi takip etmis ve gunluk pazara sahip olduklarindan daha az enerji surerek, Anlik Pazar ve Yardimci Hizmetler Pazari ndaki islemlerden yuksek kazanc elde etmislerdir. Konuya teorik acidan bakildiginda piyasadaki birbirine ters bu eylemlerin birbirlerinin etkilerini ortadan kaldiracagi dusunulebilir. Ancak, bu durum Kaliforniya enerji piyasasinda gerceklesmemis ve enerji alim satiminin, esasen cok az boyutta islem yogunlugu yasanacagi ongorulerek ikincil bir piyasa olarak planlanmis, Anlik Pazar daki islem hacminin beklenenin cok uzerinde boyutlara 21 ulasmasi sonucu buyuk fiyat artislari yasanmistir. Dolayisyla, enerji piyasasasindaki ve Bagimsiz Sistem Operatoru konutrolundeki degisik piyasalardan olusan yapi sistemin manipule edilmesi olanagini yaratmistir. Bu noktada, Kaliforniya da yasanan beklenmedik isi artislarinin da enerjiye olan talebi arttirmis olabilecegi ve dolayisiyla fiyat artislarinda rol oynadigi ileri surulebilirse de, Eyalet Denetcisi tarafindan elde edilen veriler bu durumun fiyat artisindaki etkisini kabul etmekle birlikte, islem yogunlugunun Gunluk Pazar dan Anlik Pazar a kaymasinin bu faktorle aciklanamayacagini ortaya koymaktadir. Denetci tarafindan hazirlanan rapora gore, enerji piyasasindaki alimlarin %90 ini gerceklestiren iki firma PG&E ve SCE 1999 yili icinde 12 defa gunluk enerji ihtiyaclarini 2,000 MW dusuk gostermis, ayni stratejiyi 2000 yili icinde de 100 den fazla gun uygulamislardir. Bu durum enerji alim islemlerindeki yogunlugun Anlik Pazar a kaymasinin baslica sebebi olarak gosterilmektedir. 20 Esasen bu durum soz konusu uc firmanin sisteme gonullu olmasinin nedenini de aciklamaktadir, zira enerji piyasasinin olusturuldugu 1996 yilinda Kaliforniya enerji reservleri yeterli gozuktugunden, enerji piyasasindan alinan elektrik fiyatinin dondurulmus fiyatlarin perakende satis fiyatinin uzerine cikabilecegi dusunulmemistir. 21 2000 yili icinde bu pazarda gerceklestirilen alim islemleri beklenen ve arzulananin 4 katina cikmistir.