Türkiye ekonomisinin günümüzdeki çerçevesini daha 1980 de alınan 24 Ocak Kararları, ondan sonra 1989 da sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi ve IMF-Dünya Bankası gözetimindeki diğer kararlar çizmiştir. Genel olarak, toplam yurtiçi tasarruflar, yatırımları finanse etmekte yetersiz kalmış, bu açık da dış kaynaklarla kapatılmaya çalışılmıştır. Özellikle 2000 sonrası dünya ekonomisindeki likidite bolluğu da bu dış kaynak girişini kolaylaştırmıştır. Bu dış kaynakların girişi kısa dönemde büyüme hızını artırmış ama ekonomik yapıda dengesizliklere yol açmıştır. Özellikle 1990 larda yaşanan krizler büyük ölçüde bu dengesizliklerin ürünüydü. Ayrıca geçen hafta gördüğümüz gibi, ekonomik işleyişte başlangıç noktası yurtiçindeki talep genişlemesinden ziyade dışarıdan ülkeye gelen sermaye olmuştur ve dışarıdan sermaye girişi yaşandıkça ekonomi büyümüş, sermaye girişi yavaşladığında ya da tersine döndüğünde de küçülme yaşanmıştır. Dış kaynaklara bağımlı yapı, dış borç stokunu, dış ticaret açığını ve cari açığı artırmıştır. Şimdi Türkiye nin belli başlı sosyo-ekonomik göstergelerine bakalım ve bunları kısaca yorumlayalım. TOPLAM NÜFUS VE YAŞ GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI Yıllar Toplam Nüfus (milyon) Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı (%) 0-14 15-64 65+ 1950 20,947 38,3 58,3 3,3 1955 24,065 39,2 57,2 3,4 1960 27,755 41,2 55,1 3,5 1965 31,391 41,9 54,0 4,0 1970 35,605 41,8 53,7 4,5 1975 40,348 40,5 54,7 4,6 1980 44,737 39,0 55,9 4,7 1985 50,664 37,5 58,1 4,2 1990 56,473 34,5 60,7 4,3 2000 64,259 29,4 63,8 6,8 2001 65,135 29,0 64,2 6,8 2002 66,009 28,6 64,6 6,7 2003 66,873 28,3 65,1 6,7 2004 67,734 28,0 65,4 6,6 Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 1
2005 68,582 27,7 65,7 6,6 2006 69,421 27,4 66,0 6,6 2007 70,256 27,0 66,3 6,7 2008 71,517 26,3 66,9 6,8 2009 72,561 26,0 67,0 7,0 20 73,723 25,6 67,2 7,2 2011 74,724 25,3 67,4 7,3 Kaynak: TÜİK, Kalkınma Bakanlığı ÇALIŞMA ÇAĞINDAKİ NÜFUSUN EMEKLİLİK ÇAĞINDAKİ NÜFUSA ORANI 2050 DEKİ TAHMİN Kaynak: OECD Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 2
Tablodan da görüldüğü gibi Türkiye nüfusu son 60 yılda neredeyse dörde katlanmıştır. Bunun içinde de çalışma çağındaki nüfus olarak tabir edilen 15-64 yaş arası nüfusun yüksek oluşu dikkat çekicidir. OECD verilerinden alınmış şekil ise daha çarpıcı sonuçlar veriyor. Bu verilere göre çalışma çağındaki nüfusun emeklilik çağındaki nüfusa oranı açısından Türkiye OECD ülkeleri içinde en üst sırada yer alıyor. OECD dışı ülkelerden de Hindistan ve Güney Afrika nın oranları daha yüksek. Bunun anlamı ise açık: Nüfusu, özellikle de emeklilik çağındaki nüfusu beslemek için daha fazla işgücü kaynağının bulunduğu anlamına geliyor. 2050 yılı için yapılan projeksiyonda da Türkiye nin OECD ülkeleri arasındaki birinciliği değişmiyor. Örneğin Japonya da 2050 deki oranın 1,2 olması bekleniyor. Bu da Japonya da çalışabilir durumdaki herkesin kendisinin dışında neredeyse bir kişiyi daha beslemek zorunda kalacağı anlamına geliyor. KENT VE KIR NÜFUSU Yıllar Kent nüfusu (%) Kır nüfusu (%) 1970 28,7 71,3 1975 32,9 67,1 1980 35,9 64,1 1985 45,9 54,1 1990 51,3 48,7 2000 57 43 2007 67,4 32,6 2008 69,2 30,8 2009 70,1 29,9 Kaynak: TÜİK, Kalkınma Bakanlığı Son 40 yıldaki kent ve kır nüfuslarının dağılımı da Türkiye nin demografik yapısında çarpıcı bir dönüşüme işaret ediyor. 1970 te kent nüfusu toplam nüfusun %28,7 sini oluştururken 2009 da durum tam terse dönmüş ve bu oran %70,1 e çıkmıştır. Buradan da Türkiye nin (özellikle 1980 den sonra) hızlı bir kentleşme süreci yaşadığını görüyoruz. Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 3
İŞSİZLİK VE İŞGÜCÜNE KATILMA ORANLARI Yıllar İşgücüne Katılma Oranı (%) İşsizlik Oranı (%) 1980 60,9 8,6 1985 55,3 7,6 1990 54,5 8,5 1995 52 8,1 2000 48 7 2001 47,9 8,9 2002 47,6,8 2003 46,4 11 2004 46,3,8 2005 46,4,6 2006 46,3,2 2007 46,2,3 2008 46,9 11 2009 47,9 14 20 48,8 11,9 2011 49,9 9,8 Kaynak: DPT, Kalkınma Bakanlığı TARIM DIŞI İŞSİZLİK ORANI (Mevsimsellikten Arındırılmış, Yüzde) Kaynak: TÜİK, TCMB Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 4
İşsizlik ve işgücüne katılma oranlarına baktığımızda ise çok parlak bir tabloyla karşı karşıya değiliz. Öncelikle işgücüne katılma oranı yüzde 50 nin altına oturmuş durumdadır. Bu da çalışabilir durumdaki nüfusun yarısından çoğunun işgücüne katılmadığını gösteriyor ve bir kaynak kaybı anlamına geliyor. İşgücüne katılma oranları kadınlarda ise çok daha düşük seviyelerde seyrediyor. İşgücüne katılma oranı, OECD ya da ülkelerinde ortalama olarak %70 e yakındır. Ayrıca Türkiye de son yılda işsizliğin de çift haneli rakamların altına düşmediği görülüyor. 2008-2009 yıllarındaki kriz dönemini saymasak bile yüzde un üzerine oturmuş bir işsizlik söz konusu; hem de işgücüne katılma oranları bu kadar düşükken. İşsizlik oranı, (iş arayanlar / çalışanlar +iş arayanlar) şeklinde hesaplandığından, eğer işgücüne katılma oranı daha yüksek olsaydı işsizlik oranı da büyük ihtimalle daha da yüksek görünecekti. Tarım dışı işsizlik oranına baktığımızda da yüzde 12-13 ün altına inmeyen bir oran karşımıza çıkıyor. TÜRKİYE DE VE GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE ENFLASYON Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 5
Enflasyon oranlarına baktığımızda 2000 li yıllarda hızlı bir düşüş görüyoruz. Bu da Türkiye nin 2001 sonrasında merkez bankasını özerkleştirip tek amaç olarak fiyat istikrarını benimsemesi ve daha sonra da enflasyon hedeflemesi rejimine geçmesiyle doğrudan bağlantılıdır. Bunun en büyük sebebi de küresel finans sermayesinin, faiz gelirlerinin enflasyon karşısında erimemesi için, gelişmiş ülkelerden başlayarak tüm ülkelerde enflasyon oranlarının düşürülmesini dayatması vardır. Enflasyonu düşürmenin en önemli aracı da merkez bankalarının bağımsızlığı olmuştur. Hatta Türkiye diğer gelişmekte olan ülkelere nazaran bu sürece daha geç uyum sağlamıştır. SANAYİ ÜRETİMİ VE KAPASİTE KULLANIM ORANI (Mevsimsellikten Arındırılmış) Kaynak: TÜİK, TCMB. Türkiye nin son yıllardaki büyüme oranlarına baktığımızda, kriz dönemlerinde dünya ortalamasının üzerinde küçüldüğünü, krizden çıkış yıllarında ise dünya ekonomisinden daha hızlı toparlandığını görüyoruz. Bu da büyük ölçüde Türkiye ekonomisinin dış şoklara karşı daha kırılgan bir yapıya sahip olmasından kaynaklanıyor. GSYH deki büyümenin en önemli belirleyicilerinden olan sanayi üretimindeki dalgalanmaları da bu çerçevede ele almak gerekiyor. Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 6
GSYH BÜYÜME ORANI (Yıllık, %) Kaynak: TCMB Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 7
YURTİÇİ TASARRUFLARIN VE SABİT SERMAYE YATIRIMLARININ GSYH İÇİNDEKİ PAYI (%), 1975-2009 Yıllar Kamu Tasarrufu Özel Tasarruf Yurtiçi Tasarruflar Kamu Sabit Sermaye Yatırımları Özel Sabit Sermaye Yatırımları Toplam Sabit Sermaye Yatırımları 1975 4,6 17,7 22,4 6,1 14,8 20,9 1976 4,5 20,9 25,4 6,7 16,7 23,5 1977 3,5 17,8 21,3 7,5 17,5 25,0 1978 5,4 14,2 19,5 6,3 15,8 22,1 1979 2,5 17,2 19,7 6,0 13,7 19,6 1980 3,4 9,4 12,8 6,6 13,7 20,3 1981 5,6 11,8 17,4 6,8 12,3 19,2 1982 5,2 8,9 14,1 6,2 12,1 18,2 1983 4,8 9,2 14,0 6,5 12,5 19,0 1984 4,5 9,3 13,8 6,0 12,2 18,2 1985 5,8 14,7 20,5 6,9 12,4 19,3 1986 6,1 19,0 25,1 7,6 14,1 21,7 1987 4,9 21,2 26,2 7,4 15,5 22,9 1988 5,1 24,0 29,1 6,6 17,6 24,2 1989 3,6 20,8 24,4 5,7 15,5 21,1 1990 2,6 22,1 24,7 5,2 16,0 21,2 1991 0,7 23,9 24,6 5,6 16,5 22,1 1992-0,6 24,6 24,0 5,5 16,4 21,9 1993-0,7 25,8 25,1 5,4 19,2 24,6 1994-0,1 25,0 24,9 3,7 19,1 22,8 1995-0,1 24,6 24,6 3,1 19,6 22,8 1996-1,1 23,4 22,3 3,8 20,0 23,8 1997 0,8 22,6 23,4 4,6 20,5 25,1 1998-1,4 25,7 24,3 4,8 18,3 23,1 1999-5,0 25,1 20,1 4,9 14,4 19,3 2000-3,4 21,8 18,4 5,2 15,7 20,8 2001-7,1 25,5 18,4 4,7 11,7 16,4 2002-4,8 23,4 18,6 4,9 12,2 17,1 2003-4,1 19,6 15,5 3,8 13,6 17,4 2004-1,0 16,9 16,0 3,2 17,5 20,7 2005 2,8 13,1 15,9 3,8 17,6 21,4 2006 4,2 12,3 16,5 3,8 18,9 22,6 2007 2,4 13,1 15,5 3,9 17,9 21,8 2008 1,7 15,1 16,8 4,1 16,1 20,2 2009-0,9 14,0 13,1 4,1 13,1 17,2 20 1,6 12,3 13,9 4,3 14,8 19,1 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 8
Sabit sermaye yatırımlarının ve yurtiçi tasarrufların GSYH ye oranına baktığımızda iki önemli sonuç çıkarabiliriz. Birincisi kamu kesiminin sabit sermaye yatırımlarının hem GSYH içindeki hem de toplam sabit sermaye yatırımları içindeki payı genel olarak bir düşüş eğilimindedir. Bunda da en önemli etken (daha önceki haftalarda gördüğümüz gibi) 1994 ten itibaren faiz dışı fazla hedefinin Türkiye nin önüne konması ve bu faiz dışı fazla hedefinin gerçekleştirilmesi için kamu gelirlerinin artırılmasından çok kamu harcamalarının kısılmasının esas alınmasıdır. Bu durum, kamunun fiziki ve sosyal altyapı yatırımlarına ve ülkedeki teknolojik yenilikleri geliştirecek teknolojik altyapı yatırımlarına gerekli kaynağı ayırmasını engellemiştir. Kamu kesimi ile özel sektör arasındaki tamamlayıcılık ilişkisini de göz önünde bulundurursak, kamu yatırımlarının ihmal edilmesinin orta ve uzun dönemli büyüme üzerindeki etkilerinin olumsuz olacağı açıktır. Diğer yandan, italik olarak belirtilmiş toplam yurtiçi tasarruflarla toplam sabit sermaye yatırımlarını karşılaştırdığımızda özellikle 2003 ten itibaren yurtiçi tasarrufların toplam yatırımların gerisinde kaldığını görüyoruz. Yani yatırımların tamamını finanse edecek kadar bir tasarruf olmadığı görülüyor. Bu tasarruf açığı da dış tasarruflarla, yani dışarıdan giren kaynaklarla kapatılmıştır. Daha önce gördüğümüz gibi, dünya ekonomisinde 2002 den sonra söz konusu olan likidite bolluğu bu dış tasarrufların bulunmasını kolaylaştırmıştır. Bunun sonucu olarak da, aşağıdaki tablodan da görüldüğü üzere, dış borçlar hızla artmıştır. DIŞ BORÇLAR (milyon dolar) Yıllar Toplam Dış Borç Borçluya Göre Vadeye Göre Kamu Özel Kısa Vadeli Orta ve Uzun Vadeli 1989 43.911 37.272 6.638 5.745 38.166 1990 49.035 41.611.770 9.500 39.535 1991 52.381 42.495 11.128 9.500 42.881 1992 58.595 43.205 15.390 12.660 45.935 1993 70.512 46.933 23.579 18.473 52.039 1994 68.705 51.518 17.186 11.187 57.518 1995 75.948 54.174 21.774 15.500 60.448 1996 79.299 52.573 26.725 17.072 62.227 1997 84.356 50.832 33.523 17.691 66.665 1998 96.351 54.325 42.026 20.774 75.577 1999 3.123 55.113 48.011 22.921 80.202 2000 118.602 64.171 54.431 28.301 90.301 2001 113.592 71.480 42.112 16.790 96.802 2002 129.591 86.536 43.056 16.424 113.167 Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 9
2003 144.087 95.217 48.870 23.013 121.074 2004 161.008 97.078 63.930 32.205 128.803 2005 170.570 85.836 84.734 38.920 131.650 2006 208.406 87.265 121.141 42.860 165.546 2007 250.412 89.326 161.086 43.152 207.260 2008 281.382 92.534 189.029 52.527 228.855 2009 269.548 96.769 172.779 49.045 220.503 20 292.222 0.903 191.319 77.469 214.753 2011 306.704 3.980 202.724 83.847 222.857 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Hazine Müsteşarlığı Dış borçların yapısı konusunda da iki dikkat çekici gelişme vardır. Birincisi özel sektörün toplam dış borçlar içindeki payı 1990 ların başında %20 ler civarındayken, 2000 lerin sonunda geldiğimizde bu oran %65 lere çıkmıştır. Bu durum da ekonomide genel olarak kamunun payının ve etkinliğinin azalmasıyla tutarlıdır. İkinci önemli gelişme de kısa vadeli borçların hem miktar hem de oran olarak gösterdiği kayda değer artıştır. Kısa vadeli borçların miktarının ve payının artması ekonomiyi dış şoklar karşısında daha kırılgan hale getirmektedir. KAMU BORÇ STOKUNUN GSYH YE ORANI Kaynak: TCMB Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa
2001 sonrasında uygulanan sıkı maliye politikaları ve kamunun ekonomideki yerinin daralmasına paralel olarak kamu borç stokunun GSYH ye oranının da 2000 lerde düştüğünü ve Maastricht kriterlerinin belirlediği yüzde 60 lık sınırın altına gerilediğini görüyoruz. Kaynak: TCMB TCMB nin son 1 senedeki kararlarına baktığımızda ise TCMB nin artık proaktif bir politika izlemeye başladığını (yani ileride gerçekleşebileceğini düşündüğü gelişmeleri önceden kestirmeye çalışıp bunlara yönelik aktif önlemler almaya başladığını) ve fiyat istikrarı hedefinin yanına finansal istikrar hedefini de koyduğunu görüyoruz. Bu doğrultuda TCMB Kasım 20 dan itibaren politika faizini düşük tutup zorunlu karşılık oranlarını artırma yoluna gitti. Bunu yaparken de gecelik borçlanma faiz oranını da yüzde 1,5 a kadar düşürdü (Ağustos 2011 de tekrar yüzde 5 e çıkardı). Bu değişikliklerle ekonomide kırılganlıklara yol açan sıcak paranın daha az gelmesi amaçlanırken, düşük faizlerin enflasyona yol açmaması için zorunlu karşılık oranları artırılarak piyasadan TL çekilmiş oldu. Zorunlu karşılıkların artırılmasındaki Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 11
bir diğer amaç da ekonominin aşırı ısınmasını önlemek ve çok yüksek miktarlara çıkan kredilerin yıllık artış hızını düşürmekti (%25 e çekilmesi amaçlanıyordu). Ağustos 2011 de dünya ekonomisindeki belirsizliklerin artması ve yeni kriz belirtilerinin ortaya çıkması üzerine bu daraltıcı önlemlerden vazgeçildi ve zorunlu karşılıklarda (özellikle yabancı para zorunlu karşılıklarda) bir miktar esnemeye gidildi. Bu politikalar ve ortam içerisinde Türk Lirası, son bir yılda dolar karşısında en çok değer yitiren para birimlerinden biri oldu. Kaynak: TCMB Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 12
Kaynak: TCMB (Boyalı alan öngörülen artış oranıdır) Kaynak: TCMB (Pozitif değişim, dolara karşı değer kaybını göstermektedir) Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 13
GELİRE GÖRE SIRALI YÜZDE 20 LİK GELİR DAĞILIMI I. % 20 II. % 20 III. % 20 IV. % 20 V. % 20 Gini Katsayısı 1968 3 7 20 60 1973 3,5 8 12,5 19,5 56,5 1987 5,2 9,6 14,1 21,2 49,9 0,44 1994 4,9 8,6 12,6 19 54,9 0,49 2002 5,3 9,8 14 20,8 50 0,44 2003 6,3 14,5 20,9 48,3 0,40 2004 6,7 15,2 21,9 46,2 0,40 2005 6,1 11,1 15,8 22,6 44,4 0,38 2006 5,1 9,9 14,8 21,9 48,4 0,43 2007 5,8,6 15,2 21,5 46,9 0,41 2008 5,8,4 15,2 21,9 46,7 0,41 2009 5,6,3 15,1 21,5 47,6 0,42 20 5,8,6 15,3 21,9 46,4 0,40 2011 5,8,6 15,2 21,7 46,7 0,40 Kaynak: TÜİK GELİRE GÖRE SIRALI YÜZDE LUK GELİR DAĞILIMI 1994 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 I. % 1,8 1,9 2,3 2,3 2,2 1,8 2,2 2,2 2,1 II. % 3,0 3,4 3,7 3,8 3,9 3,2 3,6 3,6 3,5 III. % 3,9 4,4 4,7 4,9 5,0 4,4 4,7 4,6 4,6 IV. % 4,8 5,4 5,6 5,8 6,1 5,5 5,9 5,7 5,7 V. % 5,7 6,4 6,6 7,0 7,3 6,7 7 6,9 6,9 VI. % 6,9 7,6 7,8 8,3 8,6 8,1 8,3 8,3 8,2 VII. % 8,4 9,3 9,4 9,9,2 9,8 9,7 9,9 9,7 VIII. %,6 11,5 11,5 12,0 12,4 12,1 11,8 12,1 11,8 IX. % 14,4 15,5 15,1 15,3 15,8 16 15,2 15,8 15,4 X. % 40,5 34,6 33,2 30,9 28,7 32,5 31,6 30,9 32,2 Kaynak: TÜİK Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 14
Türkiye ekonomisinde sektörlere göre üretim ve istihdam yapısını, önümüzdeki iki hafta tarım ve sanayi sektörlerine bakarken göreceğiz. Dış ticaret ve dış ödemelerle ilgili ekonomik göstergeleri ise Türkiye Dış Ticaretin Yapısı nı işlerken inceleyeceğiz. Öğr. Gör. Emre Ergüven Sayfa 15