BİTKİ MATERYALİ I: GYMNOSPERMAE YRD.DOÇ.DR. DOĞANAY YENER İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Bitki Materyali ve Yetiştirme Tekniği Anabilim Dalı
CANLILAR BİTKİLER ALEMİ (Plantae) HAYVANLAR ALEMİ THALLOPHYTA KÜTÜĞÜ (GÖVDESİZ BİTKİLER) ALGLER CORMOPHYTA KÜTÜĞÜ (GÖVDELİ BİTKİLER) EĞRELTİLER (PTERIDOPHYTA) MANTARLAR LİKENLER TOHUMLU BİTKİLER (SPERMATOPHYTA) AÇIK TOHUMLULAR (GYMNOSPERMAE) KAPALI TOHUMLULAR (ANGIOSPERMAE)
BİTKİLER ALEMİ Oluşumları yüz milyonlarca yıl önce gerçekleşen ve günümüzde sayıları 360.000 olarak tahmin edilen bitkiler (Plantae) 2 grupta incelenir. 1. Kök, gövde, yaprak gibi belli organları bulunmayan Gövdesiz Bitkiler (Thallophyta) 2. Tohum ve meyve ile üreyen odunsu ve otsu bitkiler (çiçekli bitkiler) ile sporla çoğalan yosun ve eğreltileri içerisine alan Gövdeli Bitkiler (Cormophyta)
Gövdesiz Bitkiler (Thallophyta) 1. Bakteriler (Bacteriophyta) 2. Mavi-yeşil Algler (Cyanophyta) 3. Algler (Phycophyta) 4. Mantarlar (Mycophyta) 5. Kara Yosunları (Bryophyta) Gövdeli Bitkiler (Cormophyta) 1. Eğreltiler (Pteridophyta) 2. Tohumlu veya Çiçekli Bitkiler (Spermatophyta) 1. Açık Tohumlular (Gymnospermae) 2. Kapalı Tohumlular (Angiospermae)
BİTKİ SİSTEMATİĞİ Bitki sistematiğinin amacı, bitkileri birbirleriyle olan tabii akrabalık derecelerini göz önünde tutarak ve filogenetik gelişmelerine dayanarak inceleyip, küçük veya büyük topluluklar halinde gruplamaktır.
İSİMLENDİRME- NOMENKLATÜR Dünyada bitki isimleri üzerinde birlik sağlamak amacıyla isimlendirmeye gereksinim duyulmuştur. Taksonomik botaniğin amacı bitkileri sınıflandırmaktır. Her bir bitkinin tek bir bilimsel adı vardır. Bu isimlendirme uluslararasıdır ve bitkilerin bilimsel isimleri Latince dir. Bu türün adı iki kelimeden oluşur. İlki cins adı, ikincisi tür adı yani türün epitetidir. Tür isminden sonra ise otör adı, yani o bitkinin ilk tanımını yapan yazarın (author) adı yer alır. Bu isimler dik olarak ve genellikle kısaltılarak yazılır. Örneğin Acer palmatum Thunb., Alev Akçaağacı, İsveçli botanikçi Thunberg (1743-1822)tarafından isimlendirilmiştir
Familya (aile): Genel görünüşü ve teknik karakterleri açısından az ya da çok birbirine benzeyen cins veya cinsler topluluğudur. Daha büyük bitkilerin oluşturduğu familyalar birbirinden üreme organlarının (çiçek, meyve, tohum) yapısal karakteristikleri ile ayrılırlar. Tek bir cinsi olan familyaya (monotipik) örnek olarak Ginkgoceae verilebilir. Bu familyada sadece Ginkgo biloba yer almaktadır. Rosaceae familyasında ise 100 kadar değişik şifalı bitki, ağaç, çalı cinsleri yer alır. Familya adı büyük harfle başlar ve dik yazılır. ör: Pinaceae Cins: Birbiriyle az ya da çok ilişkili olan bir ya da birçok türden oluşan bitki topluluğudur. Burada türler arasındaki benzerlikler genelde, aynı familya içerisindeki cinslerin birbirine olan benzerliğinden daha çoktur. Cins adı büyük harfle başlar ve italik yazılır. ör: Pinus
Tür: Otoriteler tarafında farklı şekillerde tanımlanmış ve bitki sınıflandırmasındaki en önemli birim kabul edilmiştir. Taksonominin temel taşı türdür. Birbirine oldukça benzerlik gösteren ve aralarında döllenerek kendilerine benzer döller meydana getirebilen bireyler topluluğudur. Eğer bir tür iki veya daha çok alttür veya varyete gibi alt taksonlara ayrılıyorsa bu türlere politipik tür, eğer alt türe ayrılmıyorsa buna monotipik tür denir. Tür ismi yazılırken cins adından sonra gelir, küçük harfle ve yine italik yazılır. ör: Pinus pinea
Alttür: Bitki türlerinin alt grubudur. Buradaki farklılık kalıtımsal ve coğrafyaya bağlı olarak değişiklik gösterebilir. En az bir morfolojik özelliği bakımından fark eden ve coğrafi olarak sınırlandırılmış yerel popülasyonlardır. Bir türün alttürleri arasında üreme engeli olmamakla birlikte deniz, dağ gibi coğrafi engeller sonucu döllenme gerçekleşmez. Sadece kendi içinde gen alışverişinde bulunan bu popülasyon zamanla türün diğer popülasyonlarından ileri derecede farklılaşır. Bu durum zamanla üreme engeli oluşturur ve yepyeni bir tür çıkar. Alttür ssp. veya subsp. şeklinde kısaltılarak gösterilir. ör: Pinus nigra subsp. pallasiana
Varyete: En az bir morfolojik özellik bakımından türden ayrılan, fakat türün yayılış alanı içerisinde küçük veya büyük gruplar halinde bulunur. Ör: Gleditsia triacanthos var. inermis isimli varyetede diken bulunmaz. Kısaltılmış olarak var. şeklinde gösterilir. Varyete adı italik yazılır ör: Cryptomeria japonica var. elegans Kültivar: Hortikültürel anlamda bitki sınıflandırmasının en önemli birimidir. Kültür bitkilerinden türeyen ve birçok özelliği (morfolojik, fizyolojik, kimyasal vs) ile ayrılan ve tekrar üretildiğinde ise aynı özellikleri taşıyan bitkilerdir. Kültivar isimleri tırnak işareti içerisinde, ilk harfi büyük ve dik yazıyla yazılır. ör: Picea glauca Conica Cedrus deodora Kingsville ; Cedrus deodora ya çok benzer, ancak ondan daha çok soğuğa dayanıklıdır.
Hibrid: Melezleme, oluşan bireye de «hibrid» denir. «x» işareti ile gösterilir ve bu işaret dik yazılır. 1. Aynı cinsin iki türü arasında oluşan hibrid: Bu durumda hibrid olduğunu gösteren «x» işareti Cins adı ile tür adının arasında yer alır. ör: Taxus x media (Taxus baccata x Taxus cuspidata) 2. Farklı cinsler arasında oluşan hibrid: Bu durumda «x» işareti cins adından önce yer alır. Ör: xcuprocyparis leylandii (Cupressus macrocarpa x Xanthocyparis nootkatensis)
LATİNCE OKUNUŞLAR: ae, uzun e gibi okunur. ör: AesculusEskulus ue, ü gibi okunur. Ör: Quercus Küerkus j, y gibi okunur. JuglansYuglans C den sonra kalın sesli harf gelirse «K» okunur. ör: CupressusKupressus ör: Carpinus Karpinus C den sonra ince sesli harf gelirse «S» okunur. ör: Citrus Sitrus ör: Celtis Seltis Cy sü okunur. ör: Cydonia Südonya Cha ka okunur. ör: Chamaecyparis Kameesüparis oe ö okunur. Ör: Oenanthe Önante eu oy okunur. Ör: Europs Oyrops ia ya ssp. ya da subsp. subspecies var. varyete
Dendroloji: Dendro-ağaç, logia-loji-bilgi-bilim: Ağaç bilgisi, ağaç bilimi. Ağaçları inceleyen bilim dalı. Odunsu bitkilerin (ağaç, çalı ve odunsu sarılıcıyerörtücüler) taksonomisi ile ilgilenir. Dersin Kapsamında; ülkemizde doğal olarak yetişen odunsu taksonlar yanında, peyzaj düzenlemelerinde kullanılma potansiyeline sahip ekzotik bitki taksonları tanıtılacaktır. Taksonların, sistematiği, morfolojik özellikleri, doğal yayılış alanı, yetişme ortamı istekleri ve peyzajda kullanım alanlarına ilişkin bilgiler verilecektir.
ODUNSU BITKILER
ODUNSU BİTKİLER Gymnospermae Angiospermae Açık Tohumlular Kapalı Tohumlular
GYMNOSPERM VE ANGIOSPERM LER ARASıNDAKI ÖNEMLI FARKLıLıKLAR NELERDIR? Gymnospermae Angiospermae Tohum tomurcukları karpeller tarafından örtülmeyip açıkta bırakılmıştır. Tek döllenme görülür. Endosperm (embriyoyu besleyen doku) döllenmeden önce oluşmuştur. Karpeller iki yan tarafı ile kapanarak Stigma+Stilus+Ovaryum (Pistil) den oluşan kapalı bir organ (dişi organ) geliştirirler. Tohum tomurcuklarını bu organ ile örterler. Çift döllenme görülür. Endospermi oluşturmak için ve Zigotu oluşturmak için olan döllenmelerdir. Çiçekler genellikle tek cinslidir. Yani monoik ve dioik çiçek egemendir. Çiçekler genellikle iki evciklidir. Yani erkek ve dişi organlar aynı birey üzerinde bulunur.
GYMNOSPERM VE ANGIOSPERM LER ARASıNDAKI ÖNEMLI FARKLıLıKLAR NELERDIR? Gymnospermae Angiospermae Tozlaşma rüzgar yoluyla (Anemogam) gerçekleşir. Tozlaşma hem rüzgar yoluyla hem de böceklerle (Entomogam) gerçekleşir. Yaşayan tüm Gymnosperm örnekleri odunsudur. Angiospermlerin büyük bir çoğunluğu otsudur. Çok sayıda da odunsu bireylere sahiptir. Odunları sadece traheid ve öz ışınlarından oluşmaktadır. Sekonder odunlarında traheidlerle birlikte traheler de bulunur.
Jeolojik yaşlarına, anatomik yapılarına ve üreme organlarında meydana gelen gelişimler göz önünde tutulduğunda Gymnospermae alt kolu aşağıdaki sınıflara ayrılmaktadır. I. PTERIDOSPERMAE SINIFI (=Tohumlu Eğreltiler = Cycadofilices): Gymnospermlerin en ilkeli olup, günümüzde hiçbir canlı örneği kalmamıştır. II. CYCADINAE SINIFI (=Palmiye Yapraklı Gymnospermae): Günümüzde tropik ve subtropik bölgelerde yaşayan 3 familyaya ait 65 türü bulunmaktadır. III. NILSSONIALES SINIFI: Trias devrinden tebeşir devrine kadar yaşamış, ancak günümüze kadar ulaşmış canlı örnekleri bulunmamaktadır.
IV. BENNETTITINAE SINIFI (=Yelpaze Yapraklı Gymnospermae): Günümüze kadar hiçbir canlı örnek bırakmadan yok olan bir sınıftır. V. CORDAITINAE SINIFI (Mızrak Yapraklı Gymnospermae): Hiçbir canlı örneği günümüze kadar ulaşmamıştır. VI. GINKGOINAE SINIFI (Fil Kulağı Yapraklı Gymnospermae): Anavatanı Doğu Asya olan tek bir türü (Ginkgo biloba) günümüze kadar ulaşmıştır. VII. CONIFERAE SINIFI (İğne Yapraklı Gymnospermae): Gymnospermlerin günümüze kadar gelen 500 kadar türü bulunan en zengin sınıfıdır. VIII. GNETINAE SINIFI: Ephedra, Gnetum, Wetwitschia adında 3 cinsi, ve bunların da sırasıyla 35-31-1 olmak üzere 66 türü günümüzde hala yaşamaktadır.
GYMNOSPERMAE CYCADINAE SINIFI (Palmiye Ypr.) CYCADACEAE FAMİLYASI Cycas ZAMIACEAE FAMİLYASI GINKGOINAE SINIFI (Fil Kulağı Ypr.) GINKGOACEAE FAMİLYASI Ginkgo CONIFERAE SINIFI (İğne Ypr.) A. TAXOIDEAE TAKIMI TAXACEAE FAMİLYASI Taxus Torreya Austrotaxus CEPHALOTAXACEAE FAMİLYASI Cephalotaxus Amentotaxus PODOCARPACEAE FAMİLYASI Podocarpus Saxegothaea Dacrydium Microcachrys Pherosphaera Phyllacladus PINOIDEAE TAKIMI ARAUCARIACEAE FAMİLYASI Araucaria Agathis PINACEAE FAMİLYASI (=ABIETACEAE FAM.) Abies Keteleria Tsuga Pseudotsuga Picea Cedrus Larix Pseudolarix Pinus
TAXODIACEAE FAMİLYASI Sciadopitys Sequoia Sequoiadendron Taxodium Metasequoia Glyptostrobus Cryptomeria Cunninghamia Athrotaxis Taiwania CUPRESSACEAE FAMİLYASI ACTINOSTROBOIDEAE ALT FAMİLYASI Actinostrobus Callitris Fitzroya Tetraclinis Diselma THUJOIDEAE ALT FAMİLYASI Thujopsis Thuja Libocedrus CUPRESSOIDEAE ALT FAMİLYASI Cupressus Chamaecyparis JUNIPEROIDEAE ALT FAMİLYASI Arceuthos Juniperus
FİL KULAĞI YAPRAKLI GYMNOSPERM
İĞNE YAPRAKLI GYMNOSPERM
DÜNYADAN YAŞLı AĞAÇ ÖRNEKLERI
Dünyanın tespit edilen en yaşlı ağaçları Mamut Ağaçları (Sequoiadendron giganteum) dır. Kuzey Amerika da General Sherman adı verilen bu ağacın boyu 82 m., çevresi 30 m., yaşı tahminen 3500 dür. Bir diğer tespit edilen yaşlı mamut ağacı ise 85 m. boy, 34 m. çevre ve yaşı da tahminen 3.500 dür. Dünyanın en boylu ağaçları ise ökaliptus (Sıtma Ağacı) lardır. Eucalyptus amygdalina denilen tür 92 m. boylanmaktadır. Kuzey Amerika nın güneyinde, Meksika ve Guatemala da subasar ormanlardaki Bataklık Servileri (Taxodium mucronatum), fazla boylanmamakla birlikte dünyanın en fazla çap yapan (10-16 m.) ağaçlarıdır. Bu ağaçların tahmini yaşı ise 4000-5000 dir.
Bristlecone çamı (Takma Adı: Metuşelah=İncil deki en yaşlı kişinin adı): Kaliforniya da Inyo Ulusal Parkı nda 3.000 m. rakımda yaşıyor. 4.765 yaşındaki ağaç Mısır daki ilk piramitler ortaya çıktığında bile 100 yaşındaydı. Güvenlik nedeniyle tam yeri bildirilmiyor. Dev Servi (Takma Adı: Senatör): Florida daki Big Tree Parkı nda yaşıyor. Mississippi Nehri nin doğusunda ve en iri hacimli ağaçtır. 38 m. uzunlukta, 3.500 yaşında.
Kavak Kolonisi (Pando Kolonisi = Quaking Aspen Kolonisi): Utah ta bulunan en yaşlı ağaç grubudur. 350.000 m2 alana dağılmış koloni tek bir kök boğazına bağlanmış. 80.000 yıl önce yeşermeye başlamış. Servi Ağacı (Zoroastrian Sarv=Sarv-e- Abarkuh): Asya nın bilinen en yaşlı ağacı olup, 4.000 4.500 yaşında olduğu tahmin ediliyor. İran da yaşayan bu ağaç 25 m. boyda, 12 m. gövde çeperine sahiptir.
Fitzroya cupressoides (Alerce Ağacı): 1993 yılında Şili nin güneyindeki And Dağları ndaki ağaçlık alanda tespit edildi. Patagonya bölgesinde yaşayan servi ağaçlarının boyu 47 metreye ulaşsalar bile, ağacın çevresi yılda ancak 1 mm. genişler. Yetişkin bir ağaç olması binlerce yıl alır. Zoroastrian Sarv ve Llangernyw daha yaşlı olmalarına rağmen, yaşı tam olarak saptanabilen 2. en yaşlı ağaçtır. Kauri Ağacı (Ormanın Babası): Yeni Zelanda daki Waipoua Yağmur Ormanları nda yaşıyor. 2.000 yaşında olduğu tahmin edilen ağaç Maori dilinde Ormanın Babası anlamına geliyor. Ağaç 2007 deki tayfunda büyük zarar gördü.
Porsuk Ağacı (Taxus baccata): Galler bölgesindeki Llangernyw de bulunan porsuk ağacı, İngiltere de Tunç Çağı nda filizlenmeye başlamıştır. Yaşı 3.000-4.000 olarak tahmin ediliyor. Ana gövde öldüğü zaman, gövdeden çıkan yeni filizler yaşamaya devam ediyor. Kadife Çamı (Cryptomeria japonica- Jomon Sugi) Japonya nın Yakuşima Adası nın kuzeye bakan yüzünde tespit edilmiştir. Japonya nın en büyük ibreli ağacıdır. Boyu 25m, gövde çevresi 16 m.dir. Gövde halkalarına göre yaşı 2.000 yıl olduğu tahmin ediliyor, fakat bazıları yaşının 7.000 olduğunu savunuyor.
Norveç Ladini (Yaşlı Tjikko): 5 m. boyundaki ağaç, İsveç in Fulufjallet Dağları nda yaşıyor. 9.550 yaşındaki Old Tjikko, en yaşlı, tek dallı klonal ağaçtır. Son buzul döneminden sonra buzulların çekilmesiyle kök salmaya başladığı düşünülüyor. Yaşını tahmin için karbon testi uygulanmış, binlerce yıl süren tundra iklimi Yaşlı Tjikko nu çalı halinde kalmasına yol açmış, havalar ısınınca tam bir ağaç şekline gelmiştir. Ağacı keşfeden Leif Kullman, ağaca köpeğinin adını vermiş. Mamut Ağacı (Sequoiadendron giganteum- General Sherman): Ağaç 27 katlı bina yüksekliğinde, 83 m. uzunluktadır. Çevresi 31 m. olup, hacim olarak dünyanın en iri ağacıdır. Kaliforniya daki Sekoya Ulusal Parkı ndaki bu ağacın yaşı 2.300-2.700 olarak tahmin ediliyor.
Ülkemizde tespit edilen boylu ve yaşlı ağaçlar: 1. Lübnan Sediri (Cedrus libani): Antalya Çığlıkara (Elmalı). Boy 25, çap 2,49, yaş 1114. 2. Kokulu Ardıç (Juniperus foetidissima): Antalya Tekkeköyü (Elmalı), 650-700 yaş, 22 m. bou, 8,70 m. çap. 3. Doğu Ladini (Picea orientalis): Gümüşhane, Torul, Ayıgeliş Sırtı nda (1950 m. rakımda), 69 boy, 213 cm. çap, çevresi 705cm., yaşı 850. 4. Meşeler: Zonguldak, Yenice İşletmesi nde Çitdere bölgesinde 1300 m. rakımda, 35 m. boy, 187 cm. çap, yaşı bilinmeyen Quercus hartwissiana ile yaşı 500ün üzerinde tahmin edilen İstanbul Yıldız Korusu ndaki Saplı Meşe (Quercus robur) anılmaya değerdir. Bu meşenin göğüs çevresi 6,60 cm. ölçülmüştür. Ayrıca Hatay ın Bedirge Orman Fidanlığı nda çevresi 5,05, yaşı 1350-1400 tahmin edilen Yavuz Sultan Selim in Mısır Seferi ne çıkarken altında konakladığı rivayet edilen meşe sayılabilir. 5. Doğu Kayını ( Fagus orientalis): Giresun Bulancık Ambardağ Anıt Ormanı nda 1350 m. rakımda, 39 m. boyda, 2,12 m. çapında, 300 yaşında bir anıt ağaçtır. 6. Çınarlar (Platanus sp.): Bursa, İznik, Hereke, Karadeniz Ereğlisi, Bilezikçi Çiftliği, Anadolu Kavağı ve daha bir çok yerde yaşlı ulu çınarlar tespit edilmiştir.