EYÜPSULTAN TÜRBES HAZ RES N N ÖNEM NE DA R B R NCELEME Erman GÜVEN 1954 Sürmene do umlu.. Ü. Ed. Fak. Klasik Diller ve Edebiyatlar bölümü mezunu. Y ld z Ü. Müzecilik bölümü master program n bitirdi. znik Müzesi ve Y ld z Porselen Fabrikas El Dekor Atelyelerinde görev yapm flt r. 1982 y l nda st. Türbeler Müzesi Md. de göreve bafllad. 1994 y l ndan beri Müze Müdürü olarak görev yapmaktad r. Çeflitli seminer ve sempozyumlara bildiriler ile kat ld. Yay nlanm fl kitaplar ve makaleleri bulunmaktad r. 234
Osmanl mparatorlu u nun payitaht stanbul, sahip oldu u zengin kültürel miras korumakta ne yaz k ki, geçmifl dönemlerde uygulanan yanl fl politikalar neticesinde baflar s z olmufltur. Son derece büyük bir h zla büyüyen stanbul, bunu her zaman kültürel dokunun aleyhine gelifltirmifl, bu esnada en büyük zarar da tarihi mezarl klar m z görmüfltür. Y llar önce Karacaahmet Mezarl nda yapt m z bir incelemede, mezar tafllar nda kullan landan daha kaliteli bir tür beyaz mermerden ifllenen, kitabesinin alt nda, ortas nda ve üstündeki kartufllara birer "maflallah" ibaresi ifllenmifl bir mezar tafl dikkatimizi çekmiflti. fiimdi bu mezar tafl n yerinde bulabilmemiz ne derece mümkün, bilinmez. Ancak, kitabeyi iflleyen taflç ustas n n nazara karfl üç "maflallah" ile korumay amaçlad bu göz nuru eserlerin ihmal edilmesi ve torunlar olan bizlerin, ecdad m z n mezar tafllar na gösterdi i ehemmiyeti ve hassasiyeti göstermememiz üzücü bir durumdur. Zira, rivayet edildi i üzere, Eyüplü bir taflç ustas n n vefat eden evlad n n ac s yla yonttu u mezar tafl ndaki gül bezemesini neredeyse canl oldu u izlenimi verecek kadar baflar yla ifllemesi, onlar n bu ifle verdi i önemin bir göstergesidir. Zaman nda çok ünlü olan ve hatta özel izleyicileri bulunan bu tafl n ak beti hakk nda bilgimiz bulunmamaktad r. Hemen hiçbir tespit çal flmas yap lmadan ortadan kald r lan mezarl klar - m z için art k yap lacak bir fley olmamakla birlikte, mevcut mezarl klardaki tespit ve envanter çal flmalar da ancak son y llarda önem kazanm flt r. Bu mezarl klarda yeni gömü alanlar oluflturabilmek için, eski mezarlar n ortadan kald - r lmas ise, tüm tepkilere ra men ne yaz k ki halen devam etmektedir. Cami, mescit ve tekkelerin hazirelerindeki mezar tafllar için yap - lan çal flmalar ise mevcudun ancak küçük bir oran n oluflturur. Bununla birlikte, yeni gömü yap lmas n n ancak özel izinlere ba l oldu u söz konusu yerlerdeki mezarlar n nispeten daha korunakl durumda bulunmalar, çal flmalar n ivedi flekilde gerçeklefltirilmesini flimdilik gerektirmemektedir. Bununla birlikte, Osmanl tarihinde çok önemli ifllere imza atm fl de erli devlet adamlar n n gömülü oldu u bu hazirelerde, zaman zaman ecdad n n izlerini süren kiflilerin baflvurular ile yapt m z araflt rmalar, bu çal flmalar n da ivedilik içinde gerçeklefltirilmesini zorunlu k lmaktad r. Ancak do al koflullar nedeniyle her geçen gün biraz daha y pranan mezar tafllar n n bir an önce tespit edilerek envanterlerinin yap lmas, kültür ve sanat tarihimiz aç s ndan büyük önem tafl d gibi, bu eserlerin gelece- e intikal etmelerine de olanak sa layacak giriflimler olarak karfl m za ç kmaktad r. Bu bilinçle, müdürlü ümüze ba l türbelerin bulundu u hazirelerdeki mezar tafllar n n tespitine yönelik bir proje gelifltirilmifl ve Eminönü bölgesindeki Hatice Turhan Valide Sultan Türbesi, Sultan 1. Abdülhamid Türbesi, Sultan II. Mahmud Türbesi, Sinan Pafla Külliyesi ve Bayezid Camii hazirelerinde envanter çal flmalar yap lm flt r. Mezar yap lar aç s ndan son derece zengin bir birikime sahip olan, ancak gece gündüz her yönden kap lar aç k oldu u için korumas z durumda bulunan Eyüp teki mezar tafllar üzerine yap lan çal flmalar ise daha 2-a 2-b Foto raf 1; Eyüp Sultan Türbesi haziresinden bir görünüm. Foto raf 2-a; Ayfle Bahri Kad n Türbesi. Foto raf 2-b; Hazirenin Boyac Soka ndan görünüflü: Ön planda Ayfle Bahri Kad n ve Hançerli Sultan türbeleri. 235
3 4 5 6 Foto.3;Muhsinzade Mehmed Pafla n n 1188/1774 tarihli mezar. Foto.4; 16. yüzy la ait bir Foto. 5; Sultan Mehmed in dayesi Fatma Hatun un mezar. Foto. 6; Ali Kuflçu nun mezar. çok monografiler fleklinde ve ço u bu sempozyumda sunulan münferit konulara iliflkin makaleler halindedir. Bu eksikli i görmemiz, çal flmalar m z hala genel bir tespit çal flmas yap lmam fl olan Eyüp e kayd rmam za neden olmufl ve caminin çevresinden, Piyer Loti ye kadar uzanan çok genifl bir alana yay lan Eyüp Mezarl ndan ziyade, öncelikle müdürlü ümüzün sorumluluk sahas na giren türbelerin çevresindeki hazirelerde bulunan mezarlar n tespitine yönelik çal flmalar bafllat lm flt r. Önceli i de, ilçeye ismini veren Eyüp Sultan n gömülü oldu u türbenin arkas nda yer alan hazireye verdik. Eyüp Sultan n manevi ehemmiyetinin ve onun yan nda gömülü olman n kabir azab ndan kurtar p, flefaate ulaflt raca na olan inanc n, ona yak n olma iste ini pekifltirmesi ile hemen her dönemde tercih edilen hazirede, külliyenin ve türbenin infla edildi i dönemden 1930 lara de in gömü yap lm fl ve bu nedenle son derece büyük bir yo unlu a ulaflm flt r. Buras n n önemi nedeniyle, gömülenlerin de Osmanl tarihinin önemli isimlerini teflkil etmesi ola an bir durumdur. Nitekim, sadrazam, vezir, pafla rütbelerine haiz bir çok önemli devlet adam, askerler, fleyhülislam ve kazasker gibi din bilginleri ile cami ve türbede görev yapan insanlar ve ayr ca bunlar n akrabalar da buraya gömüldü ü gibi Ali Kuflçu(Resim-6,7) gibi bir bilim adam da burada medfundur. Ancak hazirenin en ilgi çekici simas, Sultan Genç Osman n annesi olan Mahfiruze Valide Sultan d r(resim- 22). Zira, efllerinin türbesinde ya da kendi yapt rd klar müstakil türbelerde gömülü olan di er valide sultanlar n aksine o, efli Sultan I. Ahmed in yan na gömülmesi gerekirken gelene e karfl ç karak buraya gömülmeyi istemifltir. Mahfiruze Valide Sultan dan baflka buraya gömülmeyi isteyen di er bir saray mensubu ise, Sultan III. Ahmed in kad nlar ndan olan Ayfle Bahri Kad n(resim-2) olup Boyac Soka na aç lan avlu kap s yan ndaki aç k türbede gömülüdür. Bununla birlikte, çal flmam z burada gömülü olan daha baflka saray mensuplar n n varl n da ortaya ç karabilecektir. Buras n n her dönemde tercih edilen bir gömü alan olmas, zamanla eski mezarlar n kald r larak yerlerine yeni gömülerin yap lmas n gerektirmifltir. Nitekim incelemelerimizde, Fatih Sultan Mehmed ve Sultan II. Bayezid devirlerinden kalan bir çok mezar n üzerine, özellikle 19. yüzy la ait mezarlar n yerlefltirildi i, eski mezar tafllar n n da serbest olarak hazirenin çeflitli k s mlar nda, mezarlar n aras na dik olarak konulmak suretiyle korunmaya çal fl ld görülmüfltür(resim- 15). Ayr ca yeni mezarlar n kaidelerinde de eski mezarlara ait oldu u anlafl lan malzemelerin kullan lm fl oldu u tespit edilmifltir. Di- er hazirelerde de tespit edilen bu uygulaman n, bu hazirede oldu u gibi özellikle 19. yüzy ldan itibaren h z kazand görülmektedir. Ayr ca birçok mezara iki veya üç kiflinin birden gömülmüfl olmas da buras n n önemi ile ilgili bir uygulamad r. Nitekim, hazirede gömülü olduklar mezar tafllar ile tespit edilenlerin say s 700 civar nda olmakla birlikte, haziredeki mezar say s daha azd r. Bu mezar tafllar n n yan s ra, kimi hazire duvarlar ndaki pencerelerin üzerine yerlefltirilmifl, kimisi de hazirede serbest halde bulunan baz kitabeler de bulunmaktad r. Haziredeki mezarlarla ilgili olduklar anlafl lan bu kitabelerin 236
7 8 9 10 okunarak, ilgili olduklar mezarlar yan na konulmalar gerekmektedir. Çal flmam z n sonunda bu yönde bilgilere eriflece imizi ummaktay z. Mezarlar n malzeme, biçim ve süsleme özellikleri ise, ait olduklar kiflilerin önemlerine ve maddi güçlerine ba l olarak büyük bir zenginlik göstermektedir. Kullan lan bafll ca malzeme, muhtemelen tamam Marmara Adas menfleli olan mermerdir. Ancak özellikle yak n tarihli mezarlarda görülen bozulmalar, son dönemde düflük kaliteli mermer malzemenin kullan ld na iflaret etmektedir. Yer yer küfeki tafl ile oluflturulmufl, oldukça y pranm fl, kitabesi okunmaz hale gelmifl mezar tafllar da mevcuttur. Osmanl mezarlar - n n olmazsa olmaz ö esi, bafl ve ayak tafllar - d r. Medfunun künyesini ya da ölümü ile ilgili beyitleri içeren kitabe bafl tafl na ifllenmekte, bazen ayetlerin de yaz l oldu unu gördü ümüz ayak tafllar ise ço u zaman çiçek desenleri, vazo içinde servi a ac, hac l k alameti olarak kullan lan hurma a ac, kandil gibi motiflerle bezenmektedir. Bu tafllar, üst k - s mlar üçgen al nl klarla taçlanan düz tafllar fleklinde oldu u gibi, yuvarlak, kare, sekizgen planl olanlara da rastlan r. Bafl tafllar hemen her zaman, erkek için görevi ve mevkiine ya da ba l bulundu u tarikata iflaret eden bir serpufl, kad n için ise çiçekli bir taç fleklinde düzenlenmekteydi. Bununla birlikte oldukça sade görünümlü, serpuflsuz erkek mezar tafllar ile taçs z kad n mezar tafllar na da rastlanmaktad r. Mezar k sm ise kenarlar profilli, ortas nda büyükçe bir oyuk bulunan dikdörtgen flekilli bir kapak tafl ya da kimi örneklerde son derece zarif süslemeler içeren lahitlerle de erlendirilmektedir. Eyüp Sultan Türbesi haziresindeki en güzel mezarlardan olan ve oldukça y pranm fl durumda bulunan kitabesinde ad "Siyavufl" olarak okunan bir han msultana ait oldu u anlafl lan, çift meyilli s rt Kabe örtüleri, kemer ve ayetlerle sembolik sanduka fleklindeki mezar, türbelerde görülen ahflap sandukalara benzemektedir(resim-8). Süslemeleri ile, zaman nda üstlerine kaftan, kemer, Kabe örtüleri örtülen ahflap sandukalara benzetilen bu sanduka, özellikle 16. ve 17. yüzy llarda çokça kullan lan bir biçime iflaret etmektedir. Süsleme özellikleri ise dönemin be enisine ve üslup özelliklerine ba l olarak de ifliklikler gösterir. 15. yüzy l örnekleri kaba bir iflçilik gösteren iri rumî istiflerinden oluflan süslemeleri ile ayr l r(resim-17). 16. yüzy lda geliflim gösteren natüralist üsluba ba l olarak lale, karanfil, sümbül gibi çiçeklerden oluflan süslemeler, mezar tafllar nda görülmeye bafllar(resim-4,5). Mimari unsurlar n da s kça kullan ld lahitlerde karfl m za ç kan önemli bir süsleme unsuru da rozetler ve kabaralard r. 18. yüzy l n ortalar na kadar olan dönemde, özellikle Lale Devri nde klasik üslubun geliflmifl, ancak biraz abart ya kaçan uygulamalar na tan k olmaktay z. Bu tarihten itibaren, özellikle Saliha Sultan n muhteflem lahdinde görülen(resim-11) Bat l etkilerin mezar tafllar n n süslemelerinde önemli bir yere sahip olmaya bafllad ve 19. yüzy l ile birlikte, tümüyle geleneksel süsleme unsurlar n n yerini ald görülür(resim- 13,14,19). Bugün tespit edilememekle birlikte, yer yer görülen kal nt lar mezarlar n bezeme ve kitabelerinin, ço unlu u alt n yald z olan çeflitli boyalarla renklendirildi ini göstermektedir. Ancak bunlar n hemen tamam do- Foto raf 7; Ali Kuflçu nun Foto raf 8; Siyavufl Han msultan a ait mezar. Foto raf 9; Hac Abdullah Pafla n n kallavili mezar tafl. Foto raf 10; Eyüp Sultan Camii nin ilk imam ve ilk türbedar Baba Yusuf un 237
Foto raf 11; Saliha Sultan n muhteflem mezar. Foto raf 12; Dervifl Fatma Dilber Han m n 1310/1892 tarihli mezar. Foto raf 13; Hassa Ordu-yu Hümayun miralaylar ndan Hasan Bey in 1290/1873 tarihli Foto raf 14; 19. yüzy ldan bir mezar. Foto raf 15; Erken döneme ait, k r k ve serbest durumdaki baz mezartafllar. 11 12 13 14 al nedenlerle günümüze ulaflmam flt r. Mezar tafllar nda süsleme özellikleri aç - s ndan tespit etti imiz de ifliklikleri kullan - lan yaz türlerinde de izleyebilmekteyiz. Mezar tafllar nda kullan lan yaz türleri içinde a rl sülüs yaz oluflturur(resim-7,9). 15. yüzy ldan 17. yüzy la kadar hemen tüm örneklerde karfl m za ç kan sülüs, bu tarihten sonra önderli ini talik yaz ya b rak r(resim- 16,19,20). Talik yaz n n herekesiz olmas nedeniyle sülüs yaz ya oranla daha kolay yaz - l yor olmas ve muhtemelen tafl ustalar için de pratik olan ve göze güzel görünen bu yaz n n, estetik olarak da be eni kazanmas bu de iflimin en önemli nedenlerinden biridir. Yaz n n ifllendi i k s mlar ise kartufl olarak adland rabilece imiz paftalard r. Klasik dönemde düz cetvellerin s n rlad bu paftalar, Bat l etkilerin geliflmesi ile daha dekoratif görünümler sunmaya bafllar. Genel özelliklerini k saca belirtmeye çal flt m z bu mezar tafllar n daha kapsaml olarak bir bir ele almay tasarlad m z bu çal flmada, öncelikle hazirenin bir plan ç kar - lacak ve bütün mezarlar ifllenerek her mezar tafl na plan üzerinde, envantere de esas teflkil edecek bir numara verilmek sureti ile her birinin yeri belirlenecektir. Birden fazla mezar tafl içeren mezarlarda ise, mezar n envanter numaras esas al nmak suretiyle di er mezar tafllar da incelenecektir. Bu arada mezarlarla ilgili olan ve mezar yollarla irtibatland ran pencerelerin üzerine yerlefltirilmifl durumda bulunan kitabeler de ayn bafll k alt nda incelenecektir. Bu çal flmada karfl laflt m z zorluklar n bafl nda, zaman n ve do al flartlar n mezarlar üzerinde yaratt tahribat gelmektedir. Öyle ki, çal flmaya bafllad m z günden itibaren devrik, k r k ve serbest durumda bulunan mezar tafllar n n düzenlenmesi son derece müflkülatl olmufltur. Sa lam durumda bulunan kitabelerin tebeflirlenip foto raflanarak, kitabe çevirilerinin ofis ortam nda yap lmas mümkün olmakla birlikte, afl nma ve yosunlanma neticesinde neredeyse okunamaz hale gelen kitabeleri okuma çal flmalar - n da, yerinde yapmam z gerektirmektedir. Bundan sonra her mezar tafl için biçim, süsleme, yaz ve malzeme özellikleri ile kitabe çevirilerini içeren bir bilgi fifli haz rlanacak ve mezar n genel görünümü ile kitabelerini içeren foto raflar çekilecektir. Bu kapsaml inceleme, mezarlar n sa l kl bir dökümünü yapmam z sa layaca gibi, dönem özelliklerinin ve statülerin mezar tasar m ndaki etkilerini belirlememizi de sa layacakt r. Öte yandan, harap durumda olan mezarlar n tespiti de yap larak, acil müdahaleye ihtiyac olan mezar tafllar n n ço u Türbeleri Koruma ve Yaflatma Derne i nin maddi katk s yla restore edilmifllerdir. Bizim kendi bünyemizde gerçeklefltirdi imiz bu çal flman n stanbul daki tüm mezarl klar baz nda gerçeklefltirilmesi gerekmekte olup bu proje, üniversitelerin bünyesinde oluflturulacak gruplarla, Kültür Bakanl veya Büyükflehir Belediye- 238
16 17 18 19 si nin maddi katk lar yla oluflturulmas uygun olacakt r. Eyüp Sultan Türbesi haziresinde gerçeklefltirece imiz bu çal flmay, daha sonra sorumluluk saham zda bulunan tüm mezarlar kapsayacak flekilde geniflletebilmek en büyük amac m zd r. Ceddimizin yadigar olan bu de erli eserleri gelecek kuflaklara ulaflt rmay amaçlayan bizlerin en büyük destekçisi, hiç flüphesiz, bu sayg n sempozyumu art k geleneksel hale getiren, takdire de er bir duyarl l kla hizmet eden de erli belediye baflkan m z say n Ahmet Genç ve kültür müdürü rfan Çal flan d r. Bu vesile ile kendilerine sonsuz teflekkürlerimi sunmak istiyorum. nflallah bir sonraki sempozyumda, burada gömülü olan flahsiyetleri tan tmay amaçlad m z çal flmam z tamamlam fl olarak karfl n za ç kmay umuyoruz. KAYNAKÇA AÇIKGÖZO LU, Ahmed S., "Eyüpsultan da Ketebeli Mezar Tafllar ", I. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1996, 202-205, AKAKUfi, Recep, Eyüp Sultan ve Mukaddes Emanetler, stanbul 1973. ASLANAPA, Oktay, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul 1986. AYVERD, E. Hakk, Osmanl Mi marisinde Fatih Devri, 855-886(1451-1481), III, stanbul 1989. 20 21 22 BARIfiTA, H. Örcün, "Eyüp te Baz Çocuk Mezar Tafllar ", I. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1996, 172-180. BERK, Süleyman, "Eyüp Sultan S n rlar çerisinde Hattat Mustafa Rak m a Ait Mezar Tafl Kitabeleri", III. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1999, 242-249. CANTAY, Gönül, "Eyüpsultan Külliyesi", IV. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 2000, 164-177. ÇAL, Halit, "Eyüp teki Erkek Mezar Tafllar nda Bafll klar", III. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1999, 206-225. ÇERKEZ, Murat, "Eyüpsultan Mezar Tafllar nda Kandil Motifleri", III. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1999, 335-366. ÇOKTAN, Ekrem, Karacaahmet 9. Adadaki Mezartafllar, Marmara Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, stanbul 1996. ÇORUHLU, Tülin, "Eyüpsultan ve Çevresindeki Hazirelerde Bulunan Hançerli Lahitler ve Tafl Sandukalar", I. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1996, 43-59. ÇORUHLU, Tülin, "Eyüpsultan ve Çevresindeki Hazirelerde Bulunan Mezar Tafllar nda Kase çinde Meyva Tasvirleri", II. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1998, 102-117. DEM R Z, Y ld z, Eyüp de Türbeler, Ankara 1989. DO ANAY, Aziz, "Eyüp Sultan Camii Civar ndaki Baz Mezarlar n Natüralist Üslupta Klasik Devir Süslemeleri", II. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1998, 260-267. DO ANAY, Aziz, "Eyüpsultan Haziresi ve Civar ndaki Kabir Bezemelerinde Görülen Benek(Çintamani-Körkle Moncuk) Nak fl Üzerine", IV. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 2000, 340-349. HASKAN, Mehmet N., Eyüpsultan Tarihi, Geniflletilmifl 2. Bask, stanbul 1996. KESK N, Candafl, "Eyüpsultan da Bulanan Osmanl Dönemi Armal ve Niflanl Mezar Tafllar ", III. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1999, 366-379 SEÇG N, Nuri, "Eyüpsultan Hazirelerindeki Mimari Düzenlemeli Lahitler", IV. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 2000, 298-309. SUBAfiI, Hüsrev, "Hat Sanat Aç s ndan Eyüpsultan Mezartafl Kitabeleri", I. Eyüpsultan Sempozyumu, Bildiriler, stanbul 1996, 181-197. Foto raf 16; Eyüp Camii birinci mam ve Fatih Camii imam hatibi Mehmed zzet Efendi nin 1272/1855 tarihli mezar tafl. Foto raf 17; Erken döneme ait bir ayak tafl ndaki rumî süslemeleri. Foto raf 18; Hazinedar Hadice Usta n n 1161/1749 tarihli mezar tafl. Foto raf 19; Tarikat- Mevleviyye den Mehmed Niyazi Bey in 1304/1886 tarihli, Mevlevi sikkeli Foto raf 20; Sultan II. Abdülhamid in hal ine fetva vermeyen Fetva Emini Hac Nuri Efendi nin Foto raf 21; Eyüp Sultan Türbesi ve hazirenin görünümü. Foto raf 22; Sultan Genç Osman n annesi Mahfiruze Valide Sultan n mezar. 239