ÇOCUKTA SANAT VE YARATICILIK Öğr. Gör. Şükran ÇETİNER

San 0-6 Yaş Gelişim Özelliklerine Göre Görsel Sanat Eğitimi Ünite 3 Çocuk Gelişimi Ön Lisans Programı ÇOCUKTA SANAT VE YARATICILIK Öğr. Gör. Şükran ÇETİNER 1

Ünite 3 0-6 YAŞ GELİŞİM ÖZELLİKLERİNE GÖRE GÖRSEL SANAT EĞİTİMİ Öğr. Gör. Şükran ÇETİNER İçindekiler 3.1. ŞEMA ÖNCESİ DÖNEM ( 4 6 YAŞ)... 3 3.1.1. Şema Öncesi Dönemde Etkinliklerde Gözlenen Özellikler... 3 3.1.2. Şema Öncesi Dönem Sanat Çalışmaları... 5 3.2. 7-14 YAŞ GELİŞİM ÖZELLİKLERİNE GÖRE GÖRSEL SANAT EĞİTİMİ... 9 3.2.1. Şematik Dönem ( 7 9 Yaş)... 9 3.2.2. Gerçekçilik Dönemi (9-12 Yaş)... 9 3.2.3. Mantık (Görünürde Doğalcılık) Dönemi (12-14 Yaş)...11 3.3. KAYNAKÇA...13 2

San 0-6 Yaş Gelişim Özelliklerine Göre Görsel Sanat Eğitimi Ünite 3 3.1. ŞEMA ÖNCESİ DÖNEM ( 4 6 YAŞ) Bu dönemde çocuk, canlandırmak istediği obje yada kavramla ilişki kurma kaygısı yaşamaya başlar. Bu dönem sadece çocuk için değil, anne baba ve öğretmen açısındanda oldukça önemlidir. Bu dönemde çocuk genellikle yaptıklarını göstermek ve açıklamak ister. Çocukla sağlıklı iletişim kuran, onu iyi gözlemleyen bir yetişkin, çocuğun düşünceleri, ilgi ve faaliyetleri hakkında pek çok şey öğrenebilir. Böylece çocuğun düşünme sürecinin kaydını tutmuş olur.(yavuzer,1992) 3.1.1. Şema Öncesi Dönemde Etkinliklerde Gözlenen Özellikler 3.1.1.1. Çizgi 4 yaşlarında resimlerinde çöp adam diye tanımlanan çizimler görülür.bir önceki yaşlara göre ayrıntı artmıştır. Özellikle de ilgi duydukları konular ya da figür çizimlerinde en ince ayrıntıyı bile gösterebilirler. Bütün çizimler önden olup üçüncü boyut gösterilmez. Hepsi yüzeysel görünümdedir. Dönem sonuna doğru insan çizimlerinde geometrik formlardan yararlanırlar. 3.1.1.2. Saydam (Röntgen) Resim Bu yaşlarda çok rastlanan tipik bir özellikte röntgen (saydam) resimdir. Çocuklar gerçekleri olduğu gibi değil, düşündükleri gibi çizerler. İmge ile gerçeklik arasındaki ayrım henüz yerine oturmamıştır. Örneğin, bir evin içinin, duvarlar yokmuş gibi çizilmesi ya da hamile kadının karnındaki bebeğinde resimde gösterilmesi gibi (Yavuzer, 1992). 3.1.1.3. Farklı Bakış Açıları Gördüklerinden çok düşündüklerini çizen şema öncesi dönem çocukları, düşüncelerini kâğıda aktarırken birden çok bakış açısından yararlanırlar. Örneğin, hem kuş bakışı hem de karşıdan bakışla çizilen bir masanın üst kısmı kuşbakışı çizilirken, masanın bacakları karşıdan bakış açısıyla çizilmiş olur (Yolcu, 2004). 3

Çocukta Sanat Ve Yaratıcılık 3.1.1.4. Renk Resimleri, yalnızca çizgilerden oluşmaz, çizgilerin oluşturduğu biçimlerin iç kısımlarını da boyayarak yüzeyi renkle kapatabilirler. Renkler gene canlı ve özgür kullanılsa da biraz gerçek nesnelerin renklerine bağlı kalınmaya başlanır. Her zaman gördüğü, aşina olduğu nesneleri gerçek renklerine sadık kalarak kullanır. Örneğin ağacın gövdesini kahverengiye, yapraklarını ve çimenleri yeşile, evin çatısını kırmızıya boyar. Ama kendi çevresinden uzak olan cisimlerde yine hayal gücünü kullanır ve renk tercihinde serbest davranabilir. 3.1.1.5. Mekân Algısı ve Perspektif Çocuklarda bir önceki döneme (2-4 yaş karalama dönemi) göre mekan kavramı oluşmaya başlar. Önce çizdiği nesne ya da figür bir zemine oturmazken, çevresinde gördüğü her şeyin havada uçmadığını, bir yere bastığını algılamasıyla mekânı keşfeder. Bu mekân genellikle -şema öncesinin dönemin başlarında- kâğıdın alt kenarıdır. Çocuğun yapmak istediği her şey, yer çizgisi olarak kabul ettiği alt kenara sıralanır. Daha sonraları ise mekân, kâğıdı yatay olarak baştan sona geçen bir çizgi olur. Bu kez de her şey bu çizgi üzerine dizilmiştir (Abacı, 2000). Kağıt yüzeyini planlı doldurma girişimleri 5-6 yaş civarında başlar. Nesnelerin görünmeyen yanları da gösterilerek yüzeye yapışmış gibi çizilir. Bu dönem çocukların mekân algılarında nesneler, üzerinde bulundukları düzleme dik olarak yer alırlar. 5-7 yaş arasındaki çocuklar, yuvarlak bir tepeye ev yada ağaç resmi çizerken, evi ve ağacı yer çekimine göre değil de, tepenin merkezine dikey olarak çizerler (Özer, 2000). 4

San 0-6 Yaş Gelişim Özelliklerine Göre Görsel Sanat Eğitimi Ünite 3 3.1.1.6. Orantı 4 5 yaşındaki bir çocuk, artık başa gövdeyi de ekleyerek insan figürünü çizerken başı, gövdeye oranla daha büyük çizebilir. Zamanla başın gövdeye göre daha orantılı hale geldiği görülür. Önem verdikleri kişiler ya da nesneler, gerçekte ne olursa olsun her zaman büyük çizilir. Boy hiyerarşisi özelliği, çocukların önemsediği, sevdiği ve değer verdiği varlıkların, diğerlerine göre daha büyük ve resim yüzeyinin merkezi bir yerinde etkin bir biçimde ele alınması olarak tanımlanabilir (Yolcu, 2004). 3.1.2. Şema Öncesi Dönem Sanat Çalışmaları 3.1.2.1. Boya Daha önceki dönemlerde çocuk boya ile oynarken özellikle 6 yaşlarına, hangi boya ve tekniği nerede ve nasıl kullanacağına karar verir düzeye gelme yolundadır. Boyayı hemen hemen her zeminde dener. Boyayı fırça ile kullanır, pipetle üfleyerek dağıtır, sert cisimlerle kazıma yapar, damlatır, püskürtür. Hepsinde değişik sonuçlar elde edeceğini bilir ve bunu tasarımlarında kullanır. Bu yaşlardaki çocuklar, yaptıkları çalışmalardaki anlatımlarını güçlendirmek için boya ile birlikte başka teknikleri de kullanırlar. Amacımız çocukların söylemlerini geliştirmek ve yöntemlerini zenginleştirmek olduğundan, bu boya teknikleri, amaca uygun kullanım olanakları sağlar. 5

Çocukta Sanat Ve Yaratıcılık Bu yaşta bireysel çalışmalardan daha çok grup faaliyetlerinde etkindirler. Kızlarla erkekler farklı gruplaşmalar oluştururlar. Akranlarıyla olma isteği ve toplumun isteklerine uygun davranışlar sergileme eğiliminde olduklarından, en uyumlu grup çalışmaları bu yaşta uygulanır. Grup etkinliklerine rekabet, öfke, kıskançlık gibi duygularla katılsa da grubun kurallarına uymaya gayret gösterir, daha çok sosyal ilişki kurar. Grup içerisindeki davranışlarıyla çocuğun kişiliğindeki belirgin özellikleri de keşfetmeye başlarız. 3.1.2.2. Baskı Çocuklara daha küçük yaşlar da, nesnel dokulu yüzeyleri boyatarak değişik zeminlere baskı yaptırabiliyorduk. Çocuklar 5-6 yaşlarına geldiğinde baskı kalıbını artık kendisinin yapmasını isteyebiliriz. Düz bir yüzeye tutkallı boya ile resim yapılır. Resim kâğıdını baskı kalıbının üzerine koyarak çocukların elle ile iyice bastırmaları istenir. Böylelikle alttaki kalıbın boyaları kâğıda aktarılır. Resmi olduğu gibi kâğıda aktarmanın yanı sıra, istenirse kağıtla baskı kalıbı farklı yönlere çevrilerek ya da kalıptan kağıdı kaldırmadan kaydırarak renklerin birbirine karışması sağlanarak da baskı yaptırılabilir. Bu tek (mono) baskıdır. Bu baskı türünde aynı resmi tekrar basmak mümkün değildir. Diğer bir yöntem birtakım nesnelerin kâğıt veya karton gibi bir yüzeye yapıştırılır ve boyanır. Oluşturulan bu ikinci yüzeye farklı zeminlere istenilen sayıda basılabilir. Kalıp aynı olacağından her baskıda farklı renklerle aynı şekilleri basmak mümkündür. Bu yöntemlerden farklı olarak bir teknikte tersine baskıdır. Bu yöntemde amaç baskı kalıbını yükseltmek değil, çökertmektir. Bunun için strafor pano kullanılır. Çocuklar yapmak istedikleri şekilleri çizdikten sonra sert bir şeyle bastırarak oyarlar. Baskı kalıbına boya sürüp kâğıdımızı baskı kalıbına yatırınca, yalnızca üst yüzeydeki boyalar kâğıda geçer. Çökerttiğimiz yüzeyler kâğıda temas etmediğinden buralar boyansa da kâğıda geçmez. Baskı tekniği hem bireysel hem de grup çalışmaları için son derece uygun bir yöntemdir. 4-5 kişilik gruplarla büyük kalıplara çalışılabileceği gibi, her çocuğun yaptığı küçük boyutlu kalıplar, büyük bir kraft kâğıdına ya da patiska kumaşa bastırılarak da grup etkinliği yapılabilir. 3.1.2.3. Kolaj Çocukların küçük kas gelişimi artmış olduğundan diğer yaşlara oranla el becerilerinde daha da başarılıdırlar. Makası rahatlıkla kullanabilir, istenilen şekli daha düzgün kesip çıkarabilirler. Bu şekilleri yapıştırıp renkli düzenlemeler yapmayı sever. Yaratıcılıkları üst boyuttadır. Özellikle bu yaşlarda renkli dergilerden belirli resimleri kesip çıkarmalarını ve şekilleri parçalayarak, parçaların yerlerini değiştirip yapıştırmalarını ve dolayısıyla bunlardan yeni biçimler yaratmalarını isteriz. Bütünü parçalama, yer değiştirme, başka bütünün parçaları ile değiştirme, farklı bütünler yaratma ve bunları boya ile destekleyerek yapacakları kolâjlar, yaratıcılık gelişimlerine büyük katkı sağlayacaktır. 6

San 0-6 Yaş Gelişim Özelliklerine Göre Görsel Sanat Eğitimi Ünite 3 3.1.2.4. Doku Çocuk görsel ve nesnel dokuların ayrımındadır. Nesnel dokudan kağıda aktarmayı ve bu dokuya istediği rengi vermeyi öğrenmiştir. Elde edilen doku aktarımlarıyla yırtarak ya da keserek kolaj tekniğiyle çeşitli düzenlemeleri rahatlıkla bu dönemde yapar. Fakat bu dönemde özellikle 6 yaşta anlatımını kuvvetlendirmek ve anlamlı bir bütün oluşturmak için kağıda aktardığı dokuları farklı teknikleri ve malzemeleri kullanarak birleştirebilir hale gelmiştir. 3.1.2.5. Üç Boyut Çocuklar elleriyle tutacakları, kucaklayacakları, etrafında dönecekleri, önünden, arkasından, üstünden bakacakları çalışmaları bu yaşta rahatlıkla yapacak bilinç ve fiziksel yeterliliğe ulaşmışlardır. Bu dönemde uygun ortamı sağlamak koşuluyla oyun hamurunun yanı sıra kili de çalışma malzemesi olarak kullanabilirler. Hamura göre yoğunluğu daha sert olan kil, 5-6 çocuğunun parmaklarını kuvvetlendirmek, küçük kaslarını geliştirmek için idealdir. Oyun hamurunda olduğu gibi sadece parmaklar kullanılmaz. Bilek ve kol gücüne de ihtiyaç vardır. Ayrıca çocuğa alet kullanmasını öğretmek amacıyla şekillendirici aletlerin kullanılması da gereklidir. Oyun hamuru ve kilin ötesinde her türlü artık materyaller de, üç boyutlu çalışmalarda çocukların değişik yaratımlarına olanak sağlar. Artık materyaller 3-4 yaşta, olduğu gibi kullanılırken 5-6 yaşta çocuklardan eldeki malzemeyi başkalaştırmaları, dönüştürmeleri ve farklı anlam yüklemeleri beklenir. 7

Çocukta Sanat Ve Yaratıcılık 3.1.2.6. Proje Artık 5-6 yaş çocuğunun kişisel amaçları vardır. Yaşıtlarıyla birlikte olmaktan, bir şeyleri paylaşmaktan hoşlanırlar. Dikkat süreleri uzamıştır ve zaman kavramı belirmeye başlamıştır. Bu gelişimleri dikkate alınarak üç boyutlu çalışmaları bireysel ya da grup etkinliği olarak proje çalışması adı altında belli bir tema çerçevesinde yaptırmak son derece önemlidir. Çocukların araştırıp tartışarak fakat tamamen kendilerinin yaratacakları kurgular, maketler vb. onların tasarım yapma yetilerini geliştirecektir. 3.1.2.7. Duvar Resmi Çocukların kollarını omuzdan kullandıkları, içlerindeki dinamiği tüm bedenleriyle dışa verdikleri, oyun ve dramayı da içinde barındıran bir çalışmadır. Kendilerini son derece özgür hissettikleri, çıkardıkları ürünü sahiplenme sorumluluğu kazandıran grup çalışmalarının en hoşa gidenidir. Böyle bir çalışma için düzgün, pürüzsüz bir bahçe duvarı ya da binanın bir yüzü yeterlidir. Tutkallı boya ve badana fırçalarının ince boyları kullanılır. Duvara astar rengi çekmek her zaman işi kolaylaştırır. Çocukları duvarda çalıştırmadan önce duvara yapıştırılmış büyük bir kraft kağıdı üzerinde birkaç kere alıştırma yapmak yerinde olur. 8

San 0-6 Yaş Gelişim Özelliklerine Göre Görsel Sanat Eğitimi Ünite 3 3.2. 7-14 YAŞ GELİŞİM ÖZELLİKLERİNE GÖRE GÖRSEL SANAT EĞİTİMİ 3.2.1. Şematik Dönem ( 7 9 Yaş) Resimler daha belirgin ve ayrıntılıdır. İlk bakışta resmin ne olduğu kolaylıkla anlaşılabilir. Resimler daha gerçekçidir. Resimde mekansal ilişki vardır. Çocuklar yer çizgisi kullanırlar. Yer çizgisi çocuğun kendisi ve çevresiyle olan ilişkinin boyutunu temsil eder. Bu dönemde kuşbakışı resim çizimleri ağırlıktadır. 3.2.1.1. Şematik Dönemde Etkinliklerde Gözlenen Özellikler 3.2.1.2. Çizgi Çocukların bilişsel gelişimlerine paralel kavram gelişimlerindeki ilerleme, onların çizimlerine de yansır. Kavram biçimleri netlik kazandıkça çizimlerinde kullandıkları semboller şemalara dönüşmeye başlar. 3.2.1.3. Renk İlköğretime başladığında imgelerle düşünmekten uzaklaşıp gerçeğe yönelmeye başladığından nesnelerin gerçek renklerine sadık kalmaya özen gösterir. Resimlerinde kullandığı renkler, günlük yaşantısında gördüğü, olması gerektiğini bildiği nesne ve figürlere ait gerçek renklerdir. 3.2.1.4. Orantı 7-9 yaşları arasındaki ilköğretime başlayan çocuk artık nesneler arasındaki ilişkiyi doğru vermeye çabalar. 3.2.1.5. Mekân Algısı ve Perspektif Mekân olarak kullanılan yer çizgileri çoğalır, 2-3 plana çıkar. Yedi yaşlarında gök çizgisi de eklenmeye başlar ve çocuk yerleştirmek istediği bütün nesne ve figürleri anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde bu plan çizgileri arasına koyar. 3.2.2. Gerçekçilik Dönemi (9-12 Yaş) Bu dönem çocuğu toplumun bir parçası olduğunun farkındadır artık ve bunu resimlerine yansıtır. Bu dönem resimlerinde daha ayrıntılı çizimler ve gerçekçi bir yaklaşım görülür. İnsan figürleri anatomiye uygun ve elbise giymiş şekilde çizilmektedir. 9

Çocukta Sanat Ve Yaratıcılık Resim konularında kızlar ve erkekler arasında farklılıklar gözlemlenmektedir. Kız çocukları daha çok bebek resmi, portreler, elbiseler... erkek çocukları ise araba, gemi, uçak, savaş ve spor sahneleri... çizerler. 3.2.2.1. Gerçekçilik Dönemi Etkinliklerinde Gözlenen Özellikler Çizgi 9-12 yaşları arasında ergenlik öncesi döneme giren çocukların bilişsel gelişimleri halen fiziksel gelişimlerinin önündedir. Çocukların ergenlik dönemine girmeye başladığı bu yaşlarda çocuk, sürekli değişim içindedir. Dolayısıyla sanat gelişimlerinde de farklılıklar oluşur. Somut yaklaşımların ağır bastığı dönemde oldukları için gördükleri nesnelerin ve figürlerin boyutlarına, oranlara, renklere, perspektife ve cins ayrımına dikkat eder, bunları gerçeğe en uygun şekilde yansıtmaya özen gösterirler (Gürtuna, 2003). Renk Betimledikleri dünyanın gerçekliğine körü körüne bağlı oldukları dönem 9 yaşından 12 yaşına dek uzun bir süreçtir. Bu süreç içinde renk kavramı gittikçe gelişir ve renkler resimlerinde anlam ve amaçlarına uygun şekilde yer alır. Mekân Algısı ve Perspektif 9-12 yaşları arasındaki dönemlerinde Mekân duygusu bir önceki dönemden daha da gelişmiş olsa bile henüz üçüncü boyutu yaratma becerisine tam sahip olunamamıştır (Gürtuna, 2003). Buna rağmen yakında olanı büyük, uzakta olanı küçük çizerek perspektifin farkında olduklarının ipuçlarını verirler. Orantı Araştırmacıların gerçeklik dönemi diye adlandırdıkları bu yaş dönemleri arasındaki çocuklar figür-nesne-mekân ilişkisindeki orantıları bilir fakat bunu küçük kas gelişimlerini tam olarak tamamlayamadıkları için uygulamakta biraz güçlük çekerler. 10

San 0-6 Yaş Gelişim Özelliklerine Göre Görsel Sanat Eğitimi Ünite 3 3.2.3. Mantık (Görünürde Doğalcılık) Dönemi (12-14 Yaş) Çizgi Çizgilerinde her türlü ayrıntıya inebilen bu dönem çocuğu, resimlerinde hareketi çok rahatlıkla verebilir. Özellikle bu döneme kadar giysiyi bir aksesuar olarak kullanan çocuk, giysiyi artık hareketin bir göstergesi olarak kullanır. Bükülen kol, üzerindeki giysi kıvrımların aldığı şekille daha da belirgindir. Aynı zamanla ifade etmek istediği duyguyu da çizgileri aracılığı ile yansıtma yeteneğini gösterir. Renk 12 yaşından 14 yaşına kadar ki dönemlerinde ise renkleri gerçekte olduğu gibi kullanmayı bilirler. Yaratıcılık bu yaştaki çocuklarda yeniden kazanılmıştır. Bu güdüsel bir yaratıcılık değil, eleştirel düşüncenin getirdiği bilinçli bir yaratıcılık olduğundan, tasarımlarında farklı renk düzenlemelerini deneyip uygulayabilir. Mantık döneminde olan bir çocuk, rengi betimlemek istediği duygu ve düşüncesinin aracı olarak da kullanabilir. Mekân Algısı ve Perspektif 13-14 yaşlarında bulunan bir çocuk, iki boyutlu yüzeyde (kâğıt üstünde) mekânın üç boyutlu yönünü, uzak yakın (Perspektif) ilişkileri, nesnelerin boşluk içindeki yerlerini gerçeğe uygun olarak gösterebilmeyi başarır. Işık, gölge ve rengi mekânı belirtme aracı olarak kullanma bilinç ve bilgisine sahiptirler. Orantı Çocuk iyi bir sanat eğitimcisinin yönlendirmesiyle artık nesne ve figürlerin hem kendi içinde hem de birbirleriyle olan orantılarını doğru biçimde çizebilir duruma gelmiştir. Ayrıca her elemanı, resminde bir anlam ifade edecek biçimde mekânla ilişkilendirebilir. 11

Çocukta Sanat Ve Yaratıcılık 14 yaşından sonra gerçeği olduğu gibi taklit edebilme yetileri nesne ve figürlerin kendi içindeki orantıları, bunların birbirleriyle ve mekân ile orantılarını gerçeğe uygun biçimde çalışmalarında yer alır. 12

San 0-6 Yaş Gelişim Özelliklerine Göre Görsel Sanat Eğitimi Ünite 3 3.3. KAYNAKÇA oyaabacisanategitimi.blogspot.com.tr serbestzamandayolculuk.blogspot.com http://www.onceokuloncesi.com/ SANATSAL YARATMA VE ÇOCUKTA YARATICILIK, İNCİ SAN,TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YA- YINLARI 1977 İZ BIRAKMAK: ÇOCUK, SANAT VE YARATICILIK, DOÇ.DR. ZEYNEP ÇETİN, ÖĞR. GÖR. BİNHAN KOYUNCUOĞLU, VİZE YAYINCILIK OKUL ÖNCESİ DÖNEM ÇOCUKLARINDA GÖRSEL SANAT EĞİTİMİ, OYA ABACI, MORPA KÜLTÜR YAYINLARI ÇOCUKTA SANAT VE YARATICILIK, YRD.DOÇ.DR AYGEN ÇAKMAK, ÖĞR.GÖR. HAVVA HACER GEÇMİŞ, VİZE YAYINCILIK 13

Çocukta Sanat Ve Yaratıcılık 14