Editör: Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR Editör Yardımcısı: Dr. A. Selcen BİNGÖL ARSLANGİLAY EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ ISBN 978-605-364-179-7 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 3. Baskı: Nisan 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tarcan Matbaacılık Yayın Sanayi Zübeyde Hanım Mahallesi Samyeli Sokak No: 15 İSKİTLER/ANKARA (0312-384 34 35) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 25744 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Ön Söz Üniversiteye giriş sınavında elde ettiğiniz başarınız sayesinde Eğitim Fakültesine girmeye hak kazandınız ve öğretmenlik mesleğine ilk adımınızı attınız. Yükseköğretiminiz boyunca alan bilgisi, genel kültür ve pedagojik formasyon adı verilen öğretmenlik meslek bilgisi ile ilgili dersler alacaksınız. Bu pedagojik formasyon dersleri aracılığıyla edineceğiniz bilgiler, öğretmenlik mesleğine atıldığınızda sizlerin daha nitelikli öğretmenler olmanıza yardımcı olacaktır. Eğitim Bilimine Giriş dersi de bu dersler arasında yer almaktadır. Bu kitap eğitim bilimine bir giriş kitabı niteliğinde olup, öğretmen adaylarını bazı konu başlıklarıyla tanıştırmayı amaçlamaktadır. Bu kitap dört yıllık eğitim süreci boyunca kazanılacak öğretmenlik bilgi ve becerilerinin özünü oluşturmaktadır. Kitaptaki her bir bölüm alanında uzman kişilerce yazılmıştır. Her bölüm, bölümün içeriğini gösteren ve bölümde incelenecek konuyu kısaca açıklayan anahatlar kısmıyla başlamakta ve bölümün ana kavramlarından oluşan şematik gösterim ile devam etmektedir. Bölümler, bölümü tekrar etmek amaçlı hazırlanmış bir özet kısmıyla sona ermektedir. Her bölümde kendinizi sınayabileceğiniz değerlendirme soruları, konu hakkında daha fazla araştırma yapmak için yararlanabileceğiniz önerilen kaynaklar kısmı bulunmaktadır. Kitabın hazırlanmasında emeği geçen herkese; öncelikle kendi alanlarında deneyimli olan bölüm yazarlarına, kitapla ilgili çalışmaları organize eden Editör Yardımcısı Dr. A. Selcen Bingöl Arslangilay'a ve kitabın yayımlanmasını sağlayan Pegem Akademi deki bütün personele teşekkür etmek isterim. Kitabın öncelikle geleceğin öğretmenleri olacak sizlere yararlı olmasını dilerim. Daha sonra bütün öğretmenlere ve kendini yenilemek ve geliştirmek isteyen herkese bilgi kaynağı olmasını ümit ediyorum. Prof. Dr. M. Çağatay ÖZDEMİR Nisan 2014
Bölümler ve Yazarlar 1. Bölüm: Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Yrd. Doç. Dr. Sevil Büyükalan Filiz 2. Bölüm: Eğitimin İşlevleri Prof. Dr. Yücel Gelişli 3. Bölüm: Eğitimin Tarihsel Gelişimi Prof. Dr. Hikmet Yıldırım Celkan 4. Bölüm: Bir Bilim Olarak Eğitimin Toplumsal Temelleri Yrd. Doç. Dr. Mehmet Şeren 5. Bölüm: Bir Bilim Olarak Eğitimin Hukukî Temelleri Prof. Dr. Ahmet Çiftçi 6. Bölüm: Bir Bilim Olarak Eğitimin Siyasi Temelleri Prof. Dr. Mustafa Özcan 7. Bölüm: Bir Bilim Olarak Eğitimin Ekonomik Temelleri Doç. Dr. Bekir Buluç 8. Bölüm: Bir Bilim Olarak Eğitimin Felsefi Temelleri Prof. Dr. Mustafa Ergün 9. Bölüm: Bir Bilim Olarak Eğitimin Psikolojik Temelleri Prof. Dr. Galip Yüksel 10. Bölüm: Eğitim Sisteminde Öğretmenliğin Rolü ve Özellikleri Prof. Dr. Necati Cemaloğlu 11. Bölüm: Eğitim Biliminde Araştırma Yöntemleri Prof. Dr. Adnan Kan 12. Bölüm: 21. Yüzyılda Eğitim Bilimlerinde Yeni Yönelimler Yrd. Doç. Dr. Halük Ünsal 13. Bölüm: Eğitim Bilimleri Bakış Açısıyla Toplumsal Değişme ve Yenileşme Yrd. Doç. Dr. Erdoğan Şama 14. Bölüm: Öğretmen Yetiştirme Alanındaki Uygulamalar ve Gelişmeler Prof. Dr. Tayyip Duman iv Eğitim Bilimine Giriş
İÇİNDEKİLER Ön Söz...iii 1. Bölüm EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Anahatlar... 1 Eğitim İle İlgili Temel Kavramlar... 3 Eğitim... 4 Sistem Yaklaşımı Açısından Eğitim... 6 Öğrenme... 7 Öğretim... 9 Eğitim, Öğretim ve Öğrenme Kavramlarının Bir Arada Tartışılması...10 Kültür...11 Kültürleme, Kültürlenme ve Kültürleşme...12 Kültür ve Eğitim Arasındaki İlişki...12 Program Nedir?...13 Eğitim Programı...13 Öğretim Programı...15 Ders Programı...16 Program Geliştirme...17 İnformal ve Formal Eğitim...18 Formal ve İnformal Eğitimin Karşılaştırılması...19 Örgün Eğitim...19 Örgün Eğitim ve Yaygın Eğitim Arasındaki Temel Farklar...20 Yaygın Eğitim...21 Hizmet İçi Eğitim...22 Özet...23 Emrullah Efendi...25 Önerilen Kaynaklar...27 Kaynakça...27 Değerlendirme Soruları...28 İçindekiler v
2. Bölüm EĞİTİMİN İŞLEVLERİ Anahatlar...31 Bölümün Şematik Gösterimi...31 Toplumsal Kurum Olarak Eğitim...32 Sosyoloji Kuramlarına Göre Eğitim...33 İşlevci Yaklaşım...34 Çatışmacı Yaklaşım...35 a. Yeni Marxçı Görüş...35 b. Rondall Collins in Çatışmacı Kuramı...36 Yorumcu Yaklaşım...36 Eğitimin İşlevleri...37 I. Eğitimin Açık İşlevleri...37 a. Kültürün Aktarımını Sağlamak...37 b. Bireyin Toplumsallaşmasını Sağlamak...38 c. Yenilikçi ve Değişmeyi Sağlayıcı Elemanlar Yetiştirmek...39 d. Eğitimin Siyasal İşlevi...40 e. Eğitimin Seçme ve Yerleştirme İşlevi...42 f. Eğitimin Ekonomik İşlevi...45 II. Eğitimin Gizli İşlevleri...48 Özet...50 Eğitimin Ekonomik ve Statü Kazandırma İşlevine Ait Bir Örnek Olay...51 Kaynakça...51 Değerlendirme Soruları...52 vi Eğitim Bilimine Giriş
3. Bölüm EĞİTİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ Anahatlar...53 Bölümün Şematik Gösterimi...54 Eğitimin Tarihsel Gelişimi...55 Antik Çağda Eğitim...55 1. Eski Mısır Eğitimi...55 2. Çin Eğitimi...56 Antik Medeniyetlerde Eğitim...56 1. Yahudilerde Eğitim...56 2. Yunan Eğitimi...57 3. Isparta da Eğitim...57 4. Atina da Eğitim...58 5. Roma da Eğitim...58 6. Eski Türklerde Eğitim...59 Ortaçağda Eğitim...60 1. Batı Ortaçağında Eğitim...60 2. Müslüman Türk Devletlerinde Eğitim...61 3. Selçuklularda Eğitim...62 Yeniçağda Eğitim...63 1. Batı Eğitimi...63 2. Osmanlılarda Eğitim...66 Yakınçağda Eğitim...68 1. Batıda Eğitim...68 2. Osmanlılarda Eğitim...69 Cumhuriyet Döneminde Eğitim...72 1. Atatürk Dönemi nde Eğitim...72 2. 1940 tan Günümüze Kadar Eğitim...74 Özet...75 Önerilen Kaynaklar...76 Kaynakça...76 Değerlendirme Soruları...77 İçindekiler vii
4. Bölüm BİR BİLİM OLARAK EĞİTİMİN TOPLUMSAL TEMELLERİ Anahatlar...79 Bölümün Şematik Gösterimi...80 Giriş...81 Toplum...81 Toplum Bilim (Sosyoloji)...82 Eğitim Toplum Bilimi (Eğitim Sosyolojisi)...83 Toplumsal Değişme Eğitim İlişkileri...84 1. Serbest Toplumsal Değişmeler...85 2. Zorlayıcı Değişmeler...85 Toplumsal Değişmede Eğitimin Rolü...85 Toplumsal Hareketlilik Eğitim İlişkisi...86 1. Fiziksel Hareketlilik...86 2. Toplumsal Hareketlilik...86 Eğitimin Toplumsal Hareketlilikteki Rolü...87 Eğitimde Fırsat Eşitliği...88 1. Coğrafyasal Etmenler...88 2. Ekonomik Etmenler...89 3. Siyasal Etmenler...89 4. Toplumsal Etmenler...89 Okul - Çevre İlişkileri...91 Toplumsal Bir Kurum Olarak Okul...91 Okul - Çevre İlişkilerinin Önemi...91 Toplum Kalkınması ve Okul...92 Okul Çevre İlişkilerini Engelleyen Etmenler...92 Okul-Aile İşbirliğinin Sağlanması...93 Küreselleşme ve Eğitim...94 Küreselleşme...94 Küreselleşme ve Eğitim İlişkisi...95 Özet...95 Önerilen Kaynaklar...97 Kaynakça...97 Değerlendirme Soruları...98 viii Eğitim Bilimine Giriş
5. Bölüm BİR BİLİM OLARAK EĞİTİMİN HUKUKÎ TEMELLERİ Anahatlar... 101 Bölümün Şematik Gösterimi... 102 Giriş... 103 Türk Millî Eğitiminde Yaşanan Sorunlar... 105 Eğitim, Hukuk ve Eğitim Hukuku... 106 Eğitim... 106 Hukuk... 107 Eğitim Hukuku... 108 Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve Ödevi... 109 Hak ve Hürriyet Kavramları... 109 Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve Ödevi... 111 I-Ulusal ve Uluslararası Belgelerde Eğitim-Öğrenim Hakkı... 111 II-Türk Hukukunda Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve Ödevi... 116 Türk Eğitim Mevzuatı... 125 Tevhid-î Tedrisat Kanunu (Öğretim Birliği Kanunu)... 125 Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma Kanunu... 126 Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun... 126 İlköğretim ve Eğitim Kanunu... 126 Özel Öğretim Kurumları Kanunu... 127 Millî Eğitim Temel Kanunu... 128 Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu... 129 Meslekî Eğitim Kanunu... 129 Yükseköğretime İlişkin Düzenlemeler... 130 Diğer Kanunlar... 130 Avrupa Birliği ne Tam Üyelik Sürecinde Eğitim-Öğretim Alanında Yapılan Çalışmalar... 131 Eğitim Politikamızda ve Mevzuatımızda Neler Yapılmalı?... 133 Özet... 134 Kaynakça... 135 Değerlendirme Soruları... 136 İçindekiler ix
6. Bölüm BİR BİLİM OLARAK EĞİTİMİN SİYASİ TEMELLERİ Anahatlar... 139 Bölümün Şematik Gösterimi... 140 Giriş... 141 Kavramsal Çerçeve: Kültür, Eğitim ve Siyaset... 141 Kültürün Anlamı... 141 Eğitimin Anlamı... 142 Eğitim ve Kültür İlişkisi... 142 Eğitim ve Millî Kimlik... 143 Siyasetin Anlamı... 145 Devlet ve Eğitim... 146 Devletin Amacı ve Eğitim... 146 Eğitim ve Toplumsal Gelişme... 148 Milli Devlet ve Eğitim... 148 Milli Eğitimin Siyasi Temelleri... 150 Eğitimin Amacı ve Yetiştirilecek İnsan... 151 Milli Eğitimin Temel İlkeleri... 152 Gözetim ve Denetim... 155 Eğitim Programı... 157 Sistemin Yapısı... 157 Millî Demokratik Devlet ve Demokrasi Eğitimi... 158 Sonuç... 160 Önerilen Kaynaklar... 161 Kaynakça... 161 Değerlendirme Soruları... 163 x Eğitim Bilimine Giriş
7. Bölüm BİR BİLİM OLARAK EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ Anahatlar... 165 Bölümün Şematik Gösterimi... 166 Giriş... 167 Ekonomi... 167 Eğitim Ekonomisi... 168 İnsan Kaynakları ve Eğitim... 169 Eğitim ve Kalkınma... 171 Eğitimin Tüketim ve Yatırım Özellikleri... 172 Eğitimin Maliyeti... 172 Kalkınmada Mesleki ve Teknik Eğitimin Rolü... 176 Özet... 177 Önerilen Kaynaklar... 178 Kaynakça... 178 Değerlendirme Soruları... 179 8. Bölüm BİR BİLİM OLARAK EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ Anahatlar... 181 Bölümün Şematik Gösterimi... 182 Giriş... 183 Eğitim Felsefesi Nedir?... 183 Geleneksel Eğitim Felsefesi... 184 Felsefe Akımları... 184 Eğitim Felsefesi Akımları... 187 Çağdaş Eğitim Akımları... 189 Eğitimin Gücü ve Sınırları ( Eğitime Muhtaç ve Eğitilebilir Bir Varlık Olarak İnsan)... 190 Çağdaş Eğitim Felsefesinin Konuları... 192 Eğitimin Amaçları... 193 Okul ile Hayat İlişkisi... 194 Çevre Değişmeleri ve İnsan... 197 Bilgi Toplumu ve İnsan... 199 Bilgi Toplumu Nedir?... 200 Geleceğin Eğitimi Nasıl Şekillenecektir?... 202 Radikal ve Postmodern Düşünürlerin Çağdaş Eğitim Sorunlarını Değerlendirmeleri... 203 Özet... 205 Kaynakça... 206 Değerlendirme Soruları... 206 İçindekiler xi
9. Bölüm BİR BİLİM OLARAK EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ Anahatlar... 207 Bölümün Şematik Gösterimi... 208 Psikoloji... 209 Eğitim Psikolojisi... 211 Gelişim... 212 Gelişim Alanları ve Dönemleri... 213 Fiziksel Gelişim... 214 Fiziksel Gelişimin Eğitim Açısından Doğurguları... 215 Bilişsel Gelişim... 215 Zihin Gelişimi Dönemleri... 216 Piaget nin Zihinsel Gelişim Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları... 217 Vygotsky ve Bilişsel Gelişim... 217 Vygotsky nin Görüşleri Eğitim Açısından Doğurguları... 218 Ahlak Gelişimi... 218 Ahlaki Gelişim Kuramlarının Eğitim Açısından Doğurguları... 219 Dil Gelişimi... 219 Kişilik Gelişimi... 219 Sigmund Freud... 220 Psikoseksüel Gelişim Dönemleri... 220 Erik Erikson... 221 Psikososyal Gelişim Evreleri... 222 İnsancıl Yaklaşıma Göre Kişilik Gelişimi... 223 Bireysel Farklılıklar... 224 Öğrenme... 224 Davranışçı Yaklaşımda Öğrenme... 225 Klasik Şartlanma... 225 Klasik Şartlanmanın Eğitim Açısından Doğurguları... 225 Operant Şartlanma... 226 Operant Şartlanma İlkelerinin Sınıfta Uygulanması... 226 Sosyal Bilişsel Kuram... 227 Sosyal Bilişsel Kuramın Sınıf Uygulamaları... 227 Bilişsel Öğrenme... 228 Bilgi İşleme Modeli... 228 Bilişsel Yaklaşımın Eğitim İçin Doğurguları... 229 Motivasyon... 229 Özet... 230 Önerilen kaynaklar... 231 Kaynakça... 231 xii Eğitim Bilimine Giriş
10. Bölüm EĞİTİM SİSTEMİNDE ÖĞRETMENLİĞİN ROLÜ VE ÖZELLİKLERİ Anahatlar... 233 Bölümün Şematik Gösterimi... 234 Giriş... 235 Öğretmenlik Mesleği... 236 Mesleki Ölçütler... 236 Uzmanlık Bilgisi... 237 Mesleğe Giriş Denetimi... 237 Meslek Ahlakı... 237 Çalışma Özgürlüğü... 238 Meslek Kuruluşları... 238 Hizmet Koşulları... 238 Toplumca Meslek Olarak Tanınma... 238 Öğretmenlik Mesleğinin Bazı Özellikleri... 239 Öğretmenlerin Kişisel Özellikleri... 240 Öğretmenlerin Mesleki Özellikleri... 240 Öğretmen Yeterlikleri... 241 Genel Kültür Dersleri... 241 Öğretmenlik Meslek Bilgisi Dersleri... 242 Alan Bilgisi Dersleri... 242 Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri... 242 Öğretmenlik Mesleği Özel Alan Yeterlikleri... 243 Öğretmenlik Mesleğinin Yasal Dayanakları... 243 Öğretmen Rolleri... 245 1. Bilgi Sağlayıcı Olarak Öğretmen... 246 2. Rol Model Olarak Öğretmen... 246 3. Kolaylaştırıcı Olarak Öğretmen... 247 4. Değerlendirici Olarak Öğretmen... 247 5. Plânlayıcı Olarak Öğretmen... 248 6. Kaynak Geliştirici Olarak Öğretmen... 248 Türkiye de Öğretmen Yetiştirme... 249 Osmanlı Devleti Döneminde Öğretmen Yetiştirme... 249 Cumhuriyet Döneminde Öğretmen Yetiştirme... 250 Hizmet İçi Eğitim... 250 Özet... 252 Önerilen Kaynaklar... 253 Kaynakça... 254 Değerlendirme Soruları... 255 İçindekiler xiii
11. Bölüm EĞİTİM BİLİMİNDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Anahatlar... 257 Bölümün Şematik Gösterimi... 258 Bilimsel Araştırmaların Doğası... 259 Bilgi, Bilgi Kaynakları ve Bilgiye Ulaşma Yolları... 260 Bilgi Kaynakları... 260 Bilimin Ölçütleri... 260 Bilimin Çalışma Amaçları... 261 Bilimsel Yöntem... 261 Bilimsel Yöntemin Kavramsal Yanı... 262 Bilimsel Yöntemin Gözlem Yanı... 262 Bilimsel Araştırma Türleri... 262 1. Deneysel Araştırma... 263 2. İlişkisel (Korelasyon) Araştırmalar... 263 3. Nedensel Karşılaştırma Araştırmaları... 263 4. Saha Araştırması... 264 5. Etnografik Araştırma... 264 6. Tarihsel Araştırma... 264 7. Eylem (Davranış) Araştırması... 265 Problem Durumu... 266 Değişken... 266 Değişkenlerin Sınıflandırılması... 266 Literatür Taraması... 267 Kaynak Türleri... 267 Literatür Taramasının Adımları... 267 Birincil Kaynakları Elde Etmek... 268 Bilgisayarda Arama Yapmak... 268 Bilgisayarda Arama Yapmanın Adımları... 268 The World Wide Web'de Arama Yapma... 268 WEB Taramasının Avantajları... 269 WEB Taramasının Dezavantajları... 269 Bir Makale Nasıl Okunmalı?... 269 Araştırma Problemi... 269 Araştırma Soruları... 270 İyi Bir Araştırma Sorusunun Özellikleri... 270 Hipotez... 271 Hipotez Belirlemenin Avantajları... 271 Hipotez Belirlemenin Dezavantajları... 271 xiv Eğitim Bilimine Giriş
Varsayım ve Sınırlılıklar... 271 Yöntem... 272 Evren ve Örneklem... 272 Veri Toplama Araçları... 274 Veri Toplama Yöntem, Araç ve Tekniklerinin Belirlenmesi... 274 Veri Nedir?... 274 Verilerin Puanlanması... 275 Veriyi Tablolaştırma ve Kodlama... 275 Verilerin Analizi... 276 Bulgular... 277 Tartışma ve Yorum... 277 Araştırma ve Etik... 277 Disiplinsiz (Dikkatsiz veya Özensiz) Araştırma... 277 Yinelenen Yayın (Duplication)... 278 Sahtecilik, Saptırma veya Aldatmaca (Falsification)... 278 Uydurmacılık (Fabrication)... 278 Aşırmacılık (Plagiarism)... 278 Bilimsel Araştırma Yapma İlkeleri... 279 Kaynakça... 280 12. Bölüm 21. YÜZYILDA EĞİTİM BİLİMLERİNDE YENİ YÖNELİMLER Anahatlar... 281 Bölümün Şematik Görünümü... 282 21. Yüzyılda Paradigma ve Yeni Öğrenme Dengesi... 286 21. Yüzyıl Öğrenme Dengesi... 287 21. Yüzyılda Öğrenci... 289 21. Yüzyılda Öğretmen... 291 21. Yüzyılda Eğitim Programları... 292 21. Yüzyılda Öğrenme Yaklaşımları... 293 Küreselleşme ve Eğitim... 301 21. Yüzyılda Milli Eğitim Sistemi... 301 Özet... 303 Önerilen Kaynaklar... 304 Kaynakça... 305 Değerlendirme Soruları... 307 İçindekiler xv
13. Bölüm EĞİTİM BİLİMLERİ BAKIŞ AÇISIYLA TOPLUMSAL DEĞİŞME VE YENİLEŞME Anahatlar... 309 Bölümün Şematik Gösterimi... 310 Bazı Kavramlar... 311 Değişme... 311 Gelişme ve İlerleme... 311 Evrim... 311 Eğitim Değişme İlişkileri... 312 Toplumsal Değişmeyi Sağlayan Etmenler... 314 Eğitim / Değişim İlişkisine Farklı Bakışlar... 314 Kavram Tartışmalarının Değerlendirilmesi... 315 Eğitimde Örgütsel Değişme/Yenileşme... 315 Örgütsel Değişme Sürecinde Uygulanan Bazı Teknikler... 316 Örgüt Geliştirme... 316 Öğrenen Örgütler... 317 Geleneksel Örgütler... 318 Öğrenen Örgütler... 318 Vizyon Geliştirme... 320 Eğitimde Vizyon Geliştirme... 321 Eğitimde Toplam Kalite Yönetimi... 323 Özet... 325 Önerilen Kaynaklar... 326 Kaynakça... 327 Değerlendirme Soruları... 328 xvi Eğitim Bilimine Giriş
14. Bölüm ÖĞRETMEN YETİŞTİRME ALANINDAKİ UYGULAMALAR VE GELİŞMELER Anahatlar... 331 Bölümün Şematik Gösterimi... 332 Cumhuriyet Öncesi Dönemde Öğretmen Yetiştirme... 333 Cumhuriyet Döneminde Öğretmen Yetiştirme Alanındaki Uygulamalar ve Gelişmeler (1923-1982)... 336 Okul Öncesi Eğitime Öğretmen Yetiştirme... 336 İlköğretime Öğretmen Yetiştirme... 337 Ortaöğretime Öğretmen Yetiştirme... 340 Genel Ortaöğretime Öğretmen Yetiştirme Çalışmaları... 340 Orta Mesleki ve Teknik Öğretime Öğretmen Yetiştirme Çalışmaları... 343 Öğretmen Yetiştiren Yükseköğretim Kurumlarının Üniversitelere Devredilmesinden Sonraki Gelişmeler ve Sorunlar (1982-2013)... 344 Özet... 350 Kaynakça... 350 Değerlendirme Soruları... 352 İçindekiler xvii
* 1 Anahatlar Eğitim, informal ve formal öğretim Öğrenme, öğrenmeyi etkileyen faktörler, öğrenme çeşitleri Kültür, kültürleme, kültürlenme, kültürleşme Program, eğitim programı, öğretim programı, ders programı ve program geliştirme, örtük program Öğretim, örgün, yaygı ve hizmet içi eğitim Bu ünitede önce eğitim, öğrenme ve öğretim, kavramları üzerinde durulmuştur. Kültür, kültürleme, kültürlenme, kültürleşme ve eğitim ile kültür arasındaki ilişki ele alınmıştır. Daha sonra program, eğitim programı, öğretim programı, ders programı, program geliştirme ve örtük program kavramları üzerinde durularak informal ve formal eğitim kavramları açıklanmıştır. Bu açıklamalardan sonra örgün eğitim ve örgün eğitim kurumları, yaygın eğitim ve son olarak da hizmet içi eğitim kavramlarından bahsedilmiştir. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi, Teknik Okullar/ANKARA
Bölümün Şematik Gösterimi EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Davranış Yaşantı Süreç Süreç ÖĞRENME Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler PROGRAM Eğitim Programı Öğretim Programı Ders Programı ÖĞRETİM KÜLTÜR Kültürleme Kültürlenme Kültürel Yayılma EĞİTİM Sistem Yaklaşımı Açısından Eğitim İnformal Eğitim Formal Eğitim Örgün Eğitim Yükseköğretim Eğitimde Program Geliştirme Ortaöğretim İlköğretim Okul Öncesi Yaygın Eğitim Kültürel Genişleme Hizmetiçi 2 Eğitim Bilimine Giriş
Eğitim İle İlgili Temel Kavramlar Eğitim: Bireyde kendi yaşantıları yoluyla davranış değişikliği meydana getirme sürecidir. Öğrenme: Tekrar ya da yaşantı yoluyla organizmanın davranışlarında meydana gelen oldukça kalıcı değişikliklerdir. Öğretim: Okullarda yapılan planlı kontrollü ve örgütlenmiş öğretme faaliyetleridir. Program: Öğrencilerin ve okulun sorumluluk alanına giren tüm yaşantılarıdır. Eğitim Programı: Bir okul ya da eğitim kurumunda yer alan ve öğretme öğrenme faaliyetlerini kapsayan kurum içi ve kurum dışı tüm eğitim etkinlikleridir. (Örneğin, ilköğretim 4. sınıf programı tüm dersleri ve etkinlikleri içerir.) Öğretim Programı: Belli bir öğretim basamağındaki sınıflarda okutulacak ders lerin, amaçlarını, içeriğini (konusunu), eğitim yaşantılarını ve değerlendirme süreçlerini kapsayan programdır. (Örneğin, ilköğretim 4. sınıf matematik programı.) Ders Programı: Ders programı, öğretim programı içinde yer alan ve dersle ilgili olan eğitim faaliyetlerinin sistematik bir şekilde düzenlenmesidir. (Örneğin, ilköğretim matematik öğretim programı içinde yer alan kümeler konusunun programı.) Program Geliştirme: Düzenlenmiş programın, uygulamada, araştırma sonuçlarına göre sürekli olarak geliştirilmesidir. Formal Eğitim: Okulda kasıtlı planlı ve kontrollü olarak yapılan eğitimdir. İnformal Eğitim: Planlı olmayan, gelişigüzel ve bireyin içinde yaşadığı tüm çevrede yapılan eğitimdir. Örgün Eğitim: Örgün eğitim belli bir yaş kademesindeki bireylere, Milli Eğitimin amaçlarına göre hazırlanmış eğitim programlarıyla okul çatısı altında düzenli olarak verilen eğitimdir. Okul öncesi eğitim, ilköğretim, Ortaöğretim, Yükseköğretim. Yaygın Eğitim: Örgün eğitim kurumlarının dışında eğitim görenler için uygulanan kısa ve uzun dönemli eğitimdir. Hizmet içi eğitim seminerleri, halk eğitimi, işbaşında eğitim uygulamaları, özel kurslar ve özel dershaneler, özel gençlik programları ve okul dışı etkinlikler. Hizmet İçi Eğitim: Kişinin hizmette bulunduğu sürece gördüğü eğitime denir. Yeniden Eğitim: Kişilerin yeni koşullara kolaylıkla uyum yapmalarını sağlamak için, yeni bilgiler vermek üzere düzenlenen programlardır. Ziraat mühendisinin ilaç firmasında çalışmaya başlaması. İlave Eğitim: Kişilerin mesleki eksikliklerini gidermek ve mesleki niteliklerini artırmak için, ilave bilgiler vermek üzere düzenlenen programlardır. Öğretmenlere zaman zaman milli eğitim bakanlığının yeni yöntem ve teknikleri tanıtmak için kurs vermesi. Eğitimle İlgili Temel Kavramlar 3
İleri Eğitim: Kişiler mesleki düzeylerini yükseltmek ve meslekte eskimişliklerini gidermek için bu programlara devam ederler. Banka memurlarının İngilizce kurslarına gitmeleri gibi. Eğitim Eğitim çabalarının en genel amacı, yetişmekte olan çocukların ve gençlerin topluma sağlıklı ve verimli bir biçimde uyum sağlamalarına yardım etmektir. Bu uyumun gerçekleşmesi için, bireylerin yetenekleri eğitim yoluyla en son sınırına kadar geliştirilir. 1 Eğitim kurumlarının ve eğitim uygulamalarının çağ koşullarına göre düzenlenmesi ve geliştirilmesi bilimsel bir yaklaşım gerektirmektedir. Bu nedenle eğitim alanında çalışanlar eğitim konusunu analitik bir yaklaşımla ele almak durumundadırlar. Eğitimi geliştirmenin en temel ölçütü insan öğesinin geliştirilmesidir. İnsanın kalıtsal güçlerinin geliştirilmesi ve istenen özelliklerle donanmış bir kişiliğe kavuşması için en etkili araç, eğitimdir. Eğitim kişilik geliştirmede bir çevre etkenidir. Kişiliğin gelişmesini sağlayan çevre, insanın içinde büyüdüğü kültürdür. Eğitim insan kişiliğini geliştirmede kültürel etkenlerden biridir. Bu anlamda eğitim, çevre etkeni olarak kalıtıma dayanmak zorunda, fakat kalıtımdan daha etkili olarak insanı, yeteneklerinin sınırı içinde istediği yönde değiştirme gücüne sahip bulunmaktadır. Bu yüzden insan eğitim (çevre) ile kalıtımın ürünüdür. Literatüre baktığımızda eğitim hakkında pek çok tanımının yapıldığını görürüz. Bu tanımların bazıları aşağıda verilmiştir. Eğitim; Çocukların ve gençlerin toplum yaşamında yerlerini almaları için gerekli bilgi, beceri ve anlayışları elde etmelerine, kişiliklerini geliştirmelerine yardım etme, terbiyedir (TDK, 1988). Yeni kuşakların, toplum yaşayışında yerlerini almak için hazırlanırken, gerekli bilgi, beceri ve anlayışları elde etmelerine ve kişiliklerini geliştirmede yardım etme etkinliğidir (Oguzhan, 1993). Önceden saptanmış amaçlara göre insanların davranışlarında belli gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkiler dizgesidir (Oğuzhan, 1993). Bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme sürecidir (Ertürk, 1991). Bireyin yaşadığı toplumda uygulama değeri olan yetenek, yöneliş ve diğer davranışların örüntülerini kazandığı süreçler toplamıdır (Demirel ve Ün, 1987). Bireyin toplumsallaşmasında ve bireysel gelişiminin oluşmasında seçkin ve kontrollü bir çevreyi ve okul etkinliklerini içine alan toplumsal bir süreçtir (Demirel ve Ün, 1987). Genel anlamda bireyde davranış değiştirme sürecidir (Demirel, 1993). 4 Eğitim Bilimine Giriş
Seçilmiş ve kontrollü bir çevrenin (özellikle okulun) etkisi altında sosyal yeterlilik ve optimum bireysel gelişmeyi sağlayan sosyal ve optimum bir süreçtir (Fidan ve Erden, 1993). Bireylerin davranış örüntülerini değiştirme sürecidir (Çilenti, 1988).Bir cemiyette yetişmiş neslin henüz yetişmeye başlayan nesle fikirlerini ve hisle rini vermesidir (Tezcan, 1994). Bireyin içinde yaşadığı toplumda davranış biçimleri edindiği süreçler toplamıdır (Varış, 1996). Çocukta ve insanda bedence, zekâca ve ruhça en iyi, en güzel ne varsa tümünü bulup ortaya çıkarmaktır (Karakaya, 1996). Yukarıda verilen eğitim tanımlarına baktığımızda bu tanımların üç temel özelliğinin bulunduğunu görürüz. EĞİTİM Süreç Davranış Değiştirme Yaşantı Sonucu Oluşma Şimdi bu kavramları biraz açalım: Eğitim bir süreçtir. Süreç, belli bir sonuca ulaşmak veya bir oluşumu gerçekleştirmek için birbirini izlen olayların ya da durumların akışıdır. Eğitim sürecini birbirini izleyen ve birbiri üzerine biriken öğrenme ve öğretme olayları oluştu rur. Öğrenmenin oluşmasını sağlayan her türlü etki eğitim sürecinin bir parça sıdır. Birbirini izleyen öğrenmelerin oluşturduğu sürece eğitim diyebilmek için öğrenmelerin belli bir hedefe ya da hedefler dizisine ulaşmak için yapılması gerekir. Her öğrenme zincirini eğitim olarak niteleyemeyiz. Eğitim sürecinin üç temel öğesi vardır. Bunlar, amaç, öğretme öğrenme etkinlikleri ve değerlendirmedir. Eğitim amaçla başlar, öğretme öğrenme etkinlikleriyle devam eder ve değerlendirme ile son bulur. Eğitim sonunda bireyde davranış değişikliği olur. Davranış, organizmanın gözlenebilen ya da gözlenemeyen (ölçülebilen) etkinliklerin tümüdür. Örneğin, okuma, yazma, konuşma, düşünme gibi. Organizmanın bir uyarana karşı gösterdiği tepkidir. Eğitim açısından davranışın gözlenebilir, ölçülebilir ve istenilir olması koşulları aranır. Davranış değişikliği bireyin yaşantıları sonucu oluşur. Yaşantı, bireyin diğer bireylerle ve çevresiyle etkileşiminin bireyde bıraktığı izlerdir. Yaşantı, eğitsel yönden kazanılmış yaşantı ve yaşanılmış yaşantı olarak iki değişik kategoride düşünülmektedir. Kazanılmış yaşantı, belirli bir etkileşim durumda yer alan et kinliklerin tümünü içermektedir. Yaşanılmış yaşantı ise söz konusu etkileşim durumunda yer alan etkinliklerden sadece bireyde kalıcı iz bırakan ve bireyin davranışında değişim oluşturan etkinliklerdir. Eğitimle İlgili Temel Kavramlar 5
EĞİTİMİN ÖZELLİKLERİ Kapsamlı karmaşık ve çok boyutludur. Sürekli ve dinamiktir. Yaşantı yoluyla davranıştaki istendik değişme odaklıdır. Hem kültürü etkiler hem kültürden etkilenir. Kültürü aktarır. Bireyi sosyalleştirir. Tutarlı amaca yönelik ve bütünleyicidir. Oldukça geniştir, zaman ve mekân yönünden sınırlandırılamaz. Değişime kültürden daha az direnç gösterir. Sistem Yaklaşımı Açısından Eğitim Karşılıklı etkileşim halinde bulunan öğelerin anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde bir araya gelmesine sistem denir. Sistem dirik bir örüntüye sahiptir. Sistemin 4 ögesi bulunur. Bunlar girdi, süreç(işlem), çıktı ve dönüttür. Girdi Sistemin hedefini gerçekleştirecek herşey Süreç (İşlem) Girdilerin hedef doğrultusunda işlenerek istendik ürün durumuna getirildiği öge Çıktı (Ürün) Yeni ürün ve davranışlar Girdi, işlem, çıktı ya da dönütteki işlemeyen yanları belirlemek ve hedefin gerçekleşmesine yönelik yapılacak iyileştirmelerin belirlenmesi Şekil 1: Açık Sistem ve Ögeleri 6 Eğitim Bilimine Giriş