Akıldışının Mantığı
DAN ARIELY New York Times ın Satış Rekoru Kıran Kitabı Akıldışı Ama Öngörülebilir in Yazarından
Akıldışının Mantığı Evdeki ve İşteki Mantığa Başkaldırmanın Beklenmedik Faydaları Dan Ariely Çeviren Asiye Hekimoğlu Gül
ISBN 978-605-4538-04-1 Dan Ariely, 2010 Orijinal adı ve yayıncısı: The Upside of Irrationality, HarperCollins Publishers Türkçe yayın hakları Anatolialit Ajans tarafından sağlanmıştır. Optimist Yay nlar Telefon : 0216 481 29 17-18 Faks : 0216 521 10 64 e-posta: optimist@optimistkitap.com www.optimistkitap.com www.iskitaplari.com facebook.com/optimistkitap twitter.com/optimistkitap Optimist yay n no. : 260 Konu : ş ve Yönetim Yay na haz rlayan : Mutlu Dinçer Bas m Dü zel ti Düzenleme Bas k ve cilt : Ekim 2011, stanbul : Cengiz Alkan : Nermin Uçar Vatan : Tor Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Hadımköy Yolu Akçaburgaz Mah. 4. Bölge 9. Cadde 116. Sokak. No: 2 Esenyurt - STANBUL Tel: 0212 886 34 74
Araştırma yapmayı eğlenceli ve heyecan verici kılan öğretmenlerim, çalışma arkadaşlarım ve öğrencilerim. Ve yıllar boyu deneylerimize iştirak eden tüm katılımcılar bu araştırmaların lokomotifi sizlersiniz, yardımlarınıza yürekten minnettarım.
İçindekiler GİRİŞ: Erteleme ve Tıbbi Yan Etkilerden Çıkarılan Dersler Hepatit ve erteleme Film tedavisi Yapmamız gerekenler ve davranışsal iktisat Yiyecekten uyumsuz tasarıma Akıldışını hesaba katmak 11 I. Kısım İŞ YAŞAMINDA MANTIĞA KAFA TUTMANIN AKLA GELMEDİK YOLLARI 1. BÖLÜM Daha Az İçin Daha Çok Ödemek: Neden Büyük Primler Her Zaman İşe Yaramaz? Büyük meblağlar fareleri ve bankacıları nasıl etkiler Hindistan da CEO-ölçekli bir primin etkilerinin ölçümü Kayıptan kaçınma: Neden primler gerçekten prim değildir?... Stres altında çalışmak: clutch NBA oyuncuları nasıl clutch olur? Sahne heyecanı ve büyük miktarda paraların sosyal yanı Toplum için ücret çalışması yapmak 25 2. BÖLÜM Emeğin Anlamı: Legolar Bize Çalışmanın Keyfi Hakkında Ne Öğretebilir? Ne yapıyorsanız osunuz: kimlik ve iş Boşa giden çalışmanın acısı Bir papağandan ve aç farelerden çıkarılan dersler Legolarla oynarken anlam aramak İş meselesini tekrar açmak 57
3. BÖLÜM IKEA Etkisi: Yaptığımız Şeylere Niçin Fazla Değer Biçeriz? Neden IKEA yüzümüzü kızartır (gururdan)? Yemek pişirme dersleri: sadece su eklemekle sıfırdan elma turtası pişirmek arasında denge bulmak Bin origami turnasının (ve kurbağasının) gerçek değeri Kendinize uyarlayın!... Neden bitmek üzere olan işler bizim için çok anlam ifade etmez? Neden sevmek için emek harcamanız gerekir 83 4. BÖLÜM Burada-İcat-Edilmedi Önkabulü Neden Benim Fikirlerim Sizinkilerden Daha İyidir Mark Twain evrensel bir aptallık türünü tanımlıyor Yapabildiğiniz her şeyi sizden daha iyi yapabilirim : Neden kendi fikirlerimizin tarafını tutarız Diş fırçası teorisi Edison un hatasından ne öğrenebiliriz 103 5. BÖLÜM İntikamın Gerekçesi: Adalet Aramamızın Sebebi Ne? İntikamın keyfi Kurtarmalar ve yasal ama ahlaki olmayan talepler Bir adamın Audi den intikam arayışı İntikam adabı Şirketler dikkat: Müşteriler ne zaman halka gider? İntikamın iyiye ve kötüye kullanımı Telafi etmek 117 II. Kısım EV YAŞAMINDA MANTIĞA KAFA TUTMANIN AKLA GELMEDİK YOLLARI 6. BÖLÜM Uyarlanma Üzerine: Neden Birşeylere Alışırız (Ama Her Şeye ve Her Zaman Değil)?
Kurbağalar: kaynatmak mı kaynatmamak mı? Görsel ipuçlarına ve acı eşiklerine uyum sağlamak Hedonik uyum: evlerden eşlere ve ötesine Hedonik koşu bandı bizi nasıl alışveriş kölesi yapar Uyuma nasıl ara verebilir ve onu nasıl artırabiliriz Uyumumuzu kendi lehimize işletmek 147 7. BÖLÜM Seksi mi Değil mi? Uyarlanma, Benzerlerin Çiftleşmesi ve Güzellik Piyasası Kişisel bir uyum Zihin ve beden birbiriyle geçinemezse Flörtte kendi (az ya da çok seksi) tipimize bağlı kalmak: Razı mı oluruz yoksa uyum mu gösteririz?... İnternete soralım: flört siteleri ve aşk ölçütleri Annenizle nasıl tanıştım 177 8. BÖLÜM Piyasa Başarısız Olduğunda: Online Flörtten Bir Örnek Yentanın fonksiyonu İşlevsiz bekâr piyasası (sanki bilmiyormuşsunuz gibi) Flörtünüz ve dijital fotoğraf makinesi arasındaki fark İbretlik bir flört başarısızlığı Flört siteleri algılarımızı nasıl çarpıtır? Daha iyi bir flört geleceği için fikirler 197 9. BÖLÜM Empati ve Duygu Üstüne: Neden Yardıma İhtiyaç Duyan Kişiye Tepki Veririz de Çok Kişiye Vermeyiz Jessica bebeğe karşı Ruanda soykırımı Bir kişiyle istatistik arasındaki fark Tanımlama: bira ısmarlamaktan daha fazlası lazım Amerikan Kanser Derneği bizi kendisine nasıl çekiyor? Akılcı düşüncenin bağışlar üzerindeki etkisi Büyük sorunların üstüne gitme yeteneksizliğimizin üstesinden gelme 217
10. BÖLÜM Kısa Vadeli Duyguların Uzun Vadeli Etkileri: Neden Olumsuz Duygularımıza Göre Hareket Etmemeliyiz Bam telime basmayın: Çalışma arkadaşım kabalık hakkında bir ders alıyor Dürtülerin karanlık tarafı Duyguların etkisi altında karar vermek Alakasız duyguların önemi Kanolar size aşk hayatınız hakkında ne söyler 235 11. BÖLÜM Akıldışılıklarımızdan Alınacak Dersler: Neden Her Şeyi Sınamaya İhtiyacımız Var Hayat ve kol hakkında bir karar Gideon un kutsal kitaptaki deneyciliği Sülüklerin bilgeliği Alınan dersler, umarım alınmıştır 255 Teşekkür 269 Birlikte Çalıştığım Kişiler 271 Notlar 277 Kaynakça ve Ek Okumalar 279
GİRİŞ Erteleme ve Tıbbi Yan Etkilerden Çıkarılan Dersler S izi bilmem ama ben her şeyi zamanında yapan biriyle hiç karşılaşmadım. Can sıkıcı işleri geciktirmek adeta evrensel bir problemdir irademizi ve öz kontrolümüzü kullanmaya ne kadar çabalarsak çabalayalım ya da hangi kararları alırsak alalım engellenmesi son derece zor bir sorun. Kendi erteleme eğilimimin üstesinden gelmeyi nasıl öğrendiğimle ilgili kişisel hikâyemi paylaşmama izin verin. Yıllar önce harap edici bir kaza geçirdim. Magnezyumlu büyük bir işaret fişeği hemen yanımda patladı ve vücudumun yüzde 70 ini üçüncü derece yanıklar içinde bıraktı (Akıldışı Ama Öngörülebilir okurlarından hafızası güçlü olanlar bu hikâyeyi hatırlayabilir). Bu yetmiyormuş gibi, hastanedeki üçüncü haftamın sonunda bir kan naklinden hepatit kaptım. Şüphesiz, öldürücü bir karaciğer hastalığına yakalanmanın uygun zamanı yoktur, ama zaten kötü durumda olduğumdan hastalığın başlangıcı pek uygunsuz bir zamana denk gelmişti. Hepatit komplikasyon riskini artırmış, tedavimi geciktirmiş ve vücudumun deri naklini pek çok defa reddetmesine yol açmıştı. Üstüne üstlük, doktorlar ne tip bir karaciğer hastalığım olduğunu bilmiyorlardı. Hepatit A ya da B değildim, ama ne tür bir hepatit olduğum da teşhis edilemiyordu. Bir süre sonra hastalık hafifledi, ama zaman zaman alevlenerek ve vücut sistemimi mahvederek iyileşmemi yavaşlatmaya devam etti. Sekiz yıl sonra yüksek lisansımı yaparken hastalığın birden yeniden alevlenmesi beni derinden etkiledi. Öğrenci sağlık merkezine başvurdum. Bir yığın kan testinden sonra doktor bana bir teşhis koydu: Hastalığım yakın bir süre önce tanımlanmış olan 11