KAMU MALĠYESĠNE ĠLĠġKĠN YAKLAġIMLAR 1 Maliye Kamu Maliyesi Devlet faaliyetlerinin iktisadi, mali, sosyal etkilerini inceleyen bilim dalıdır. Kamu gelirlerinin toplanması, giderlerin yapılması, açıkların finansmanı, devlet borç, varlık ve hükümlülüklerinin yönetimidir. KAMU MALĠYESĠNE ĠLĠġKĠN YAKLAġIMLAR A.GELENEKSEL YAKLAġIMLAR B.ÇAĞDAġ YAKLAġIMLAR 1.Kurumsal YaklaĢım: devlet faaliyetlerini hukuki ve idari açıdan ele alır. Vergilerin salınması, tahsili ve kamu fonlarının kullanımı ile ilgilenir. 2.Yapısal YaklaĢım: kamu maliyesi konularını ekonomik yönü ile ilgilenir. Kaynak kullanımının ve piyasa ekonomisinin kamu ekonomisi ile olan iliģkilerini inceler 3.Refah YaklaĢımı: Devlet faaliyetleri ile toplum refahının nasıl maksimize edilmesi gerektiğini öngörmekte olup, bireylerin refahlarını azaltmadan toplum refahının artırılmasını amaçlamaktadır. 4.DeğiĢim YaklaĢımı: vergiler sunulan kamu hizmetinin bedeli olarak görülür. 5.Gelir YaklaĢımı (Fonksiyonel Maliye): devlet faaliyetlerinin MG yi arttırıcı/azaltıcı etkileri ile ilgilenir. 1.Hukuki YaklaĢım: Devlet faaliyetleri gerçekleģtirilirken sunulan kamu hizmeti finansmanı nasıl sağlanacak, finansman sağlanırken hangi kaynaklardan faydalanacak, sunulan kamu hizmetinin topluma nasıl mali yükümlülükler yükleyeceğini tarihi, hukuki, kuramsal düzenlemelerle ilgilenir 2.Ġktisadi YaklaĢım: devlet faaliyetlerinin ekonomi üzerindeki etkilerini analiz eder. Burada kamu faaliyetlerinin gelir dağılımındaki etkileri, ekonomik büyüme ve kalkınma, kaynak kullanımında etkinliğin nasıl sağlandığı araģtırma konusunu oluģturur. KAMU MALĠYESĠNDE KLASĠK VE MODERN ANLAYIġ KLASĠK MALĠYECĠLER MODERN MALĠYECĠLER 1.devlet ekonomiye müdahale etmemeli (illa edecekse para politikası uygulamalı) 2.ekonomide tam rekabet koģulları geçerli 3.devlet Jandarma Devlet olmalı (savunma, adalet, güvenlik) 4.fiyatlar, faizler, ücretler esnektir. 5.görünmez el teorisi geçerli (bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler) 6.denk bütçe ilkesi geçerli 7.borçlanmaya sıcak bakmazlar, olağanüstü gelirdir. Borçlanma yapılacaksa sermaye piyasasından, uzun vadeli, yatırımların finansmanı için borçlanılacak 8.dolaylı vergiyi savunurlar. Dolaysız vergi, geliri direkt olarak etkilediği için ekonomide ikame etkisine yol açarak tam istihdamda sapmalara neden olacaktır. 9.dıĢlama etkisi vardır.(crowding out) 1.devlet ekonomiye müdahale etmeli, çünkü ekonomi her zaman tam istihdamda değildir.(müdahaleci, sosyal devlet) 2.süzgeç devlet teorisi geçerli.(ikincil dağılım) (ücret, faiz, rant, kar (birincil gelir dağılımı) üzerinden vergi alınması veya bunlara sübvansiyon uygulaması) 3.maliye politikası araçlarından kamu harcamaları ve kamu gelirlerini kullanarak ekonomiyi dengeye getirmeli.(fonksiyonel maliyeyi savunur) 4.fiyat, faiz, ücretler esnek değildir. 5.önemli olan bütçe dengesi değil ekonomik dengedir. 6.borçlanma olağan bir kamu geliridir. 7.ekonomide çarpan etkisi vardır.
KAMU- ÖZEL SEKTÖR KARġILATIRMASI KAMU ÖZEL -Amaç Kamu hizmetidir Karlılıktır -fiyat Siyasal karar alma mekanizması içerisinde gerçekleģir. Arz ve talep koģullarına göre fiyat mekanizması içinde karar verilir. -Bütçeleme Önce giderler hesaplanır, sonra gelirler giderler uydurulur Önce gelir sonra gider -finansmanı Zorunludur ve vergilerle karģılanır Gönüllüdür, bedel ödeme Ģeklindedir. -Politika Tüm ülkenin yararına yöneliktir. Mal ve hizmetlerin üretimi siyasi otorite karar verir ve bu oylama ile olur ĠĢletmenin yararına yöneliktir. Mal ve hizmetlerin üretimine arz ve talep koģullarına göre fiyat mekanizması içinde karar verilir. Büyüklük Kamu Kesiminin Büyüklüğü : Kamu Harcamaları / GSMH Dar Anlamda Kamu Kesimi Merkezi Yönetim + Yerel Yönetim GeniĢ Anlamda Kamu Kesimi Merkezi Yönetim + Yerel Yönetim + Parafiskal KuruluĢlar + KĠT NOT: Merkezi yönetim: genel bütçe + özel bütçe + DDKB Yerel Yönetim: il özel idareleri + belediyeler + mahalli birlikler + köyler ( köyler 5018 sayılı kanun kapsamında yer almaz) Parafiskal KuruluĢlar: Sosyal Güvenlik Kurumu, Türkiye ĠĢ Kurumu 2 KAMU MALĠYESĠNĠN AMAÇLARI Kaynak Kullanımında Etkinliğin Sağlanması Gelir Dağılımında Etkinliğin Sağlanması Ġktisadi Ġstikrar Ġktisadın temeli olan kıt kaynaklarla bireylerin sonsuz ihtiyaçlarının nasıl karģılanması gerektiğine dayanmaktadır ki kamu maliyesi de aynı kıt kaynakları kullanarak toplumsal ihtiyaçları karģılamaya çalıģmaktadır. Örn:devletin üretmiģ olduğu tam / yarı kamusal mal ve hizmetler ve özel malları üretmeyip piyasaya bırakması kaynak kullanımında etkinliği bozucu etki yaratır ki devlet bu mal ve hizmetleri üreterek kaynak dağılımında etkinliği sağlamaya çalıģmaktadır Bilindiği gibi devletin sunmuģ olduğu mal ve hizmetlerin finansmanı olan vergiler halktan toplanmakta bu süreç de bütçe ile sağlanmaktadır. Bu süreç içerisinde kaynak tahsisi için vergileri toplarken dar gelir gruplarından az, yüksek gelir elde eden gruplardan fazla vergi alarak, dar gelirli vatandaģları sübvanse ederek(negatif gelir vergileri, ayni yardımlar ) gelir dağılımında adaleti düzenlemesinde etkin olabilir. Bir ekonomide iktisadi istikrarın sağlanması için; 1.Fiyat istikrarı: fiyatlar genel seviyesinin aģağı veya yukarı dalgalanmamasını ifade eder 2.Tam istihdam: ekonomide bulunan iģ gücünün tamamının kullanmasını ifade eder. Kamu maliyesi burada ekonomideki konjonktürel dalgalanmalara karģı mali araçlarını kullanarak talebin geniģlemesini/daralmasını sağlamakta ve böylelikle fiyat istikrarı ve iģsizliği çözmektedir.
3 EKONOMĠK SĠSTEMLER PĠYASA EKONOMĠSĠ KARMA EKONOMĠ SOSYALĠST EKONOMĠ - Fiyat mekanizmasına, - Bireysel faydaya ve kar güdüsüne dayanmaktadır. - Özel mülkiyet ve serbest giriģimin yanı sıra, bu hakları koruyan ve kollayan hukuki yapı diğer bir ifade, özel hukuk kuralları vardır (Miras Huk., EĢya Huk. vb.). Ekonominin tümünün özel kesimle kamu kesimi arasındaki paylaģıldığı, diğer bir ifadeyle, ekonomik yapının hem özel kesimden hem de kamu kesimi içinde barındırmasıdır. Karma ekonomik sistem günümüzde yerini giderek piyasa ekonomisine bırakmaktadır. - Merkezi planlama anlayıģına dayanmaktadır. - Özel sektörün varlığı kabul edilmez. - Sosyalist ekonomide özel mülkiyet, özel giriģim ve özel hukuk kuralları bulunmamaktadır. KAMU KESĠMĠNĠN GEREKLĠLĠĞĠ PĠYASA BAġARISIZLIKLARI DEVLETĠN BAġARISIZLIKLARI -Piyasada tam rekabetin geçerli olmaması -Politikada tam rekabetin geçerli olmaması -DıĢsal ekonomiler -Politik dıģsal ekonomiler: Politikada patronaj iliģkileri, politik yandaģlık ve -Ölçek Ekonomileri partizanlık, rant oluģturma ve rant dağıtma faaliyetleri, çıkar gruplarının rant -Üretim faktörlerinin coğrafi ve sektörel dağılımında dengesizlikler (Kaynak kollama faaliyetleri, türemiģ dıģsal ekonomiler, politik miyopluk dağılımında etkinsizlik) -Politikada Negatif Ölçek Ekonomiler -Özel gelir ve servet dağılımındaki adaletsizlik -Politikada bütçe kaynaklarının coğrafi ve sektörel dağılımında dengesizlikler: -Tam Kamusal mallar Lobicilik,Hizmet kayırmacılığı, merkeziyetçilik. -Erdemli mallar -Kamusal güç ve yetki dağılımında adaletsizlik:devlet harcamalarında israf ve -Asimetrik Bilgi savurganlık, mali yanılma. -Ücret ve fiyatların yapıģkanlığı -Bütçe açıkları -Risk ve Belirsizlik -Kayıt dıģı ekonomi -Ekonomik istikrarsızlık
4 KAMU EKONOMĠSĠNDE ÜRETĠLEN MAL VE HĠZMETLER SERBEST MALLAR 1.Doğada hazır olarak bulunurlar. 2.kiĢilerin bu malları aģırı kullanmalarından doğan soruna ORTAKLARIN TRAJEDĠSĠ denir. Bu durumda devlet bir takım kurallar koyarak serbest malların zarar görmemesini sağlamaya çalıģır. Ancak kiģiler birbirlerine güvenmediklerinden dolayı MAHKUM AÇMAZI sorunu karģımıza çıkar TAM KAMUSAL MAL VE HĠZMETLER 1.Faydası bölünemez 2.fiyatlandırılamaz. 3.pazarlanamaz. 4.tüketimi engellenemez (SAVUNMA ADALET DĠPLOMASI 5.piyasa konusu olamaz. 6. gelir dağılımına etkileri nötrdür. 7.dıĢlama etkisi söz konusu değil ZORUNLU EĞĠTĠM) 8.politik fiyatlandırma yapılır 9.finansmanı zorunlu vergilerle karģılanır YARI KAMUSAL MAL VE HĠZMETLER 1.bireysel tüketim ve faydanın yanı sıra toplumsal fayda sağlar.(pigovyen dıģģallık) 2.yarı politik fiyatlandırma yapılır (EĞĠTĠM SAĞLIK) (SAMUELSON) 3.hizmetin bölünebilen kısmı resim, harç Ģerefiye gibi gelirlerle, bölünemeyen kısmı vergilerle finanse edilir. 4.tüketiminde rekabet vardır. 5.tüketiminde dıģsallık söz konusudur. ÖZEL MAL VE HĠZMETLER 1.yalnızca satın alana fayda sağlayan mallardır. 2. tüketiminde rekabet vardır. 3.hizmetten yaralanmak için bedel ödenmesi lazımdır.(mahrum bırakma ilkesi geçerli) Devlet neden üretir; 1) özel sektörün gücü yetmez. 2) özel sektörün karlı bulmaması 3) sanayiye ucuz ara malı sağlamak 4) istihdam yaratmak istemesi A)DOĞAL TEKEL: Stratejik öneme sahip, büyük ölçekli sabit maliyet isteyen ve azalan maliyetlerin geçerli olduğu mal ve hizmetlerde devletin bizzat üretici olması (su,elektrik, barajlar, doğalgaz, demiryolları ) B)YASAL TEKEL: Bu mal ve hizmetler piyasa tarafından talep edilmekle birlikte üretimi ve tüketimi topluma zarar ERDEMLĠ MALLAR (YEġĠL KART, HALK EKMAK, BURS) (MUSGRAVE) KULÜP MALLAR (OLSON BUCHANAN) YEREL SOSYAL MALLAR TIEBOT GLOBAL KAMUSAL MALLAR (küresel barıģın sağlanması, ulusal bağımsızlığa saygı, global güvenliğin sağlanması, AIDS gibi bulaģıcı hastalıklarla mücadele ) verebilir. Bu mal ve hizmetlerin üretimi tekelleģme yoluyla devlet tarafından yapılır. (tütün, alkol, ) Bazı kiģi ya da grupların ekonomik durumlarını düzeltmek için bedelsiz ya da çok az bir bedel karģılığı devlet tarafından sunulan mal ve hizmetlerdir. Erdemsiz(Demerit) Mallar: erdemli mallar içerisinde yer alır. Bireysel tüketimi söz konusu olan ancak toplumsal anlamda zararlı olan mallardır. (sigara, alkol, genelev, uyuģturucu..) Bu malların üretim ve tüketiminde devlet müdahalede bulunur. Benzer zevklere sahip üyelerine yönelik olarak kuruluģların sunduğu hizmetlerdir. Finansmanı aidatlarla sağlanır. ÇeĢitli kurumları sosyal tesisleri. Bu malların faydası, hizmetin sunulduğun bölgelere yakın yerleģimde bulunanlara dokunur. Yerel yönetimler bu hizmetlerin finansmanını yerel vergilerle finanse ederler. Tiebout 1956da yapmıģ olduğu çalıģmada insanların neden tercihlerine uygun hizmet ve fayda sunan yerlerde yaģamayı tercih ettiklerini açıklar. Yapılan çalıģmada voting by feet (ayaklarıyla oy verme) kavramını ortaya atmıģtır. Bu kavram bireylerdeki bedavacılık sorununa bir çözüm olarak önerilmiģtir. Bu teze göre eğer her bölgesel topluluğa kamusal hizmetlerin maliyetlerini kendilerinin karģılaması Ģart koģulursa topluluk üyesi bireyler kendi tercihlerine en uygun toplulukları seçerek kendi menfaatlerini en iyi Ģekilde gözeteceklerdir. Böylece örneğin sporseverler, sportif aktivite alanlarının müzikseverler konser salonunun vb. finansmanına katılmak isteyen diğer müzikseverlerle aynı bölgede yaģamak isteyeceklerdir. Faydaları tüm ülkelere, insanlara ve kuģaklara yayılan, olumsuz etkileri yine sınırlar ve kuģaklar ötesi olan mallardır. En büyük sorun bu mal ve hizmetleri kim sunacak? Finansmanı nasıl karģılanacak?
1.DıĢsallık: Bir ekonomik birimin faaliyetlerinden dolayı, diğer ekonomik birimlerin fayda ya da zarar görmesidir. 2.Özellikleri -Daha çok üretim faaliyetlerinde ortaya çıkar. -olumsuz dıģsallık durumunda aģırı üretim söz konusu olup dıģsal maliyetler yüksektir. -olumlu dıģsallıklarda ise eksik üretim vardır. DIġSALLIKLAR (KNUT WICKSELL) 3.Türleri: - Negatif ( Ü-Ü, Ü-T, T-T, T-Ü) - Pozitif (Ü-Ü, Ü-T, T-T, T-Ü) DıĢsallık olarak 8 e ayrılır 4. DıĢsallık Tipleri 1.marjinal dıģsallık: Bir üretim veya tüketim faaliyetindeki ilave değiģiklikten dolayı ekonomik birimlerin fayda ya da maliye fonksiyonlarındaki olumlu ya da olumsuz değiģmelerdir. 2. Ġnfra marjinal dıģsallık: etkinin belli bir noktadan sonra ortaya çıktığı durumdur.(çevre kirliliği) 3. parasal dıģsallık: olumlu ya da olumsuz dıģsallık diğer ekonomik birimler üzerindeki etkilerini piyasa mekanizmasından geçerek gösterir. 4. teknolojik dıģsallık: üretim ya da fayda fonksiyonunda kaymalara neden olarak reel etkiler meydana getirirler 5.DıĢsallıkla Mücadele Yöntemleri 5.1. Devlet Müdahalesi (Kamusal Çözümler) 1.vergileme 2. sübvansiyon 3.çevre standartları 4.miktar kısıtlamaları 5.atık borsaları ve atıklar üzerinden vergi alınması 5.2.Özel Çözümler 1.Hicks Kaldor Tazminat Ölçütü: zarar veren tarafın zarar görene tazminat ödenmesi gerektiğini öne sürmesidir. (maden iģçilerine verilen ücretler) 2.Coase Yöntemi (pazarlık yöntemi, mülkiyet esaslı çözüm) : koģulları; -Taraflardan sadece birinin mülkiyet hakkına sahip olması yeterlidir. -çevreyi kirleten kirlilik iznine sahipse, kirliliğe maruz kalanlar kirletene ödemede bulunarak kirlilikten kurtulabilir. -kirliliğe maruz kalanlar temiz hava hakkına sahipse, çevreyi kirletenler, kirliliğe maruz kalanlara ödemede bulunarak kirlilik hakkına kavuģabilir. KAMU EKONOMĠSĠNDE FĠYATLANDIRMA 1.Tam Kamusal Mallar Politik fiyat Finansmanı zorunlu vergilerle karģılanır. 2.Yarı Kamusal Mallar Yarı politik fiyat Hizmetin bölünebilen kısmı harç, Ģerefiye, resim vb gelirle, bölünemeyen kısmı ise vergilerle finanse edilir. 3. Özel Mallar Piyasa fiyatı -1.en iyi fiyatlama yöntemi : P=MC -2.en iyi fiyatlama yöntemi: (marjinal maliyetin belirlenemediği durumlarda) P=AC, Fiyat farklılaģtırması, gölge fiyat uygulamasıyla fiyat belirlenir. -monopol fiyatlaması yöntemi: doğal tekel niteliğindeki malların üretiminde kullanılır. Burada kısa dönemde zarar, uzun dönemde kar söz konusudur. Unutma!!! Buradaki söz konusu olan fiyatlandırma marjinal maliyete göre değil, sabit maliyete göre fiyatlandırma yapılır. 5
1.Pareto Optimalitesi -1.en iyi teoremi: hiç kimsenin durumunu kötüleģtirmeden, en az bir kiģinin durumumu iyilileģtirmek mümkün değilse pareto optimumdur. -Pareto İyileştirme: hiç kimsenin durumunu kötüleģtirmeden en az bir kiģinin durum iyileģebiliyorsa pareto iyileģtirme vardır. -2.en iyi teoremi: aksak rekabet koģulu altında pareto optimalitesinin tam olarak sağlanamaması durumunda devletin vergiler ve sübvansiyonları kullanarak optimuma yaklaģmasıdır. KAMUSAL MAL VE HĠZMETLERĠN ETKĠN TAHSĠSĠ 1.1.Pareto Optimalitesinin KoĢulları: 1.tüketimde etkinlik: iki mal arasındaki MRS birbirine eģit olmalı 2.Üretimde etkinlik: üretim faktörleri arasındaki MRTS birbirine eģit olmalıdır. 3.etkin ürün karması: MRS=MRTS 2.BENTHAM Önemli olan bireylerin sosyal refahı değil toplam refahtır. Eğer uygulanan politika sayesinde toplam refah artıyorsa o politika kullanılmalıdır. 3.RAWLS Önemli olan toplam refah değildir, en kötü durumda olan bireyin refahı artıyorsa o politika uygulanmalıdır. OPTĠMUM ÜRETĠM DÜZEYĠNĠN BELĠRLENMESĠNE YÖNELĠK SĠYASAL KARAR ALMA MEKANĠZMALARI (MARJĠNAL ANALĠZ YÖNTEMĠ) A.GENEL DENGE ANALĠZĠ ( SAMUELSON) B.KISMĠ DENGE ANALĠZĠ(BOWEN) Kamu ve özel malların üretiminde kaynak kullanımında etkinlik ve gelir Kamu malının üretimi için gelir dağılımı dikkate alınmadan yapılan dağılımını birlikte ele alarak iliģkilendirmiģtir. analizdir. 1 birim kamu malı üretimi artırıldığında ne kadar özel maldan Bowen, yapmıģ olduğu analizde özel mal ve kamusal malları ayrı ayrı vazgeçilecek? değerlendirmiģtir. Bu durumun 2 sonucu vardır; ÖZEL MALDA fiyat sabittir. Üretilen mala olan piyasa talebini bulmak 1.eğer kamu malı üretimi sonucu oluģan toplumsal fayda, bu malın üretimi için bireysel talep eğrilerinin YATAY toplamı alınır. Bunun sebebi ise her için vazgeçilen özel mal ve hizmetin sağlayacağı faydadan büyük ise kaynaklar kamu sektörüne aktarılır bireyin özel maldan talep ettikleri miktar farklı olmasıdır ve böylelikle 2. eğer kamu malı üretimi sonucu oluģan toplumsal fayda, bu malın üretimi toplam talebe ulaģılabilir. Bunun sonucunda ise arz ve talebin kesiģtiği için vazgeçilen özel mal ve hizmetin sağlayacağı faydadan küçük ise noktada piyasa fiyatı ve optimal üretim miktarı belirlenir. kaynaklar özel sektöre kaydırılır KAMUSAL MALDA ise üretilen mal/hizmet sabittir. bireylerin talep eğrileri sahte (fiktif) talep eğrileridir. Bildiğimiz üzere kamusal malın finansmanı vergilerle sağlanır ancak kiģilerin üretilen mala ödeyecekleri vergi servet ve harcama unsurlarına göre farklılık gösterir. Piyasa talebini bulmak için talep eğrilerinin DĠKEY toplamı alınır 3.LĠNDAHL ÇÖZÜMÜ Lindahl a göre bireyler toplumsal mallardan sağladıkları faydaya göre toplumsal maliyete katılmalıdırlar. Her bireyin kamu mallarından sağladığı marjinal faydaya göre kamu hizmetlerinin maliyetine katılması gerektiğini ifade etmiģtir. Lindahl e göre bunun sağlanmasının temel koģulu adaletli bir harcama ve vergi sistemidir. 4.KAMU HĠZMETĠ VE GELĠR DAĞILIMI (MUSGRAVE) Musgrave göre, gelir dağılımı sorununun öncelikli olarak çözülmesi halinde, kamu hizmetlerinin optimum noktası piyasa benzeri bir modelde çözümlenebilir. KiĢiler sahip oldukları parasal varlığı bilirlerse kamusal mallar konusunda oylama yapılabilir. Kısacası Musgrave göre farklı gelir dağılımı bileģimlerinden hareketle, en fazla toplumsal refahı veren kamupiyasa malı kaynak dağılımı etkin bir Ģekilde çözümlenebilir. 6
SĠYASAL KARAR ALMA MEKANĠZMASINDA KULLANILAN OYLAMA YÖNTEMLERĠ Kamusal mal ve hizmetlerin üretimine siyasal karar alma mekanizması içerisinde oylama yöntemi ile karar verilir. Kamu Tercihi Teorisine göre siyasal karar alma mekanizmasının aktörleri : 1.SEÇMENLER 2.SĠYASĠ PARTĠLER 3.BÜROKRATLAR 4.BASKI GRUPLARI 5.ÇOK ULUSLU ġġrketler -Siyasal Karar Alma Mekanizmasında KarĢılaĢılan sorunlar 1.tercihlerin açıklanması problemi 2.Bedavacılık 3.Tercihlerin ToplulaĢtırılması (yaģ, cinsiyet, eğitim düzeyi ) OYLAMA YÖNTEMLERĠ 1.OYBĠRLĠĞĠ KURALI 1.1.Mutlak Oybirliği: Siyasal kararların alınmasında oylamaya katılan oyların TAMAMININ olumlu olmasıdır. 1.2.Nıspi Oybirliği: Siyasal kararların alınabilmesi için 9/10.2/3,5/6 gibi önemli bir kısmın olumlu oy vermesi gerekir. 1.WICKSELL ĠN OYBĠRLĠĞĠ KURAL Kararların alınmasında en adil yol oybirliğidir. Ancak mutlak oybirliği sağlanması mümkün değildir. Sonuçların 4/5, 9/10, 6/7 olması halinde pareto optimalitesine yaklaģılacağını savunur. 2.OYÇOKLUĞU KURALI: siyasal karra almada oybirliği kuralının uygulanma olanaksızlığı çoğunluk kuralının daha çok kabul edilmesin yol açmıģtır demokrasilerde en çok kullanılan teknik arasında yer alır. 2.1. Nispi Çoğunluk: Oylamaya katılanlar arasında en çok oyu alan politikaların seçilmesidir. DEZAVANTAJI: Toplamda 400 oy var. A politikası 190, B pol. 160, C pol 50 oy aldığında A politikası seçilir. Lakin bu durumda A 400 oydan 190 la en çok oyu almıģ olabilir fakat geriye kalan 210 oy A nın seçilmesini istememektedir. Bu durumda optimaliteden uzaklaģılır. 2.2. Basit Çoğunluk: oylamaya Katılanların yarısından 1 fazlasının olumlu oy vermesi halidir. 2.3. Kaliteli Çoğunluk: Oylamaya katılanların en az 2/3 ünün olumlu oy vermesi halidir. 2.CONDORCET PARADOKSU Oybirliğinin Demokratik görüģ belirleme sisteminde bireysel tercihlerden toplumsal tercihlere geçiģliliğin olmadığını ifade eder. Çoğunluk ilkesinin var olduğu durumda ise sonsuz döngüsel süreç baģlar. Concorcet bu durumu da en az oyu alan seçimlerin elenmesiyle ortadan kaldırmanın mümkün olacağını savunur. 4. ARROW UN ĠMKANSIZLIK TEOREMĠ Oylama Paradoksu: Oylama sonuçlarının seçmenlerin gerçek sonuçlarını yansıtmadığı durum.. Bu yüzden, iktisadi kararlarla siyasi kararlar arasında tutarsızlık vardır. Arrow a Göre Oylama sonuçlarının geçerli olması i Döngüsel Çoğunluk: bireylerin tercihleri arasındaki tutarsızlığın yaratacağı durum(tercihlerin geçiģsizliği) -bireysel tercihler iktisadi iken, toplumsal tercihler siyasidir çin; 1.ortak rasyonellik 2.diktatörlüğün olmaması 3.bağımsız seçeneklerin bağımsızlığı 4.sosyal ve bireysel tercihlerin bağımsızlığı 5.empoze etmeme 7. BUCHANAN TULLOCK YAKLAġIMI (MALĠYET MĠNĠMĠZASYONU) Her kamusal faaliyet bireylere 2 tür maliyet yükler. 1.DıĢsal maliyet (oylama sonucunda kararı beğenmeyenlerin katlandıkları maliyetler) 2.karar alma maliyeti(oylamaya katılan bireyler için yapılan zaman ve diğer masraflar) Seçmenler bu iki maliyetin toplamını minimize etmesi gerekir. 5. DOWNS YAKLAġIMI (POLĠTĠK MÜBADELE) Oy maksimizasyoncusu olan siyasilerin kamusal harcamalardan sağladıkları marjinal oy kazancı, vergilerden sağladığı marjinal oy kaybına eģitleninceye kadar kamu harcaması yapar. 8. NISKANEN YAKLAġIM (BÜROKRASĠ ) Kamuda Mal ve hizmet üretim ve yönetimini bürokratlar aracılığıyla gerçekleģir. Bürokratlar bütçe maksimizasyoncusudur. Çok harcama yaparak bütçeyi büyütürler. Kamu kesiminin de aģırı geniģlemesinden dolayı sosyal kaynak tahsisinde etkinsizlik ortaya çıkmaktadır. 3.BLACK (ORTANCA SEÇENEK TEORĠSĠ) Sunduğu teori concorcet in geçiģkenliği sağlayamadığı durumlar için geçerlidir. Black e göre her seçmenin tercih sırası içinde bir doruk noktası vardır ve çoğunluğun doruk noktalarının birbirine yaklaģtığı tercih ile geçiģkenliğin sağlanabileceği, bu tercihin ise ortanca seçenek olarak ifade etmektedir. 6. McKEAN YAKLAġIMI (HÜKÜMETĠN GÖRÜNMEZ ELĠ) Hükümet kamusal faaliyetlerden zarar görenlere tazminat öderken bu faaliyetlerinden yarar sağlayanların ise tazminat ödemeleri gerekmektedir Bireylerin fayda max yönelik hareketi bir süre sonra toplumsal faydaya dönüģür. 9.ROMER ROSENTHAL MODELĠ Seçmenlerle bürokratların her seçim bölgesini tanıdıklarını varsayar 7
8 1.MERKANTALĠZM(zenginlik=ticaret) (güçlü ulus devlet) *güçlü ulus devlet için güçlü hazine *güçlü hazine için de altın, gümüģ gibi kıymetli madenler Ģart. *bunun sağlanması için devlet ihracatı özendirici, ithalatı kısıtlayıcı politikalar uygulamalı 4.KEYNES (müdahaleci devlet) (24 ekim 1929, kara PerĢembe, Büyük Buhran) *Keynes, klasiklerin aksine ekonominin her zaman tam istihdamda dengede değil, eksik istihdamda da dengeye gelebilir. *öylekiiii eksik istihdamdan tam istihdama ulaģıncaya kadar devlet ekonomiye müdahale edecek. *yapılan müdahale ise eksik istihdama neden olan talep yetersizliğini giderici GENĠġLETĠCĠ MALĠYE POLĠTĠKASIDIR. ĠKTĠSADĠ EKOLLERDE DEVLET ANLAYIġI 2.FĠZYOKRASĠ (zenginlik=üretim) (Laissez faire, laissez passer) (liberal ekonominin öncüleri) *ürün yaratan tek üretim dalı tarımdır. *daha fazla üretim ve bununla birlikte yaratılan artık üretim için devlet müdahalesinin olmadığı ekonominin kendiliğinden dengeye geleceği doğal düzene inanmaktadırlar 5.SOSYAL REFAH DEVLETĠ *Keynes in ekonomiye müdahalesinin sebebi ekonomik dengeyi sağlamak iken, sosyal refah devletinde amaç sosyal refahın arttırılmasıdır. *bu nedenledir ki devlet artık temel mal ve hizmetlerin yanı sıra sosyal refahı arttırabilmek için özel mal ve hizmetler de üretmeye baģlamıģtır. 3.KLASĠK EKOL (jandarma devlet) *ekonomi her zaman dengededir. *bu denge fiyat mekanizması ile sağlanır.(görünmez el) **piyasada rekabet olacak kiii üretim olsun. Bu sebeple devlet ekonomiye müdahale etmeyecek *jandarma devlet olarak adalet, savunma ve güvenliği sağlayacak. *UNUTMAKĠ devlet verimsiz özel sektör verimlidir. *devlet ekonomiye müdahil olmazsa fiyat ve ücretler esnek olduğu için ekonomi kendiliğinden dengeye gelebilecektir. 6.PATERNALĠST DEVLET(baba devlet): *aile yönetimi, devlet yönetiminin bir modelidir prensibine dayanan ve halk içerisindeki doğruyu seçme yetisine sahip olan 'yetkinlerin' verecekleri kararlarla siyasal yönetimin gerçekleģmesine dayanan bir sistemdir. *Sokrat ve Platon'a göre; toplum içinde, yönetilmeye ihtiyacı olan aciz kimseler için rehberlik edecek bir grubun bulunması gereklidir. Aynı Ģekilde, aile içinde de ailenin bekası için doğru kararları alan bir merciinin bulunması gereklidir. Keza bu aile içinde ancak bir birey olabilir. Ġdeal kararları alabilecek olan kiģi, aile içinde yönetilmeye ihtiyacı bulunan bireyler adına ve aile için en doğru kararları alacak tek otorite olmalıdır. 7.DĠĞER DEVLET MODELLERĠ 7.1.Fundamental (teokratik) Devlet: katı dini kurallarla yönetilen devlet biçimi. 7.2.Mekanik Devlet: topluma hizmet edebilmek için toplum tarafından kurulmuģ, siyasilerin yönetici, bürokratın ise görevli memur olarak görüldüğü devlet anlayıģıdır. 7.3.Organik (müdahaleci) Devlet: devlet; toplumun üzerinde ve topluma ait bir organdır. Devlet ve toplumun menfaatleri bireyin menfaatleri olarak algılanır. 7.4.Bireyci (liberal) devlet: birey devletin yerini almaktadır, birey devlet için değil, devlet birey için var olmaktadır. 7.5.OligarĢik Devlet: asker, dini veya siyasi bir grup tarafından sınırlı bir kesimin devleti yönetmesi. 7.6.MonarĢik Devlet: tek bir hükümdar tarafından yönetilen devlet biçimidir
DEVLET FAALĠYETLERĠ HAKKINDAKĠ YAKLAġIMLAR 1.KLASĠK ĠKTĠSAT TEORĠSĠ VE TARAFSIZ DEVLET Liberal ekolün öncülerinden olan Fizyokratlar ekonomide doğal düzenin varlığına inanmıģ ve devlet faaliyetlerinin sadece jandarma devlet görevini üstlenmesi gerektiği vurgulamıģlardır. *fizyokratlardan esinlenen Adam Smith ise Ulusların Zenginliği adlı eserinde klasik liberal iktisat doktrinin temelini oluģturur. *Smith derki; -bireyler kendi çıkarlarını maksimize etmeye çalıģırken aynı zamanda toplumsal faydayı maksimize edeceği görüģünü savunarak herkesin fayda maksimizasyonu çabası sonrası piyasada dengenin sağlanmasına yardımcı olduklarını ileri sürmüģtür.(görünmez el) 3.ĠKTĠSADĠ RASYONALĠTE YAKLAġIMI Bu görüģe göre devletin, piyasa ekonomisinin iģleyiģinde tamamlayıcı bir görev üstlenmesi gerektiğini savunur. Bu görüģe iliģkin üç farklı görüģ bulunmaktadır; I.Samuelson Piyasada üretilmesi mümkün olmayan, faydası bölünemeyen mal ve hizmetlerinin kamu kesimi, üretilmesi mümkün olan ve faydası bölünebilen mal ve hizmetler ise özel sektör tarafından üretilmesi gerektiğini ifade eder II.Chamberlin Cournot (Aksak Rekabet) Devlet tam rekabet koģullarından sapma olan monopol ve oligopol piyasalarda faaliyette bulunmalı ya da bu piyasalardaki faaliyetleri düzenlemelidir ki kaynak dağılımında etkinlik sağlansın. 2.SOSYALĠST YAKLAġIM Sanayi devrimi sonrası oluģan yeni ekonomik düzen içerisinde Klasik Ġktisatçılar bir kanadı ekonominin daha çok arz yönüyle ilgilenirken diğer kanadını oluģturan Marx ve Hegel gibi düģünürler ise bu sürecin daha çok bölüģüm ve talep kısmıyla ilgilenmiģler ve bu süreçten etkilenen kitleler üzerine eğilmiģlerdir. Bu düģünürlerin ortaya koyduğu akıma da sosyalizm denilmektedir. Sosyalizm; tüm üretim araçlarının devlet tekelinde olmasını öngören ve özel mülkiyet, serbest ticaret hakkının bulunmadığı, ekonominin merkezi planlama ile yürütüldüğü bir sistemdir. Bu sistem içerisinde tüm ekonomi kamu sektöründen oluģmaktadır. III.Tabotoni-Brochier (özel-kamu sektörü maliyet karģılaģtırması) Bir malı ister kamu isterse özel sektör üretsin. Bu yaklaģıma göre önemli olan üretilen mal ve hizmetin topluma maliyetinin ne olacağı araģtırılmalıdır. Öyleki, devlet faaliyetinin sınırı belirlenirken her bir faaliyetin özel veya kamu kesiminde üretilmesi halinde toplumun yükleneceği maliyetin hesaplanması gerekmektedir. 5.ANAYASAL ĠKTĠSAT YAKLAġIMI ( KAMU TERCĠHĠ) (BUCHANAN, HAYET, TULLOCK) Klasik iktisadi görüģün bir uzantısı olarak iktisadi faaliyetlerin tamamen piyasa ekonomisi kuralları çerçevesinde gerçekleģtirilmesi gerektiğini, devletin ise bilinen klasik fonksiyonlarını yerine getirmesinden baģka hiçbir Ģekilde ekonomik faaliyetlere müdahale etmemesi gerektiğini ileri sürmüģlerdir. Devlettin sürekli olarak büyüdüğüne iģaret ederek, devletin görev ve sorumlulukları belirlenip anayasal hükümlerle sınırlandırılması gerektiğini ifade ederler. Devletin özellikle bürokrat ve siyasi partilerin bütçe ve oy maksimizasyonu eylemleri sonucunda büyüdüğünü, bu nedenle devletin piyasa devletin piyasaya müdahalelerini önleyebilmek için, anayasalara devletin iktisadi ve mali yetkilerini kesin bir biçimde kısıtlayan hükümler koymak gerektiğini ifade etmektedir. Örn:anayasaya kamu harc/gsmh max %25 olacaktır veya borç stoku/gsmh max %20 olsun veya enflasyon %15i geçerse kdv %10 artar gibi mali kurallar koyulmasını ifade eder. 4.MUSGRAVE YAKLAġIMI Piyasa ekonomisi bazı sorunların çözümünde yetersiz olduğundan dolayı kaynak tahsisi, gelir dağılımında etkinlik ve iktisadi istikrar sağlanamamaktadır. Bu durumda devlet, piyasa ekonomisinin yetersizliğinden kaynaklanan sorunları çözmelidir. 6.TINBERGEN (1963 TR de ilk kalkınma planı) Piyasa ekonomisinin etkin iģleyebilmesi için devletin savunma, adalet gibi temel mal ve hizmetleri sunmasının Ģart olduğunu ve bu durumun piyasa ekonomisinin kapitalist yapısına zararı olmayacağı gibi iģleyiģini daha etkin kılmasını sağlar. 9
DEVLET FAALĠYETLERĠNĠN OPTĠMAL SEVĠYESĠ 1.Kaynakların Özel Kesimle Kamu Kesimi Arasındaki Optimum Dağılımı Ekonomide kullanılan kaynaklar iki kesim arasında öyle dağılmalıdır ki bir faktörün bir kesimden diğerine aktarılması, toplam üretimde artık bir artıģ sağlayamasın ki fayda maksimizasyoncusu olan bireylerin faydalarında bir kayıp yaģanmasın. Bunun için özel kesimde üretilen mal ve hizmetlerin marjinal sosyal faydasının marjinal sosyal maliyetine oranının, kamu kesiminde üretilen mal ve hizmetlerin marjinal sosyal faydasının marjinal sosyal maliyetine oranına eģit olması gerekmektedir. Yani iki kesimin çıktılarının(üretimlerinin) ; Özel Kesim MSF/MSM= Kamu Kesimi MSF/MSM 2. Kamu Kesiminde Optimum Kaynak Dağılımı 2.1. Kaynak Dağılımıyla Ġlgili Devlet Faaliyetlerinin Optimum Seviyesi Kaynak dağılımı ile ilgili devlet faaliyetlerinin optimum seviyesi nasıl belirlenir? Ġlk olarak optimum kaynak dağılımının, ekonomin özel kesimine uygulanan MSM=MSF kuralının kamu kesimine de uygulanmasıyla sağlanır. -Piogu harcamaların, devlet hizmetleri için vatandaģlardan alının sonuncu(marjinal) Ģilinin harcanmasıyla elde edilen faydalanmanın bu sonuncu Ģilinin devlete aktarılması dolayısıyla katlanılan fedakarlıkla eģitleneceği noktaya kadar götürülmesini öneriyordu. -Aynı görüģü John F. Due devletin her faaliyetini faaliyetin sağlandığı MSF nin MSM ye eģitlendiği noktaya kadar arttırması gerekir. - Bu görüģler çerçevesinde MSM=MSF eģitliği sağlanabilirse kamu kesiminde optimum kaynak kullnımı gerçekleģtirilmiģ yani kamu kesiminde kullanılan kaynaklardan mümkün olan en büyük fayda sağlanmıģ olur. -lakin uygulamada bu usulden yararlanma imkanı yoktur. Çünkü üretilen tam kamusal malların piyasa fiyatının olmaması, hemde yarı kamusal malların sebep oldukları dıģsallıklar bunların MSF sinin tespitini imkansız kılmaktadır. -hal böyle olunca bu teknik kullanılamadığı için maliyet fayda analizi adı verilen bir yöntemden yararlanılmaktadır. 2.2.Gelir Dağılımıyla Ġlgili Devlet Faaliyetlerinin Optimum Seviyesi Devletin asli amaçlarından biri gelir dağılımını düzenlemektir. Bu sebepten özellikle günümüz devlet anlayıģı olan sosyal refah devletinin, kalkınmanın gerçekleģtirilmesi kadar önde görevlerinden biri de adil gelir dağılımının sağlanmasıdır. Bu anlamda gelir dağılımın etkin olarak sağlandığı nokta kamu faaliyetlerinin optimum düzeyini oluģturmakla birlikte, bu notanın objektif değil sübjektif bir değer olmasından dolayı ölçülmesi sınırının belirlenmesi imkansızdır. 10 2.3.Negatif Gelir Vergisi (Milton Friedman) -bir tür sosyal transfer harcamasını ifade etmektedir. -görüģe göre devlet temel hizmetler hariç hiçbir ekonomik faaliyette bulunmayacak ve bunlar piyasadan karģılanacaktır. Devlet, bir geçim sınırı belirleyerek bu sınırın altında olanlara ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetleri piyasadan temini için negatif gelir vergisi yoluyla bir gelir transferi yapacaktır.
11 1.TANIMI Kamu ihtiyaçlarının karģılanması amacıyla yetkili kiģilerce gerçekleģtirilen zaman içerisinde sürekli artma eğilimi içersinde olan ve para Ģeklinde yapılan ödemelerdir. 3.ÖZELLĠKLERĠ-SINIRLARI -kamu harcamalarının üst sınırı MG dir. Kamu harc MG yi AġAMAZ -amaç toplumsal ihtiyacın karģılanmasıdır -özel fayda ve kar amacı yok, amaç toplumsal fayda -kamu harcamaları BÜTÇE KANUNU ile yapılır -Klasiklere göre kamu harcamaları VERĠMSĠZDĠR ve Kamu harcamalarında SADECE kurumsal sınıflandırma yapılır -Modern Maliyecilere göre kamu harcamaları verimli olup, talep yaratıcı özelliğe sahiptir, Fonksiyonel Sınıflandırma yapılır. -Kamu harcamalarıyla ilgili evrensel bir sınır saptanamaz. Ülkeden ülkeye göre değiģken bir yapı içerisindedir. Bunu n sebebiyse; toplumun anlayıģı, benimsenen devlet biçimi, toplumun vergiye bakıģ açısı ve ülkelerin geliģmiģlik düzeyidir. KAMU GĠDERLERĠ 1.1.DAR ANLAMDA KAMU GĠDERLERĠ MY+YY tarafından yapılan harcamalar 2.Kamunun Ekonomi içindeki Payı (Kamu harcamaları )/(GSMH) 1.2.GENĠġ ANLAMDA KAMU GĠDERLERĠ MM+YY+SOS GÜV KUR + KĠT + VERGĠ HARCAMALARI 4.KAMU HARCAMALARININ ARTIġ NEDENLERĠNĠN SINIRLANDIRILMASI 4.1. GÖRÜNÜġTE ARTIġ Kamu harcamaları sadece parasal olarak arttığı ve bu artıģa rağmen kamu hizmetindeki miktar olarak bir artıģın olmadığı durumlardır. NEDENLERĠ 1.para ekonomisinin yaygınlaģması 2.para değerinin düģmesi 3.ülke sınırlarının ve nüfusun büyümesi 4.kamulaĢtırma, devletleģtirme 5.bütçe usullerinin değiģmesi 4.2.GERÇEKTE ARTIġ Kamu harcamalarının hem parasal hemde hizmet miktarı olarak arttığı durumlardır. NEDENLERĠ 1.Askeri (savaģ ve savunma giderlerinin artıģı) 2.siyasi ( liberal veya sosyalist bir iktidarın gelmesi, partilerin taahhütlerini yerine getirmeleri) 3.ekonomik (ekonomik istikrarı sağlama çabaları, krizler) 4.teknoloji (yeni buluģ ve geliģmeler. Hızlı tren uygulamaları gibi) 5.sosyal (sosyal yardımlar)
KAMU GĠDERLERĠNĠN ARTIġ TEORĠSĠ 12 1.WAGNER (YASA) Devlet Faaliyetlerinde Sürekli ArtıĢ Kanunu Bireylerin sosyal ilerleme istekleri kamu harcamalarını sürekli arttırır. Kamu harc artmasının nedeni; 1.sanayileĢme 2.kentleĢme, sos. Yapıdaki değiģme 3.yerel yönetimlerin artması, sundukları hizmetin geniģlemesi 6. PEACOCK WISEMAN (SIÇARAMA TEZĠ) (yerini alma) SavaĢ, doğal afet, kriz dönemlerinde kamu harc artar., sıçrama yapar. Kamu harc finansmanı için vergi yükünü arttırır. (toplumda tepkiye neden olmaz). Bunalım sonrasında toplum vergi yüküne alıģtığından vergi oranlarında indirime gidilmez. Kamu harcamaları eski düzeyine inmez. 11. NISKANEN (BÜROKRASĠ MODELĠ) Bürokratlar kamu iģletmesini özel bir iģletme gibi görür ve iģletmenin karını maksimizasyon çabasını devlet bütçesini maksimize ederek karģılar. Bunun sonucunda kamu harcamaları artar. Bürokrasi hükümete hizmet sunan monopol gücüne sahip bir hizmet sektörüdür isteyen bürokratlar maaģlarını arttırmak isteyerek kamu harcamalarının artmasına neden olabilir 2. HENRY CARTER (SANAYĠ + SAVAġ) (Wagner i Onaylar) Kamu harcamalarının artıģı ülkeden ülkeye değiģir. Wagner e katılır (sanayileģme) bununla birlikte savaģlar kamu harcamalarını arttırdığını söyler. 7. PIGUE VE DALTON (SOSYAL REFAHIN ARTTIRILMASI) Amaç sosyal refahın max edilmesi olduğundan kamu harcaması artar. Bu artıģ MSF=MSM olana kadar devam eder. 12. ODLE( POLĠTĠK AġAMALAR HĠPOTEZĠ) (SÖMÜRÜLEN ÜLKE ) Sömürge halindeki devletler (az geliģmiģ) bağımsızlığa 3 aģamadan geçerek kavuģur(kamu harcamaları artar) 1.altyapı çalıģmaları (demiryolu, köprü, liman)sömürgeci devlet karģılar 2.sermayenin geliģ amacına uygun kamu harc:eğitim, sağlık 3.bağımsızlık sonrası dönem ulusal ekonominin kurulması: güvenlik savunma, diploması. 3.NITTI (SAVAġ+SAVUNMA) (Wagner e karģı) Kamu harcamalarının artıģ nedeni 1.savaĢ ve savunma 2. büyük bayındırlık harcamaları 3.devlet borçlanması **kamu harcamalarından savaģ ve savunmayı çıkardığında kamu harcamaları HĠÇ ARTMAZZZZ. 8. DOWNS, BUCHANAN, TULLOCK ( MAKSĠMĠZASYON YAKLAġIMI) Siyasiler oy maksimizasyonu Seçmenler fayda maksimizasyonu çerçevesinde siyasilerin iktidara gelmek adına seçmenleri memnun etmesi sonucu kamu harcamaları artar Bedavacılık ve politik miyopluk sorunları ortaya çıkar. 13.J. O CONNER (MARKSĠST YAKLAġIM) Amaç kapitalizmin kalıcılığını sağlamak. Bunu için ilk olarak eğitim sağlık, güvenlik, sosyal konut, sosyal transfer gibi hizmetler sunacak(sosyal devlet sağlanacak) kapitalizmin kalıcılığı sağlanacak. Sermaye hareketlerini hızlandırmak amacıyla devlet bütçesi küçük tutulmuģ daha sonra sermaye sahiplerine yönelik karlı kamu sipariģlerinin artması ile kamu harcamaları artar. 4.MUSGRAVE (KALKINMA BÜYÜME) SavaĢ ve Savunma harcamalarını çıkardığında kamu harcamaları MG ile aynı oranda artar.(ülkede MG artıģı sosyal refahı arttırır (eğitim, sağlık, sosyal transferler artar dolayısıyla sosyal geliģmelere bağlı olarak kamu harcamaları artar) 9.BAUMOL (DENGESĠZ BÜYÜME) Kamu genel olarak verimsiz alanlarda üretim yapar.( emekyoğun) Bu nedenle artan hizmet talebini karģılamak için daha fazla maliyete katlanır ve kamu harcamaları artma eğilimi girer. Bu da kamunun özel sektöre göre hızlı ve dengesiz büyüğünü gösterir. 14.PYLE Kamu harcamalarının bazı dönemlerde belli bir süre MG den hızlı artar. Bu da ülkeden ülkeye göre değiģir ve kamu harcamalarının sürekli arttığını savunur. 5. ROSTOW (5 AġAMALI KALKINMA TEORĠSĠ) Kamu harcamalarının artıģı ekonomik geliģmeye bağlıdır. 1.geleneksel toplum 2.kalkıĢa hazırlık 3.kalkıĢ 4.olgunlaĢma 5. tüketim toplum AĢama ilerledikçe kamu harcamaları artar. 10. CLARK Kamu harcamaları MG nin %25 ini geçmemelidir. %25 Ġ geçen durumda kamu harcamalarının finansı olan vergilere baģvurulur. Bu da iģçilerde ikame etkisine yol açar ve MG düģme eğilimine girer. 15.SOLOMON FABRICANT Kamu harcamaları sürekli artar ve bu artıģın her ülke de farklı olduğunu söyler.
1.1.ORGANĠK (KURUMSAL) TASNĠF Harcamayı yapan idari birimler itibari ile harcamalara sınıflandırma yapılmasıdır. Örn; MEB, SAĞLIK BAK, MALĠYE BAK 1.ĠDARĠ TASNĠF 1.2.FONKSĠYONEL (ĠġLEVSEL) TASNĠF Harcamanın amacı önemlidir. hizmet tekrarı engellenir, harcamalar azalır, tasarruf sağlanır. sosyal fayda sağlar etkinlik ve verimlilik artar 3 e ayrılır; 1.genel hzmt 2.sosyal hzmt 3.ekonomik hzmt KAMU HARCAMALARININ TASNĠFĠ (SINIFLANDIRILMASI) 2.BĠLĠMSEL-EKONOMĠK TASNĠF 2.1.ADĠ-OLAĞANÜSTÜ Adi(olağan); her yıl tekrarlanır nitelikte olanlar. örn: cari harcamalar Olağanüstü; uzun süreli aralıklarla yapılan harcamalardır. örn: yatırım harcamaları, doğal afetler 2.2.REEL-TRANSFER PIGOU Reel; karģılığında bir mal veya hizmet alınan harcamalardır Transfer; KarĢılığında bir mal veya hizmet alınmayan harcamalardır. Transfer harcamaları gelirin yeniden dağılımında kullanılır.gelir dağılımında adaleti sağlamaya yönelik harcamalardır. 2.3.VERĠMLĠ-VERĠMSĠZ Verimli; MG de artıģ yaratan harcamalardır. Örn; reel harcamalar verimli harcamalardır. Verimsiz; MG de artıģ yaratmayan harcamalardır. Örn ; sosyal Transfer harcamaları MG yi arttırmaz, gelir dağılımında adaleti sağlamaya yöneliktir. 2.4.ZORUNLU-ĠHTĠYARĠ 13 Zorunlu; mutlaka yapılması gereken ve kanunlara dayalı olan harcamalardır. Örn;eğitim, savunma vb harcamalarının düzenli olarak yapılması hem sosyal hemde ekonomik büyüme ve kalkınma açısından zorunludur. Ġhtiyari; ertelenebilecek esnekliğe sahip olan harcamalardır. Her yıl kaldırım taģı döģemek ihtiyaridir. 2.2.1.REEL (GERÇEK) HARCAMALAR 2.2.1.1.CARĠ Bir bütçe dönemi içinde tüketilen ve aynı dönemde faydası sağlanan ve genellikle her yıl tekrarlanan giderlerdir. Üretimi arttırıcı etkisi yoktur. Mevcut üretim kapasitesini iģler durumda tutan harcamalardır. Örn; personel,memur,iģçi maaģları, tazminatları, ödüller,kırtasiye giderleri,demirbaģ alımı,küçük onarım giderleri,yolluklar 2.2.1.2.YATIRIM Üretim kapasitesini arttıran kaynakların daha etkin kullanımını sağlayan ve MG yi arttıran, faydası sonraki yıllara sarkan harcamalardır. Sermaye birikimine yönelik harcamalardır.(maddi sermaye-beģeri olmaya sermaye) Örn;etüt proje giderleri,taģıt alımı, büyük onarım giderleri, 2.2.2.1.ĠKT-SOS-MALĠ İktisadi(verimli); üretimin arttırılması yönelik yapılan harcamalar örn; sübvansiyonlar, üreticilere verilen krediler, Mali; kamu kurum ve kuruģların finansman açıklarının kapatılması amacıyla yapılan harcamalar Örn; özel bütçeli ve DDKB açıklarının kapatılması için genel bütçeden yapılan hazine yardımları, borç faiz ödemeleri, KĠT açıklarının kapatılması Sosyal(verimsiz); düģük gelir gruplarına yönelik olarak yaģam standartlarını yükseltmek amacıyla yapılan harcamalar Örn: emekli maaģları, iģsizlik sigortası, öğrenci bursları, yeģil kart, ayni yardımlar, tavan fiyat uyg. 2.2.2.TRANSFER HARCAMALARI 2.2.2.2.GELĠR-SERMAYE Gelir: transfer harcamasının ülke içinde yapılmasıdır Sermaye; transfer harcamasının ülke dıģına yapılmasıdır. Örn: savaģ tazminatları, dıģ borç faiz ödemeleri 2.2.2.3.DOLAYLI-DOLAYSIZ Dolaysız; kiģilerin gelirlerinin direk arttırmaya yönelik yapılan harcamalardır. Örn: öğr bursları, dul yetim aylıkları, borç faizi ödemeleri Dolaylı: kiģilerin gelirlerini dolaylı yoldan arttıran harcamalardır. Örn: yeģil kart uygulamaları, kömür, gıda yardımları -Kalkınma Carisi (yatırım carisi): üretime katkı yapan cari harcamaları ifade eder. BeĢeri sermayeye yönelik yapılan cari harcamalardır.(eğitim, sağlık) => doktor, öğretmen maaģı, okul için sıra, ısınma giderleri, hastane için yatak, ısınma giderleri.) -Sermaye TeĢkili Transfer Harcaması: karģılığında mal alınan ancak cari üretim ve toplam talep düzeyine hiçbir katkısı olmayan harcamalardır(eski bina(ikinci el) alımı, faaliyette bulunan bir iģletmeyi satın alması(devletleģtirme), arsa arazi alımı( kamulaģtırma) -Sübvansiyon: fiyat hareketlerini kontrol için yapılan mali yardımlardır. Üretim ve tüketim sübvansiyonları olarak 2 ye ayrılır. Üretim sübvansiyonları üretimi teģvik etmek için üretici kesime yapılan yardımlardır. Tüketim sübvansiyonları ise piyasa fiyatını aģağı çekmek için kullanılır
14 KAMUSAL HARCAMA POLĠTĠKALARININ SEÇĠMĠ Sosyal Fayda Maliyet Analizi (DUPUIT) Analiz daha çok kamu yatırım projeleri için kullanılır. Çünkü cari harcamalar daha çok kısa vadeli olduklarından olası yanlıģ kararlardan dönmek mümkündür. Oysa yatırım projeleri, uzun vadeli harcama programı olduğu için, baģlangıçta etkinlik analizlerinin titiz biçimde yapılması gerekmektedir. Sosyal fayda maliyet analizi açısından en önemli konulardan biri fayda ve maliyetlerin bilinmesidir: 1.Faydaların Belirlenmesi: Projenin değerlendirilmesinde faydaları; doğrudan dolaylı, gerçek parasal ve maddi maddi olmayan maliyetler Ģeklinde sınıflamak mümkündür. 2. Maliyetlerin Belirlenmesi: bir kamu yatırım projesinde maliyetleri; doğrudan dolaylı maliyet, yatırım- iģletme bakım maliyeti, gerçek-parasal maliyet, maddi maddi olmayan maliyetler Ģeklinde sınıflamak mümkündür. 3.projenin Fayda ve Maliyetlerinin Ölçümlenmesi: fayda maliyetlerin ölçümlenmesinde özel sektör projelerinde kullanılmayan iki değerleme ölçütü yer almaktadır. 4.Gölge Fiyat: bu fayda ve maliyetlerin ölçümlenmesinde piyasa fiyatı yerine gölge fiyatlar kullanılmaktadır. Özellikle geliģmekte olan ülkelerde piyasa ekonomisini geliģmemesi, sermayenin belirli gruplarda toplanması, ekonomik kurumların yetersizliği gibi nedenlerden dolayı piyasa fiyatı yerine gölge fiyat kullanılmaktadır. Gölge fiyatı, herhangi bir malın marjinal maliyetinin prasal ifadei olarak tanımlanabilmektedir. 5. Sosyal Ġskonto Oranı: kamu yatırımlarının gelecekteki fayda ve maliyetlerini bugünkü değere eģitleyen faiz oranı olarak tanımlanmaktadır. Buna da sosyal faiz oranı adı verilmektedir. Devlet harcamalarının azaltılmasının bireylere faydadan çok zarar getireceğini savunur ve kamu harcamalarının azalmasının talebi daraltacağını iddia eder. Kamu harcamalarının azaltılmasının MG yi düģürebileceğini ileri sürer. Kamu harcamalarının azalmasının MG de yarattığı etkiye Pigou etkisi denir. Pigou Etkisi iktisatta; fiyatların düģmesinin serveti ve buna bağpluı olarak da tüketimi arttırdığını ifade eder. DüĢen fiyatlar servet sahibi olan bireylerin sahip oldukları servetin değerini arttırır, bu da tüketimi kamçılar. KAMU HARCAMALARININ EKONOMĠ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠNE ĠLĠġKĠN GÖRÜġLER 1.Pigou Etkisi 2.DıĢlama Etkisi (Crowding Out) 3.Çekme Etkisi(Crowding In) Monateristlere göre kamu harcamalarının artması faizleri arttırır. Faizlerin artması ise özel yatırımları azaldır. Diğer bir ifadeyle devletin kamu harcaması yapmak için borçlanma yoluyla piyasaya yüksek faizli tahviller sunar ve özel sektörün likit varlıklarının azalmasıyla yatırım yapması sekteye uğrar ve ekonomiden dıģlanır. Devlet ve özel sektörün yatırım yapacakları alanları paylaģmasıdır. Örn; özel sektörün kar marjı yüksek inģaat ve nihai tüketim malları üretimine yönelmesi devletinse büyük sermaye isteyen elektrik, su, bayındırlık harcaması yapması gibi.
1.VERGĠLER Kamu hzmti finansmanı için toplanır cebridir karģılıksızdır(kiģinin Ģahsına yönelik özel ve doğrudan bir karģılık vaadi ve taahhüdü olmamasıdır.) nakdi olarak alınır. GELĠR(GV-KV) SERVET(MTV, EV, VĠV) HARCAMA (KDV, ÖTV, DV, BSMV, ÖĠV) üzerinden alınır. 5.PARAFĠSKAL GELĠRLER(vergi benzeri) Kamu-yarı kamu niteliğine haiz ekonomiksosyal-mesleki kuruluģların üyelerine sundukları hzmtlrdn dolayı, üyelerinden aldıkları aidatlardır. cebridir(vergiye benzer) karģılığı vardır ( harca benzer) genel bütçe içerisinde yer almaz. söz konusu kuruluģun bütçesinde yer alır. **sigorta primleri, tic sanayi odalarına ödenen aidatlar, avukatların barolara ödedikleri aidatlar 9.FONLAR belirli bir amaç için kenarda tutulan ve lazım olduğunda kullanılan paralardır Âdem-i Tahsis ilkesine ters *TR deki fonlar 1.özelleĢtirme f. 2.savunma sanayi teģvik f. 3.sosyal yardım f. 4.türk tanıtma f. 5.TMSF 13 MALĠ TEKEL GELĠRLERĠ devlet, talep esnekliği düģük bazı malların üretimini ve satıģını kamu tekeline alıp bunların fiyatlarını çok yüksek karlar sağlayacak Ģekilde belirleyerek gelir sağlar. **sigara, alkol KAMU GELĠRLERĠ KAMU GELĠRLERĠNĠN ÇEġĠTLERĠ 2.HARÇLAR - kamusal nitelikli bir hizmetten bazı kiģilerin özel yarar elde etmeleri karģılığında ödenilen paradır. Katkı payı Kamu hzmtinden yoğun yararlananlardan alınır cebridir karģılığı vardır Harçla ödenen bedel hizmetin maliyetini tamamen karģılamaz harç > yararlanılan hzmt => aradaki fark vergi sayılır. **üni harçları, pasaport harcı 6. PARA VE VERGĠ CEZALARI Amaç gelir elde etmek değil, bireylerin yasalara uymasını sağlamaktır -ki toplumda illa uymayan olacağı için devlette buradan kamu geliri elde eder. 10.ÖZELLEġTĠRME GELĠRLERĠ devlete ait iģletmelerin özel sektöre devredilmesinden sağlanan gelirlerdir. Cebri değil. amacı; rekabeti arttırmak, teknolojik ilerleme, kar elde etme 14.DĠĞER savaģ tazminatları ganimetler yardım ve bağıģlar mirasçı bulunamayan gelirler 3.RESĠMLER bir iģin yapılması için kamudan izin alınması karģılığında ödenen bedel. genellikle yerel yönetimler tarafından toplanır cebridir. karģılığı vardır. ** inģat izni almak, eğlence mekânı açmak, avlanma ruhsatı 7.MÜLK VE TEġEBBÜS GELĠRLERĠ (mamelek geliri, patrimium geliri) kamunun taģınır-taģınmaz mal ve haklarını; satması/kiralaması/iģletmesi karģılığında gelir elde etmesi cebri değil. **Arazi, bina, taģ ocakları, KĠT karları 11. SENYORAJ GELĠRLERĠ (ENFLASYON VERGĠSĠ) MB nin para basması sonucu devletin gelir elde etmesidir 4.ġEREFĠYELER(değerlendirme resmi) kamu bayındırlık hzmti yaptığı bölgedeki gayrimenkullerin değerinin artması düģüncesinden hareketle alınan bedeldir. cebridir. karģılığı vardır. *Katılma payı: bayındırlık hzmti sonucu bölgedeki emlakların değeri artmadığı halde alınan bedeldir. Öngörülen harcamayı finanse etmek için toplanır. Örn; yol harcamalarına katılma payı Kanalizasyon harcamalarına ka. Payı Su tesisleri harcamalarına katılma p. 8.BORÇLANMA GELĠRLERĠ 8.1 zorunlu borçlanma cebridir. memur maaģlarından yapılan kesintidir ***tasarruf bonoları 8.2.ihtiyari borçlanma cebri değildir. **devletin piyasaya hazine bonosu devlet tahvili satması.. 12.DEVALÜASYON GELĠRLERĠ Yerli paranın hükümet eliyle yabancı para karģısında değerinin düģürülmesidir. bu durumda dıģa açık ekonomide ihracat artar, ithalat azalır. Devlette buradan gelir elde etmiģ olur. 15
VERGĠYLE ĠLGĠLĠ TEMEL KAVRAMLAR -I- 16 1.VERGĠNĠN KONUSU verginin kaynağını oluģturan ekonomik unsurdur. 3 e ayrılır; Gelir-Servet-Harcama (Gider) 4.VERGĠYĠ DOĞURAN OLAY Verginin konusu ile mükellefin bağ kurması 8.VERGĠNĠN TAHSĠLĠ verginin ödenmesidir. ---Doğrudan tahsil: verginin doğrudan mükellefin yatırması veya vergi memurlarının mükellefin adresine gidip vergiyi tahsil etmesi ---Dolaylı Tahsil: Vergi sorumlusu tarafından verginin ödenmesidir. 2.VERGĠNĠN MATRAHI verginin hesaplanmasında teģkil olan MĠKTAR VE DEĞER Advalorem: Parasal değer esas alınır **GV, KV, EV Spesifik: Miktar esas alınır (hacim, kg, yaģ, lt...) **MTV, ÖTV(sadece 1 sayılı tarifesi: petrol ) 5.VERGĠ SORUMLUSU BaĢkasına ait bir vergi nedeniyle, v idaresine karsı muhatap olan ve vergi borcunu ödemekle yükümlü olan kiģi. 8.1. TAHSĠL USULLERĠ 1) Mükellefçe bizzat yetkili vergi dairesine yatırılması 2)Yetkili KiĢiler Tarafından Yatırılması 2.1)Ġltizam U: vergi hasılatının belli bir bedel karģılığında 3.kiĢilere bırakılması. Bunlara MÜLTEZĠM denir. (kar/zarar mültezime ait) 2.2)Ġhale U: Getireceği toplam hasılat üzerinden EN DÜġÜK ORANDA pay almayı kabul edene verilmesi 2.3)Emanet U: devlet memurları eliyle vergi borcunun toplanılması 2.4) Temsilciler Aracılığıyla: Öğretmen, muhtar, imam gibi bölgedeki güvenilir ve halk tarafından tanınmıģ kiģilerce verginin tahsil edilmesi 2.5) Tevkifat (Stopaj) U: Verginin doğduğu kaynakta vergi sorumlusu tarafından kesilip vergi dairesine ödenmesi. 3.Diğer Tahsil Usulleri :Pul-bandrol yapıģtırmak.. 2.1.MATRAH BELĠRLEME USULLERĠ Götürü: vergi hesaplamasına konu olan değer ve miktarın tek tek hesaplanması yerine tüm konu ve mükellef için toptan belirlenmesi -Karine-DıĢ Gösterge: Bazı dıģ göstergelere bakılarak matrahın tespit edilmesidir.(kapı, pencere sayısı) Ġdarece Takdir: Vergi idaresi tarafından matrahın tespiti. Basit: Gelir Gider = Matrah Beyan: Mükellefin beyannameyle matrahını tespit etmesi 6. VERGĠNĠN TARHI Mükellefin ödemesi gereken vergi borcunun hesaplanmasıdır. 6.1.Tarh Yöntemleri Beyana Dayalı: mükellefin beyanı esas alınır ---Basit Usulde: basit usuldekilerin vergisi basit usulde tarh edilir. ikmalen: Tarhiyat sonrası kanuni usullere uyulmaması durumunda ikinci defa tarhiyat yapılması Re sen: Matrahın tamamen veya bir kısmının tespit edilmemesi durumunda vergi dairesinin belirlediği matrah üz. Tarh edilmesi. Ġdarece: mükellefin kanuni süre içinde matrahını beyan etmezse vergi dairesinin kendi matrahı belirler ve tarhiyat yapar. 9.VERGĠ ALACAĞINI SONA ERDĠREN DURUMLAR 1.Ödeme 2.Terkin : Devlet tarafından mükellefin vergi borcunun tamamının veya bir kısmının silinmesidir. 3.ZamanaĢımı: VUK a göre 5yıl süre içinde vergi borcunun tahsil edilememesi durumunda, mükelleften vergi alacağını tahsil edememesi. 4.Af: Bazı nedenlerden dolayı kaybolan ( kaçırılan, kaçırılmaya teģebbüs edilen) vergi hasılatını arttırmak için mükelleflerin VERGĠ CEZA ve FAĠZLERĠNĠ silmesidir. 5.Mahsup ve Takas: ÖdenmiĢ verginin ödenecek vergiden indirilmesine verginin mahsubu(tarh aģamasında gerçekleģir); aynı türden karģılıklı iki borcun birbiri ile mübadelesine verginin takası denir( tahsil aģamasında gerçekleģir.) 6.UzlaĢma: Mükellefle il vergi idaresi arasında uyuģmazlığın idari aģamada çözümlenmesidir.(vergi borcunu tamamen ortadan kaldırabilir) 7.Mirasın Reddi: Kanuni mirasçılar mirasın kardan çok zarar getireceği durumlarda mirası reddedebilir. Bu durumda vergi de yalan olur 3.VERGĠ MÜKELLEFĠ üzerine v.borcu düģen GK TK Kanuni mük: Kanunlara göre üzerine v borcu düģen kiģi Aracı mük: ödediği vergiyi 3.kiĢilere aktaran kiģi 7.VERGĠNĠN TAHAKKUKU verginin ödenecek aģamaya gelmesidir. NOT: Verginin kesinleģmesi ile verginin tahakkuku farklı kavramlardır. Verginin kesinleģmesi; mükellefin tarh edilen vergiye karģı tüm dava yollarının tükenmesidir. Bu aģamadan sonra vergide değiģiklik yapılamaz. 10.VERGĠ YÜKÜ -vergiyi ödeyen kiģinin üzerindeki yüklerdir. ikiye ayrılır; Maddi yükler(objektif) Toplam = ödenen v Vergi Y. MG Bireysel= bireyin ödediği vergi Vergi Y bireyin geliri Net = ödenen vergi - KHSF Vergi Y MG Gerçek = (ÖV+YV)-(KHSF+YT.V) Vergi Y. MG NOT: KHSF= kamu hizmetinden sağlanan fayda YV= Yansıyan Vergi YT.V=Yansıtılan Vergi -Manevi Yükler(subjektif) : mükellefin üzerinde psikolojik etki (verginin karar, ikame, gelir etkisi)
17 VERGĠYLE ĠLGĠLĠ TEMEL KAVRAMLAR -II- 11.VERGĠNĠN TARAFSIZLIĞI vergi nedeniyle mükelleflerinin kararlarının etkilenmemesi 15.VERGĠ ĠADESĠ Mükelleften fazla alınmıģ verginin geri verilmesi 19. VERGĠ GAYRETĠ = fiili vergi hâsılatı /vergi kapasitesi (Mükellefin vergi ödeme, devletin vergi toplama çabasıdır.) 23. VERGĠ TUTAMAĞI Kolay vergilendirilen vergi kaynaklarıdır. 27.MALĠ ZORLAMA mükelleflerden ödeme gücünün üzerinde vergi alınmasıdır. 12.VERGĠ BASKISI Ödenen verginin bireyin davranıģları üzerinde yaratacağı etkidir. Vergi Baskısının Giderilmesi; 1.karar (beyan) etkisi: verginin ödenmesinin, mükellefin yatırım. Tasarruf, tüketim gibi kararlarını etkilemesi 2.Gelir Etkisi: Vergiden dolayı geliri azalan kiģinin daha çok çalıģmayı tercih etmesidir. 3. Ġkame Etkisi: Vergiden dolayı geliri azalan kiģinin çalıģmak yerine dinlenmeyi tercih etmesi. 16. VERGĠ MALĠYETĠ 1.Açık Maliyet: Devletin vergiyi toplamak için katlandığı maliyet 2.Örtük (Gizli) Maliyet: mükellefin vergiyi ödemek için katlandığı maliyet 20.MALĠ ANESTEZĠ mali yükümlülüklerin muhatapları tarafından farkına varılmadan yerin getirilmesidir. dolaylı vergilerde çok görülür. 24.TAKSFLASYON yüksek enflasyon ve yüksek vergi yükünün bir arada görülmesidir. 28. MALĠ SÖMÜRÜ VE MALĠ RANT mali sömürü: ödeme gücüne göre vergilemede kamu hizmetlerinden elde ettikleri faydadan daha fazla vergi ödenmesi durumuna mali rant: ödeme gücüne göre vergilemede kamu hzmt.den elde edilen faydadan daha az mik.da vergi ödemek 13. VERGĠDEN KAÇINMA- KAÇAKÇILIK Kaçınma: vergiyi doğuran olaya neden olunmaması suretiyle vergi yükünün dıģında kalma çabasıdır.(kanunlara aykırı değil) Kaçırma: vergiyi doğuran olay ortaya çıkmasına rağmen vergi kanunlarına aykırı düģen hareketlerde verginin hiç ödenmemesi veya kısmen ödenmesidir. (kanunlara aykırı) 17.VERGĠ HARCAMALARI Devletin istisna muafiyet ve indirim uygulamaları nedeniyle ortaya çıkan vergi kaybıdır. 21. VERGĠNĠN GELĠR ESNEKLĠĞĠ Vergi gelirlerindeki artıģ yüzdesinin MG deki artıģ yüzdesine oranıdır. 1.esnekliği yüksek bir vergi otomatik stabilizatör görevi görür 2.esnekliği en yüksek vergi artan oranlı kiģisel gelir vergisidir. 3.esnekliği en düģük vergi baģ vergisidir. 25.VERGĠNĠN AMORTĠSMANI VE KAPĠTALĠZASYONU -bir mal veya hak üzerine konulan bir vergi nedeniyle o mal veya hakkın değerinin düģmesine v.amortismanı - bir mal veya hak üzerine konulan verginin kaldırılması nedeniyle o mal veya hakkın değerinin artmasına v.kapitalizasyonu denir. 29. VERGĠ FĠYATI -Kamu mali için yapılan harcamalar arttık.a, kiģinin ödeyeceği vergi de artar. Bireyin kamu malinden tüketeceği her ekstra birim için yaptığı ödemedir. 14. ÇĠFTE VERGĠ Aynı vergi konusu üzerinden birden fazla vergi alınması veya vergilendirme yetkisinin çatıģmasıdır. 1.iktisadi ç.v: aynı vergi konusu üz 1den fazla vergi alınması 2.hukuki ç.v : aynı vergi konusu üz vergilendirme yetkisinin çatıģması 3.yatay ç.v: aynı statüdeki kuruluģların yetki çatıģması 4. dikey ç.v: ast-üst kuruluģların yetki çatıģması 18. VERGĠ KAPASĠTESĠ (vergilendirilebilir vergi + ödeme gücü) Bir ülke ekonomisinin taģıyabileceği vergi yüküdür. 22.VERGĠ BĠLĠNCĠ VE AHLAKI -Bireyin vergilerin kamu giderlerinin finansmanı için toplandığının farkında olması vergi bilincidir -bireylerin vergi ödevlerine uyması vergi ahlakıdır. (vergi kaçırmaması, zamanında beyanname vermesi ) **geliģmiģ ülkelerde her ikisi de yüksek 26. VERGĠ ALERJĠSĠ Vergilere karģı aģırı duyarlılıktır. Esnekliği yüksektir. Dolaysız vergilerde görülür. 30.VERGĠ PLANLAMASI 1.Makro Planlama: devletin en uygun kaynaklardan en uygun Ģekilde vergi almasıdır 2.Mikro Planlama: Mükellefin kanunlara dayanarak en asgari düzeyde vergi ödemesidir.
18 VERGĠYLE ĠLGĠLĠ TEMEL KAVRAMLAR -III- 31.MALĠ TEVZĠN (AKÇAL DENKLEġTĠRME) MY ve YY nin gelir-gider paylaģımı 34.MUAFĠYET ĠSTĠSNA vergilendirilmesi gereken KĠġĠNĠN vergi dıģı bırakılmasına muafiyet.(subjektif) vergilendirilmesi gereken KONUNUN vergi dıģı bırakılmasına istisna denir.(objektiftir) 37.VERGĠ REKABETĠ ülkelerin düģük vergi uygulayarak uluslararası sermayeyi kendilerine çekmesidir. 40.VERGĠ KOORDĠNASYONU ülkelerin vergilendirme yetkisinden vazgeçmeden sınır ötesi iģlemler ile ilgili vergisel engelleri kaldırmasıdır. Örn: çifte vergilemeyi önleme çalıģmaları 32.VERGĠ TAKOZU Vergi ve vergi benzeri yükümlülüklerin, iģveren üzerinde oluģturduğu yüklerdir. 35.VERGĠ ÇENGELĠ mükellefin parasal gelirinin artarak artan oranlı tarifede, daha yüksek vergi dilimlerine çıkararak vergi yükünün artmasına neden olmasıdır. 38.VERGĠ CENNETLERĠ yabancı sermayeyi ülkeye çekmek için bunlara uygulanacak vergi oranlarının minimum veya 0 düzeyine çekilmesi. 41. TOBĠN VERGĠSĠ kısa vadeli döviz iģlemlerinden vergi alınmasıdır. Amaç: ülkeye sermaye giriģ çıkıģının(ani) engellenmesi( sıcak para giriģ çıkıģı), arbitrajcıların elde etmiģ olduğu karı düģürmek 33.VERGĠ MATRAHININ AġINMASI (VERGĠ EREZYONU) vergi harcamaları, vergi kaçırma ve vergiden kaçınmanın artması nedeniyle vergi matrahının aģınmasıdır. 36.VERGĠ TATĠLĠ belli konu veya kiģilerden belli bir süre vergi alınmamasıdır. Amaç: yb. Sermayeyi ülkeye sokmak, sosyal alanda ilerleme 39.VERGĠ UYUMLAġTIRMASI ülkelerin vergi mevzuatlarının birbirine yakınlaģtırılması 42. RAMSEY VERGĠLEME Talebin fiyat esnekliği düģük olan malların üzerine vergi konulması gerektiğini belirtir. Böylece devletin vergi hâsılatı max olur Örn; ekmek, Ģeker, tuz 43. TANZĠ ETKĠSĠ ( OLIVERA TANZĠ ) enflasyon döneminde vergi tahsilinin gecikmesi ile uğranılan reel satın alma gücü kaybıdır. Bu kaybın nedeni: enflasyon döneminde verginin tarhı ile tahsili arasında geçen sürenin uzamasıdır. 46. VERGĠNĠN REDDĠ Mükelleflerin ağır olan vergilerin kaldırılmasına yönelik göstermiģ olduğu tepkidir. 47. VERGĠNĠN GREVĠ Mükelleflerin ağır olan vergilerin oranının aģağı çekilmesine yönelik göstermiģ olduğu tepkidir. 44.TERS TANZĠ ETKĠSĠ Enflasyonla reel kamu harcamaları arasındaki ters iliģkidir. Ters Tanzi etkisini ortaya çıkaran harcama gecikmesi, harcama taahhüdünün ya da sözleģmenin yapıldığı an ile harcamanın gerçekleģtiği an arasında geçen zaman aralığıdır. Enflasyonist ortamlarda harcama gecikmesinin uzun olması kamu harcamalarının reel değerini azaltan bir etkiyi beraberinde getirmektedir. Böylece artan enf, mal ve hizmetler için yapılan ödemelerin reel değerinin mal ve hizmetlerin reel değerinden daha düģük kalmasına neden olarak kamu kesiminin mali durumunda göreceli bir iyileģme yaratmaktadır. 45.LAFFER EĞRĠSĠ(Ġ. HALDUN- A. LAFFER) vergilemede optimal nokta aģılınca vergi oranlarının düģürülmesi vergi hasılatını arttırır. Vergi hasılatı Vergi oranı T*(optimal nokta) Not: verginin reddi ile vergi kaçakçılığı arasındaki fark ; vergi kaçakçılığında mükellefler bireysel olarak hareket ederken, vergi reddinde mükellefler bir araya gelerek vergiye karģı toplumsal bir hareket içerisinde yer almaktadır. Max.
1. ADALET (EġĠTLĠK) : bireylerin ödeme güçlerine göre devlet harcamalarına katılmasıdır. VERGĠLEME ĠLKELERĠ KLASĠK ĠLKELER A. SMITH IN VERGĠLEME ĠLKELERĠ A. WAGNER ĠN VERGĠLEME ĠLKELERĠ 1.MALĠ ĠLKELER: Maliye politikasına iliģkin ilkelerdir. 1.1. Yeterlilik: kamu harcamalarını karģılayacak düzeyde olmalıdır 1.2. Esneklik : Kamu giderlerindeki artıģa uyum sağlayabilmeli. 2.KESĠNLĠK (MUAYYENLĠK): Her bireyin ödeyeceği verginin miktarı ve zamanı kesin olmalıdır. 3. UYGUNLUK (KOLAYLIK): Vergiler en uygun zamanda tahsil edilmeli ve ödemeler bireyleri rahatsız etmemeli 2. ĠKTĠSADĠ ĠLKELER: vergiler iktisadi faaliyetleri etkilememesi ile ilgilidir. 3.AHLAKĠ ĠLKELER: Vergi adaletinin sağlanmasına yöneliktir. 3.1.Genellik: her bireyden vergi alınma, hiç kimse vergi dıģı kalmamalı. 3.2.EĢitlik : Her bireyden mali güce göre vergi alınmalı. 4. ĠKTĠSADĠLĠK ( TASARRUFĠLĠK) : Vergi en az maliyetle toplanmalı. 4.TEMEL ĠLKELER: verginin yöntem ve uygulamasına iliģkindir. 4.1. Belirlilik: vergi açık ve kesin olmalı 4.2. Uygunluk: Vergiyi, en uygun zamanda ve en uygun biçimde topla. 4.3. Ucuzluk : en düģük maliyetle topla. 19 1. GENELLĠK: Herkesin vergi ödeme gücüne göre vergi ödemeli.(ödeme gücü zayıf olanları vergilendirilmemesi gerektiğini söyler) 5.VERĠMLĠLĠK: vergi ile amaçlanan hâsılatın belli bir dönem inde gerçekleģmesi 9ĠSTĠKRAR: vergi yasalarının sık sık değiģmemesi 2.ADALET: kiģilerin vergi ödeme güçlerine göre vergilendirilmesini söyler. 6.UYGUNLUK: verginin mükelleften uygun yer ve zamanda alınmasıdır.(tahsilatla ilgili) 10. KESĠNLĠK: vergi ödevlerinin Ģekil, yer ve zaman bakımından kuģkuya yer vermeyecek bir yapıda hazırlanması gerektiğidir. ÇAĞDAġ ĠLKELER 3. BELĠRLĠLĠK: vergi uygulamasının baģarısı bakımından vergi ile ilgili kurum ve iģlemlerin belli olması. 7. ĠKTĠSADĠLĠK(TASARRUF): vergi hasılatının en az masrafla toplanması.(vergi ekonomik faaliyetleri etkilemeyecek) 11. KANUNĠLĠK: vergiler kanunla; konulur, değiģtirilir, kaldırılır 4.AÇIKLIK: Vergi yasalarının açık ve herkes tarafından anlaģılabilir olması 8. ESNEKLĠK: verginin mükellefin ödeme gücündeki artmayı ya da azalmayı izleyebilmesidir. 12.EġĠTLĠK: vergi yükünün mükelleflerin sosyal ve iktisadi durumları göz önüne alınarak paylaģtırılmasıdır. -yatay eģitlik:aynı gelir düzeyine sahip kiģilerden aynı -dikey eģitlik:farklı gelir düzeyindekilerden farklı vergi alınmasıdır. GÜNÜMÜZDE ÖNEM TAġIYAN VERGĠLEME ĠLKELERĠ FAYDALANMA (YARARLANMA) ĠLKESĠ ÖDEME GÜCÜ ĠLKESĠ 1.vergiler kamu hizmetinden yararlanma karģılığıdır.(tam kamusal mal ve 1. kiģilerin mali güçlerine göre vergi ödemeleridir. hizmete ters gelen bir ilke ) 2. tam kamusal mal ve hizmetlerin finansmanı bu ilkeye göre yapılır. 2.özellikle yerel nitelikteki mal ve hizmetler için söz konusu; çöp 3.mali rant ve mali sömürü sorunları var toplama 4.kaynak israfına neden olur 3.kaynak kullanımında etkinlik sağlar. 5.gelir dağılımında adalet sağlanır 4.gelir dağılımında adalet sağlanamaz(kiģilerin kamu malından elde ettikleri fayda kadar vergi vermesinden dolayı. Ne kadar fayda o kadar vergi)
20 ÖDEME GÜCÜNE ULAġMADA KULLANILAN TEKNĠKLER 1. EN AZ GEÇİM İNDİRİMİ Mükellefin kendisinin ve ailesinin yaģamının asgari düzeyde sağlamak için gerekli olan gelirin vergilendirilmemesidir 2. TARİFELERDEN YARARLANILMASI Ödenecek vergi tutarının belirlenmesi için vergi matrahına uygulanacak olan oran ya da ölçülerdir 3.AYIRMA İLKESİ Emek gelirleri ile sermaye gelirlerinin farklı Ģekilde vergilendirilmesini savunur 1.1 Matrahtan Ġndirim Sistemi: mükellefin matrahından en az geçim indirimi tutarının düģülmesinden sonra kalan kısmın vergilendirilmesidir. 2.1.Sabit (EĢit, Düz, Tek) Oranlı Tarife: Vergi matrahındaki artıģ ya da azalıģa karģın vergi oranı aynı kalır. KDV, KV, EV 4. MUAFİYET VE İSTİSNALAR Bazı kiģilerin vergi dıģı bırakılması muafiyet, bazı konuların vergi dıģı bırakılması istisnadır. 1.2.Vergiden Ġndirim Sistemi (Dekot): Önce mükellefin geliri vergilendirilir daha sonra en az geçim indirimi tutarı hesaplanır ve vergiden indirilerek mükellefin ödeyeceği vergi bulunur(tr) 2.2.Azalan Oranlı Tarife: 2.2.1.Matrahın ve vergi oranının aynı doğrultuda azalması ( artan tarifenin tersi) 2.2.2.Matrah artarken vergi oranının azalması. amaç: yatırım ve tasarrufların artması. 1.3Bölme (katsayı) Sistemi: Aile gelirinin, aile bireyleri arasında bölünmesinden sonra vergilendirilmesini öngören sistemdir. Ġki Ģekildedir; 1.3.1.Splitting: ailenin gelirini sanki karı-koca kazanıyormuģ gibi 2 ye bölünür. Daha sonra bölünen gelirler ayrı ayrı artan oranlı tarifeye göre vergilendirilir. Son olarak ailenin ödemesi gereken toplam vergi bulunur. 1.3.2.Katsayı: ailede yaģayan her bireye birer katsayı verilir. Ailenin geliri bu katsayıya bölünür. Katsayı baģına gelen gelire artan oranlı tarifedeki vergi oranıyla katsayı basına düģen vergi hesaplanır. En son ailedeki kaç katsayı varsa onla çarpılıp toplam ödenecek vergi bulunur. Bölme Sistemindeki AMAÇ; artan oranlı tarifede mükellefin bir üst dilime geçip daha fazla vergilemenin önüne geçmektir. 2.3. Artan Oranlı Tarife: Vergi oranlarındaki artma ya da azalmaya bağlı olarak vergi oranının artması veya azalmasıdır. (MVO>OVO). Yatırım, tasarruf gibi istekleri kırdığı düģünülse de, gelir dağılımını düzenlemesi ve vergi adaletini sağlar. 4 tiptir. 2.3.1.Sınıf Usulü: Vergi oranı diliminin değiģmesine bağlı olarak artıpazalmaktadır. Sınıf değiģtikçe vergi oranı SIÇRAMA gösterir.(adaletsizdir.) 2.3.2.Dilim Usulü: Matrah tarifenin öngördüğü dilimlere bölünüp ve her dilim için ayrı bir vergi oranının uygulanması yoluna gidilmektedir.(tr de GV tarifesi dilim usulüdür.) 2.3.3. Gizli Artan Oran: Tarife DEĞĠL. Bir verginin yapılan bazı indirim ve eklemeler sonucu artan oranlı bir vergi haline gelmesidir. 2.3.4. Tersine Artan Oran: Tarife DEĞĠL. Matrah arttıkça ortalama vergi oranının azaldığı durum.(örn HARCAMA VERGĠLERĠ.) Gelir düzeyi farklı olan bireylerin AYNI MĠKTARDA mal ve hizmet satın aldığında aynı miktarda vergi öder. ANCAK, KATLANDIKLARI VERGĠ YÜKÜ FARKLIDIR.