PSİKOSOMATİK OLGULARDA AİLEYE YAKLAŞIM Uzman Dr.Verda Tüzer
Hastalıklara bakış Gregory Bateson: ruh,beden,ilişki Minuchin (1978): aşırı koruyuculuk, içiçelik, üçgenleşme, katılık, çatışma çözümünün yetersizliği Coyne ve Anderson (1989): psikosomatik aileler McDaniel (1992): tıbbi aile terapisi fiziksel ve ilişkisel sistemler İlişkisel konular fiziksel acıya kişinin yanıtında belirgin
Belirtilerin sistemle ilişkileri Hastalığın aileye etkileri Aile etkilenen organ sistemine odaklanır Tıbbi hastalıklarda aile beklenmedik, ani, duygusal, mali darbelere hazır olmalı Somatoform hastalıklarda aile öfke, suçluluk, hiddet, ilgisizlik/ /aşırı kaygı gösterebilir Ailenin duygusal tükenişi nedeniyle çocukların ihmali Diğer aile üyelerinde hastalık ya da sorun
Ailenin belirtileri sürdürmesi Hastalıkla bağlantılı ilişkisel sorunlar bireylerin birbiri üzerindeki etkileri olarak görülür Kişilere karşı bazı eleştirel ve olumsuz davranışlar psikosomatik belirtileri ağırlaştırabilir Ailede acıya verilen tepki hakkında öğrenilenlerin etkisi
Belirtilerin aile içindeki işlevleri Anksiyetenin bir aile üyesinden diğerine aktarımı Aile üyelerinin ayrışmamış olduğu ailelerde tehlikeleri gösterebilmek için immun sistem metaforu kullanılması Duygusal acının iletilmesi Kurtuluş için yalvarma Ağrı davranışları evlilik içi doyumla ilişkili olabilir Ailenin başarısızlığını haklılaştırma aracı
Değişimin istenmeyen sonuçları Hasta rolünün verdiği gücün kaybı Hastalık çatışmaları çözümlenmesine yol açtıysa kararsızlık İyileşme diğer aile üyelerinin şaşkın ve işsiz kalmasınaa yol açabilir
Sistemik boyutlar Aile Öyküsü/ailedeki hastalık gelecek nesli etkiler Toplumsal cinsiyet/kadınlar bakar ya da isyan eder Yakınlık/ağrı ve hastalık aile üyelerini birbirine yakınlaştırır ya da hoşgörüsüzlük, uzaklaşma, kızgınlık ortaya çıkar Sadakat/ailedeki öfke yerine baş ağrısı ya da şefkat gösterme fırsatı Duygu Haritası/Korku başağrısı, karın ağrısı; yas bedensel takıntılar, kanser korkusu; yas, acı, keder, korku, umutsuzluk; acıyı azımsamak hastalığın gelecek kuşaklara olan olumsuz etkilerini çoğaltır Karşıaktarım/Kızgınlık;çaresizlik; şaşkınlık yerine merak; ilgi; sistemik anlayış Posterity/çocuklar ebeveyn ölecek, terkedecek, hastalığı artacak korkusuyla ebeveynleşirler; takdir yerine eleştiri alırlar; hasta rolü ya da terk Köken
Tedavi Bireysel tedaviler Aile görüşmesi Ruhsal eğitim Yeni hikayeler Yansıtma Kızlarına sürekli ağrısından bahsetmesinin kendisini ifade etmeye çalışmasıyla ilişkili olup olmadığını düşünüyorum. Ayrıca onlara ihtiyacı olduğunu, onlara yakın hissetmek istediğini ifade etmesi için de bir yol olabilir
sadece çok ağrısı olduğunu ve bunun fiziksel bir hastalık olduğundan emin olduğunu düşünüyorum. Hastalığın ne olduğunu bulmak için elinden geleni yapıyor Eğer ailesiyle daha yakın bir ilişkisi olsaydı ağrısından daha mı az bahsederdi acaba? diye merak ediyorum. Belki yine hastalığın nedenlerini bulamazdı ama en azından ailesiyle daha iyi bir ilişkisi olurdu Bu iyi fikir.başlangıçtaa yakınarak ailesini cezalandırdığını ve ittiğini düşünüyordum ama şimdi farklı görmeye başladım. Bir yandan ailesinden kopmadan ne kadar acı çektiğini ailesiyle paylaşmanın bir yolunu nasıl bulabilir?
İyileşme/Düzelme Ayrışmamış ailelerde bir üyedeki stres diğerlerinde de belirti yaratır Şükran, gücenme, suçluluk Ailenin düşmanı olarak ağrı: dışsallaştırma teknikleri sanki tüm aile hastalık tarafından saldırılmış gibi, birinizin bedeni virüse karşı savaşmayı kabul etmiş, ancak hepiniz hastalığı hissediyorsunuz
Fırsat olarak hastalık İşlevsizliğin işareti olarak bedensel belirtiler Genogram Döngüsel sorular Annen ağrılarından yakınınca kim tepki verir? Nasıl tepki verir? En çok kime yakınır? Her biriniz nasıl çözmeye çalışırsınız? Annen dışında hastalıktan en çok zarar gören kim? Ailede babanın eli kolu haline gelen kim? Hastalık nedeniyle neleri bıraktınız? Hastalığın nedenini her biriniz nasıl açıklıyorsunuz? Sorunlar için hastayı ya da kendinizi ne kadar suçluyorsunuz? Hangi duygular hastalığın iyiye ya da kötüye gitmesine neden oluyor? Bu başınıza gelmeseydi sizce her birinizin yaşamı şimdi nasıl olurdu? Hastalığın gitmesine sizce ne yardım eder? Eğer bir diğeriniz hastalanırsa ne değişir? Ailedeki diğer kişilerin hastalıkla ilgili düşünceleri ne?
Genogram Aile yapısının çabucak bir resmini çıkarır Bu yapının, hastalıklar ve diğer önemli yaşam stresörleriyle başa çıkmasını nasıl etkilediğini anlamayı sağlar Ailenin üç kuşağıyla ilgili 6 kategoride bilgi sağlar: Aile yapısı Yaşam döngüsü evresi Kuşaklar boyu tekrarlanan örüntüler Yaşam olayları ve aile işlevselliği İlişki örüntüleri ve üçgenler Aile dengesi ve dengesizliği Psikiyatri Kongresi 46.Ulusal P
kadın erkek ölü düşük/abortus ilişki evlilik ayrılık boşanma Klinisyen başlangıçta şöyle diyebilir: Bu sizsiniz bayan K; sizi kağıdın tam ortasına bir daire olarak çizeceğim. Adı, doğum tarihi ve diğer bilgiler bayan K yı temsil edn dairenin yanına not edilebilir. Bana eşinizden bahsedin. eğer hastanın bir eşi varsa yatay bir çizgi çizilip diğer ucuna bir kare yerleştirilir. Bay K Bayan K bel Ali ev.1968 Ayşe* ağrısı başağrısı 15.7.31 12.3.41 Çocuklarınız var mı? çocuklar evlilik çizgisinin altına yerleştirilir; klinisyen düşükler, kürtajlar ya da ölü doğumları da sormalıdır: Bay K bel Ali ağrısı Bayan K Ayşe* başağrısı evden ağrılar kaçan Rıza Jale Tarık 7.4.70 16.3.73 3.5.76
Gilbert in Hayalleri What s Eating Gilbert Grape (1993) Aile genogramı Hiyerarşi Ayrımlaşma önem verdiklerimizle anlamlı ilişkiyi sürdürüp bağımsız bir kimlik edinebilme Yaşam döngüsü geç ergenlik Duygu haritası depresyon, bıkkınlık
Homeostaz aile sistemi mevcut durumu korumak için çalışır Homeostaz nasıl değişir? Ebeveynleşme Çevresel etmenler
Aile Yaşam Döngüsü Evlilik Boş yuva Son çocuk evden ayrılıyor Flört Ölüm İlk gebelik İş tatmini İlk çocuk Büyükanne/baba Emeklilik Çocuklar okula başlıyor
Bu ailenin yaşam döngüsündeki geçiş dönemi? Üçgenleşme nerede? Bu ailenin içinde bulunduğu duygusal harita? Bu aile ile çalışırken konacak tedavi hedefleri? Bu hedeflere varmak için kullanılacak tedavi girişimleri?
Bağlantılar kurma Ailenizde başka kimin sizin gibi baş ağrıları vardı? Ağrılarınız hakkında kiminle konuşabiliyorsunuz? Kim en az/en çok ilgileniyor? Kimden gizlemeye çalışıyorsunuz? Kim sorunundan bahsetmez? Kim hep hastalıklarındann bahseder? Size kaygılanmayı kim öğretti? Hepiniz çok yakın/uzak görünüyorsunuz... Bunun sizin için anlamı ne? Ailenizde bir şeyi değiştirebilseydiniz bu ne olurdu?
Hannah ve Kızkardeşleri Hannah and Her Sisters (1986) Aile yaşam döngüsüü Bağımlılık süreçleri ve aileler İnfertiliteyle ilgili ruhsal süreçler
Aile Sistemleri Hastalık Modeli Amaç: Kronik hastalık ve yeti yitimiyle karşı karşıya kalan aileleri değerlendirmek ve müdahale etmek Aile sistemleri teorisi ve Aile uyum yanıtı modeline dayanır. Bireysel davranış ortaya çıktığı bağlamda ele alınır.
Aile içindeki ve ailenin diğer sistemlerle ilişkisindeki örüntüler bireyin davranışını belirler. Bir aile üyesindekii değişiklik, diğer aile üyelerini de etkiler ve bu da gene başlangıçtaki üyeye döner. Her etkiye karşı bir tepki vardır; nedensellik doğrusal değil döngüseldir.
Terapötik müdahaleler işlev görmeyen aile örüntülerini değiştirmeyi amaçlar. Davranışın bağlamını değiştirmek bireysel değişimi en iyi sağlayan yol olarak görülür. Hastalığın psikososyal türü, ailenin içinde bulunduğu dönem, aile ve sistem değişkenleri modelin üç boyutunu oluşturur.
Psikososyal Sınıflama Başlangıç: Akut/Kademeli Gidiş: İlerleyen/Sabit/Tekrarlayan Sonuç: Ölümcül/Kısalmış yaşam süresi veya ani ölüm/ölümcül değil Yeti Yitimi: Yok/Hafif/Orta/Şiddetli Diğer özellikler: Belirsizlik/Kestirilebilirlik; Görünür olma; Genetik;Tedavininn özelliği
Kriz Evresi belirtiler ya da yeti yitimi ile başa çıkmayı öğrenme hastane ortamı ve tedavi prosedürlerine alışma tedavi ekibiyle uyumlu ilişkiler kurma ve sürdürme yeterlilik duygusunu artıracak şekilde hastalığa bir anlam yükleme
GİDİŞ Hastalığın gidişi ile ilgili size nasıl bilgi verildi? Gidişin ne ölçüde belirsiz oabileceğine ilişkin size bilgi verildi mi? Ailenizin beklentileri verilen bilgiden farklı mı?
SONUÇ Doktorunuz prognozla ilgili ne söyledi? Ailede prognozla ilgili farklı görüşler var mı? Ölümcül bir hastalıksa bu bilgi ailenin yaşamını etkiler mi??kim kiminle bu konuyu konuşur? Bir şeyler iyi gitmezse hangi noktada olası bir kayıp üzerinde durmaya başlayacaksınız?
İLETİŞİM Bu durum aile üyelerinin birbirleriyle açık ve doğrudan konumalarını ne ölçüde etkiledi? Ailenin duygu durumuu hastalıkla nasıl etkilendi? Hangi ilişkiler daha uzak ya da yakın hale geldi? Aile üyeleri bu tür duyguları hastaya ifade etmekten kaçınır mı? O böyle korunduğu için ne hisseder? Hastalıkla ilgili konuşamadığınız konular var mı? Hangi koşullarda onları konuşursunuz?
Kimin planları en fazla/en az etkilendi? Hangi bireysel, ailesell ya da hastalık geçişleri gelecek yıl beş yıl sonra bekleniyor? hastalık öncesindeki yaşamın kaybı için yas tutma geçmiş ve gelecek arasındaki sürekliliği koruyarak hastalığın kalıcılığını kademeli olarak kabullenme krizle başetmek için birbirine yaklaşma belirsizlikler karşısında gelecekteki hedefler bakımından esneklik geliştirme
Kronik Evre İlk tanı ile toparlanma dönemi ve terminal dönem arasındaki evredir. Kronik bir hastalıkla ya da ölümcül bir durumlabelirsizlikle her gün yaşamak, buna rağmen normal yaşantıyı sürdürmek, karşılıklı bağımlılık ve bakıma rağmen tüm aile üyelerinin otonomilerini sürdürmesi önemli ödevlerdir.
Terminal Evre Ölümün kaçınılmazlığı, ayrılık, ölüm, yas, yasın çözülmesi, kaybın ardından aile yaşamının yeniden sürmesi gibii konular baskındır. Kaçınılmaz olanı kabullenmek, tedaviden umudu kesebilmek en önemli görevdir. Tıbbi çabanın nereyee kadar süreceği, hastanın tercihleri ve rol değişimleri önemlidir.
Geçiş Dönemleri Aile ve bireyin yaşam döngülerindeki geçiş dönemleri, hastalık sürecindeki gelişimsel evreler arasında da önemlidir. Kriz döneminde gerekli olan bir araya gelme, kronik evrede uyumu bozar. İçiçe bir ailede bu durum kriz evresinde işe yararken kronik evrenin gerektirdiği otonomi, bağımlılık istekleri ile çatışır.
Kronik evreden terminal evreye geçerken, uzun süreli hastalığın gerektirdikleri ile baş edebilen bir aile, duygusal konularda zorlanabilir. Hastalığın türü, evreler ve hastalığın gelişimsel dönemleri ile ilgili bilginin aileyle paylaşılması, ailede kontrol duygusu ve umuduu artırır.
Aile İşlevselliğinin Bileşenleri Ailenin yapısal/organizasyonel özellikleri İletişim süreçleri Kuşaklararası örüntüler ve aile yaşam döngüsü Aile inanç sistemleri
Aile Organizasyonu Aile grubu (tüm üyeler, geniş aile, arkadaş, tedavi ekibi) Aile uyumu (dengeli esneklik/stabillikkaotik/katı) Kohezyon (dengeli bir aradalık/ayrı olabilme içiçe/kopuk) Sınırlar ve altsistemler
İletişim Süreçleri İletişim özelliklerii Aile kuralları Etkili sorun çözme
Aile Sağlık ve Hastalık İnanç Sistemleri Normallik, beden zihin ilişkisi, kontrol ve ustalık, iyimserlik/kötümserlik, iletişim kuralları, aile kültür din/hastalığın türü ile ilgili atfedilen anlamlar, hastalığın nedeni ve ilerlemesi ya da sürmesiyle ilgili sayıltılar, kuşaklarası öyküler, beklenen rollere ilişkin kültürel ve cinsiyetle ilişkili inançlar, ritüeller
Sistemik değerlendirme Esneklik/katılık Yakınlık/uzaklık Otonomi/bağımlılık Sadakat/sisteme karşı olma Açıklık/kısıtlılık Kaygı/düşünme kapasite Olgunluk/olgunlaşamama