MEHMED REMZ B N RÜfiDÎ N N GONCE- LÂLEZAR-I BA -I KADÎM BAfiLIKLI R SALES NDE TANITILAN EYÜPLÜ LÂLEZARÎLER VE LÂLELER

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A MEHMED REMZ B N RÜfiDÎ N N GONCE- LÂLEZAR-I BA -I KADÎM BAfiLIKLI R SALES NDE TANITILAN EYÜPLÜ LÂLEZARÎLER VE LÂLELER Z Dr. Candan NEML O LU 1947 de Trabzon da do du. Liseyi stanbul da (1970) üniversiteyi, Ankara Üniversitesi ngiliz Dili ve Edebiyat Bölümü nde 1978 de tamamlad. Doktoras n Ü Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü nde (1978) bitirdi. 1990 (Roma) ve 1998 de burslu olarak yurt d fl nda bilimsel çal flmalar yapt. Çeflitli vak flarda yöneticilik yapt (1990-1996). Mimar Sinan Üniversitesi ve Çanakkale 18 Mart Üniversitesi nde Sanat Tarihi Bölümü nde görev yapt (1996-2000). Kurslarda ders verdi. Kaz larda bulundu. Sergiler açt. Ulusal ve Uluslararas toplant larda bildiri sundu. Yay nlanm fl iki eseri de bulunan Nemlio lu, ngilizce, Arapça ve (biraz) talyanca bilmektedir. 398

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Mehmed Remzi bin Rüfldi, Gonce-i Lâlezâr- Ba - Kadim, Millet Kütüphanesi, AE. Tby. 157 Yazma eserin kapa Lâlezarîler ve yetifltirdikleri lâleleri ilk kez, belli bir düzen içinde tan t lan yazma eserler 17. yüzy lda Osmanl Devleti döneminde haz rland. Lâle-i Rûmî ad verilen ve vatan n n stanbul oldu u bilinen kültür lâlesi ve lâlezarîler hakk ndaki bilgiler; Lâlenâme lerden (risale) de erlerinin belirtildi i Narh Defterleri ile lâlezarîlerin ayl klar n n kay tl oldu u Mevâcib Defterler inden ve stanbul a gelen elçilerin an yaz lar ile seyyahlar n eserlerinden elde edilir. Lâle-i Rûmî topra n n uygunlu u nedeniyle vatan stanbul da ilk olarak Eyüp ve Kâ thane vadisinde yetifltirildi. Gonce-i Lâlezar- Ba - Kadîm bafll kl risale Eyüplü lâlezarîlerin adlar ile yerlefltirdikleri lâlelerin adlar ve baz lar n n da özelliklerini sunar. Risalede, farkl kaynaklarda Eyüplü olduklar belirtilen baz lâlezarîlerin yaln zca adlar yaz l d r. Bu bilgiler fl nda, bildiride birinci bölümde; Eyüplü lâlezarîlerin adlar n n ve lâleleri ile farkl kaynaklarda Eyüplü olduklar tan t - lan lâlezarîler ve lâleleri iki ayr bafll kta sunuldu. 399 1- Gonce-i Lâlezar- Ba - Kadîm adl risalenin tan m Bulundu u Yer: Millet Ktp.. A.E. Tabiiye Kay t No:157 Müellifi (yazar ): Mehmed Remzi bin Rüfldî stinsah Tarihi (yaz m y l ): Bilinmiyor. Risalede, baz lâle adlar n n yan nda yetifltirildikleri y l n tarihi yaz l d r.yaz l en son tarih (1725) tir.belirtilen son tarih risalenin 1725 y l ndan sonra yaz ld n kan tlar. R.1 Dil: Türkçe. Lâlelerin adlar ve tan t mlar nda daha çok Farsça kelimeler kullan lm flt r. Ölçü: Cilt: 207x150 mm dir. Yazma eserde aherli, 76 s yaz l 2 si bofl 78 varak vard r. Tam yaz l sayfa 25 sat rd r. Yaz Türü: Yazma. Nesih. Cilt Özelli i: S rt meflin, üst ve alt kapak kendinden desenli yeflil ka t kapl, flirazeli ve mikleblidir. Eserin Muhtevâs (içeri i): Bafl (zahriye) (1b) sayfas besmele ve alt nda Gonce-i Lâlezâr Ba Gadim yazma eserin ad olan bafll k yaz l d r. Sayfan n sa taraf nda verev hatla beyitler s ralan r. (13b) ye 1- Lâle-i Rûmî olarak an - lan kültür lâlesi Baytop taraf ndan Osmanl Lâlesi ve stanbul Lâlesi adlar yla an ld. Baytop, 2000, 126. 2- Lâleler fiükufenamelerde de (Çiçekname) tan t l r. Atasoy, 2002, 343-352. 3- Narh: (f.i.) çarfl ve pazarlarda sat lan mallar için resmi makamlarca gösterilen fiat. Aktepe, 1954, 115-130. 4- Mevacib: (a.i.c) maafllar, ayl klar. 5- Busbecq, 1968, 24-25., Ohssonn, 1820. 6- Millet Kütüphanesi nde ayn bafll kta A.E.T. Tabiiye No: 172 de kay tl di er 25 varakl risalede lâlenin ünü ve lâle meclisleri vb. tan t l r. Atasoy, 2002, 348. 7- Bu tarih baz lâlelerin adlar n n yan nda yaz l d r. 8- Risalede yaz l bölümün sonunda Osmanl ca kurflun kalemle kay tl bulunan 75 varak yaz s do ru say y yans tmamaktad r. Kartotekste de 75 yk. kayd vard r.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 9- Levend, 1973, 276-7; Kut, 1991, c.3, 549-50. 10- Aktepe, Abdullah Çelebi nin 18. yüzy l n bafllar nda çiçek yetifltirmeye bafllad n, 1725 y l ndan sonra flöhret kazanarak pek çok lâle yetifltirdi ini adlar n n Defter-i Lâlezar- stanbul da kay tl oldu unu belirtir. Aktepe, 1952, IV, 114, not 30. ncelenen risalede, Berber Abdullah Çelebi Eyyübî ad na kay tl tek lâle vard r. a (24a). 11-.: Aktepe(Aktepe, 1952, IV, 114) Tutîyâ kelimesinin sonunda - ba lac olan kelimeyi Tutîyay olarak okumufltur. Farsça da eliften sonra gelen ba laçlarda _ (ye) harfi kullan l r. (Ensârî, 1999, 102). 12- Aktepe, Tutiya-y çeflm adl lâlenin Defter-i Lâlezar- stanbul, AE Tabiiye No:164. 18 de kay tl oldu unu, hakk nda aç klay c bilgi bulunmad n belirtir. Aktepe, 1952, 114). Aktepe, Berber Abdullah Çelebi nin Mahbübü l kulüb (sevilen gönüller) adl bir lâlesinin daha oldu unu anlat r. Mehmed bin Ahmed, AE Tabiiye 162, 19-20. Aktepe, 1954-36 Millet Ktp. 13- Lâlenin resmi: Lâle Risalesi no dad r. (1725) Baytop, 1992, 61. 14- Aktepe, 1954,c.II. 119. 15- Aktepe nin akc l olarak okudu u kelimenin sözlükte karfl l - bulunamad : Aktepe, 1952, c.iv. 110. 16- Di er bir tan t m, Defter-i Lâlezar- stanbul..68 de vard r. Aktepe, 1952, IV. 110. 17- Refik, 1932,51. kadar olan bölümde yetifltirilen lâlelerin tohumlar na göre özellikleri, yap lan toplant lar ve lâleler için söylenen beyitler tan t l r. 2b sayfas n n sol taraf nda üstte yuvarlak altta sonlar tarihle biten üçer sat rl iki s ra yaz Sultan III. Ahmed Han n tahta ç k fl na tarih düflürülmüfltür. Yaz ; Târih vilâdet pâdiflah âli-penâh cihânda fiehzâde Ahmed ola flâh mülk ârâ vilâdet fleriflerinde üstad m Rüfldî Ahmed Efendi nin güftesidir. Cülûs-i hümayûn flevket-makrûnlar min-ind-illah olan tarihidir. Ahmed Essalis (1703) Lihye-i flerifelerine olan tarihimizdir. Hümayûn oldu hatt padiflah n(1703), Risalenin, Sultan III. Ahmed Han n hüküm sürdü ü (1703-1730) y llarda yaz ld - anlafl l r. Lâlelerin ebced 9 harflerine göre tan - t m na (13b) sayfas nda Defter-i Lâlezar- stanbulî bafll alt nda bafllan r. (R.2) b li sayfalar n sol taraf nda a l sayfalar n ise sa taraf nda lâleleri yetifltirenlerin adlar kay tl d r. Eyüplü olan lâlezârîler Eyyûbî olarak kay tl d r. Lâlelerin tümünün tan t m yoktur. Baz lâlelerin tan t m yap l rken baz lar n n yaln zca adlar kay tl d r. Lâlenin ad ve önemli özellikleri - rengi, riflteleri, berkleri, vb.- daha da belirginlik kazanmas için k rm z mürekkeble yaz l d r. (13b) sayfas ndan (76b) sayfas - na kadar olan bölümde 1118 lâle ad bulunur. Son (hatime) sayfas nda (76b) üç lâle ad ile dörtlü bir beyitle risale son bulur. Sayfalara sonradan numara verilmifltir. II. Eyüplü Lâlezârîler ve Lâleleri A- Risalede Kay tl Eyüplü Lâlezârîler ve Lâleleri: Risalede unvan, meslek ya da adlar yla tan t lan Eyüplü Lâlezârîler, bildiride günümüz alfabesine göre adlar n n ya da mesleklerinin bafl harflerinin s ralamas yla sunulurken, lâleleri risaledeki s raya göre 400 sunuldu.eyüplü olduklar belirtilmeyen Lâlezârîler ve Lâleleri ise kaynaklardan elde edilen bilgiler fl nda ayn düzenlemeyle tan t ld. 1-Berber Abdullah Çelebi Eyyûbî Mehmed bin Ahmed, kendi tohumu olan çiçe i tan t rken berber Abdullah Çelebi Hakk nda; Mecmâ erbâb- zarâfet flem i bezm-i ashâb- nezâket yârân- bâsafân n mahbûb ül kulûbi Berber Abdullah Çelebi-i Eyyûbî gül-reng-i müsellem Abdi bunun tohumu olmak üzere flâyi dir diyerek, nâzik kiflilerin topland meclislerde sevilen bir kifli oldu unu ve kendi tohumu olan lâleyi gelifltirdi ini yazar. 10 a-lâlenin ad : Tutiyâ-y çeflm (240) (göz sürmesi?) 11 12 2-Hac Ahmed Eyyûbî a-lâlenin ad : Gül-Ruhsâr (56a) (Gül yanakl - Gül yüzlü) resimlidir. 13 De eri; Krfl. 40 14 R.3 Tan m : Zih-i tecemmül-i zînet a rus- Gül-ruhsar. Yek-rengi gül-renk ve bir kitâbedir, bün beyaza karîb aç k nebatî, berkleri hançerî ve beraber ve bârik, ti lar ziri miyân ndan keflide, fitilleri (fetil) (akç l) 15 sar olub tohumu hurde ve kemter, riflteleri beyaz girift.., bün ahvâlinden Gülflenefrûz deyûplüdür. Bukul flüküfe-i perverân. Hac Ahmed Eyyûbî nin kendi tohumudur. 16 Bu nâzik Lâle-i zîba ki olmufl namî Gülruhsar ola hünkâr m n bezminde sad flevkile hidmetkâr. 17 a-lâlenin ad : Gülrenk Ahmedî (1722) Tan m : Vasf- Libâs.. gül-renk Ahmedî dü rengi hâlis gül-renk ve beyazla telvin ider, bergleri bâdemî ve beraber ve bârîk tîglar

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Eyüplü lâlezâriler veifllerinin bulundu u yazma eser Gonca-i Lâlezâr- Ba - Kadim, Millet Kütüphanesi, AE. Tby. 157 (14b-15a) n sf ndan keflide fitilleri sar ve tohumundan bâlâ riflteleri beyaz kitabe-i tiglar (56a) 3-Hoca Ali Eyyûbî a-lâlenin ad : Hânmân (27b) (Ev bark, ocak) 4- Davud Paflazâde Süleyman Bey Eyyûbî Mehmed bin Ahmed, Davud Paflazâde Süleyman Bey in yetifltirdi i tohumlar tan t rken Nesl-i âl-i Osman nebîre-i Sultan Murad Han emîr-i merdân- erbâb melâhat esir-i meyden- ashab- zârafet sahib tohm Davud Paflazâde merhum Süleyman Bey Bunlar dahi sahib tohm olub üç aded zerrine nâil olmufllard r ve on bir aded Lâle-i Rûmîleri vard r. Bin doksan besde azm-i beka edüp Hazret-i Eyyub da cami l flerifin mihrab önünde defn olunmufltur. Sözleriyle anlat r. 18 a- Lâlenin ad : Büyük al 19a 19b (19a 19b) Tan m : Peyker-i nazenîn Büyük al dü rengi aç k gülgunî ve aç k nebâtî ile 401 mülevven bergleri gayetü l gaye bârik ve beraber bün aç k nebati, fitilleri koyu kibritî tohumundan bâlâter, riflteleri beyaz ve bi kitâbedir ve tiglar sülüsî kitabe çevirüb sülsanî ti d r. Min hays-ül-mecmû sahib vâdi ve nazîrera bir âf-tâb mâh-ruh binihayedir. 19 5- Dü meciler mam Eyyûbde a- Lâlenin ad : Hayat Efzâ (27a) (Hayat art ran) 6- Eyyûbî Dede a- Lâlenin ad : Dildûz (30a) (Gönül eden kalbe batan) b- Lâlenin ad : Ferah-âver (50b) (ferah getiren-sevinç getiren) Tan m : Rengi gülgûnî al mâil ziyade beyaz ile mülevven, bergleri hançerî ve berber ve bârik ti lar zîr-i miyan ndan keflide fitilleri hurde sar tohumundan kü- 18- Aktepe, 1953, 97 not 6. Bilgiler; Netayicü l ezhar. AE. Tabiiye, No: 162-43 ten aktarmad r. 19- Aktepe, iki Büyük-al oldu unu, birinin Eyyûblu Davud Pafla-zade Süleyman Bey, di erinin fieyh Efendi taraf ndan yetifltirildi ini belirtir. Aktepe, 1953,97.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 20- Ferah-âver Defter-i Lâlezar- stanbul adl risalede de tan t l r, Millet Ktp. AE Tabiiye 164-61. Aktepe, 1953-89. Eyyubî Dede nin Nar Çiçe i / Enar Çi çe i adl lâlesi Defter-i Lâlezar- Gonce-i Ba - Kadîm adl risalede kay tl de ildir. Bilgi için; Aktepe, 1953, 97-98. (Defter-i Lâlezar- stanbul, Millet Ktp. AE., Tabiiye, 164, 5-6). 21- Aktepe: Ayn lâleyi Kethüdazâde ve Eyyûbî Dede nin de yetifltirdi ini de belirtir:aktepe, 1953, 97-98. 22- Lâle ayn adla Defter-i Lâlezar- stanbul, Millet Ktp. AE. Tabiiye 164,84 te kay tl d r. Aktepe, 1954,31. Kaynaklarda Past rmac n n Tig-i sürh (k rm z (k z l) k l ç) adl bir lâlesi daha oldu u belirtilir. Aktepe, 1952, 123-4. 23- Aktepe, 1954,35 (Defter-i Lâlezar- stanbul, Millet Ktp. AE., Tabiiye, 164, 78). El Salih A a Eyyûbî nin Zer-pey ker (Alt n çehreli) adl bir lâlesi daha vard r. (Mehmed Aflkî, Risale-i Takvim-i Lâle, st. Üni. Ktp. T.Y.G 687 vrk.15b), Aktepe, 1954, 29. 24- Ümmi Sinan için bkz. Bilgin 2003, 48-51, Sinânîlik için bkz. Tanman, 1994, 6-8. Tekke için bkz. Tanman, 1994, 336-338. 25- Baytop, Nîze-i Sinân adl lâleyi m zrak ucu olarak Türkçeye çevirmifltir. Nize ve Sinân kelimesinin her ikisi de m zrak demektir. Develio lu Nîze, 843; Sinân: 954, burada erkek ad oldu u da belirtilir. Nize-i Sinan Sinan n M zra olarak Türkçe ye çevrilmesinin daha do ru olaca düflünülür. Baytop, 1992, 50., Develio lu 2000. 26- Davud Paflazâde hakk nda bilgi için bkz. II. Bölüm 4-15 cm. 27- Mehmed bin Ahmed, Netâyicü l-ezhar (1110/1699) AE. No: 162. 107/9. Aktepe, 1952, 88. Ayn eserde 108 de kay tl Eyyublu Elhac mam Veli Efendi nin Rûhü lkulüb adl lâlesi vard r. B y kl adl lâlesi Defter-i Lâlezar- stanbul, Millet Ktp. AE., Tabiiye, No: 164, 13 de kay tl d r. Her iki lâle için ayr ca bkz. Aktepe, 1954, 37. tah bir kitâbedir, bün sefid ve ince. Defter-i Lâlezâr- stanbul da Eyyûbî Dede nin tohumu oldu u belirtilir. 20 7- Eyyûbîzâde a- Lâlenin ad : Enar çiçe i (16b) (Nar çiçe i) Tan m : Yek rengi unnabîye k rm z nevîndendir. Bergleri bademî içleri bir miktar nak sd r ve pehnaverdir. Bün nebatî fitilleri siyaha garîb mor kitâbeleri, maî tî lar bala-i miyan nda-i keflide. 21 b-lâlenin ad :Dil-rüba (30b) (Gönül kapan-gönül alan) Tan m : Lâlenin tan m hakk nda aç klay c 8- fieyh Osman Eyyûbî a-lâlenin ad :Gül-renk müsellim (56b) (Gül renk veren) Tan m : Lâlenin tan m hakk nda aç klay c 9- Past rmac (Bast rmac ) Eyyûbî a- Lâlenin ad : Dervifl-Pesend (29a) (pesend=be enen-be enme) b- Lâlenin ad : Mor (65b) Mur- Past rmac. Ancak Mur- Past rmac ad ile tan t lan lâlenin kendi tohumu oldu u anlafl l r. 22 10- Müezzin Eyyûbî Pîrî Çelebi a- Lâlenin ad : Cihan-bezdi (26b) Tan m : Yek- rengi koyu elmasidir, bün sefid fitilleri siyah kitabeleri bâdemî ve nebatîdir ve ekseriya kitabelerin silmek adetidir. Bergleri beraber ti lar balâ-i miyan nda keflide dibinin beyazl taflras ndan mahsusdur. 402 11- Elhac Salih (A a Eyyûbî) a- Lâlenin ad :Mercan-pâre (62a) (mercan parças ) Tan m : Eyüb tegörülen mercân- pâre Güvezle dönmüfl fitilleri mor, riflteki rengindir. 23 12- Sinân (Ümmî Sinân) lâlesidir Eyyûbî fieyh brahim Ümmî Sinan (Ö.1568) Eyüp; Dü meciler mahallesi, Ümmî Sinan soka nda halen hizmet veren Halvetili- in bir kolu olan Sinanîli in kurucusudur. 24.Nize-i rengin,önceleri Nize-i Sinan olarak bilinen lâlenin, Sinan a ait oldu u kabul edilir. a- Lâlenin ad :Nize-i rengin, (73a) (Nîze=m zrak, rengin=renkli, süslü) (süslü m zrak-renkli m zrak). 25 Tan m : Davud Paflazâde Bey inden flâyidir. 26 Lâlenin özelli i hakk nda aç klay - c 13- Eyyûbî fieyhzâde a- Lâlenin ad :Mevc-i sürûr (?) (65b) (Sevinç dalgas ) Tan m : Eyyûbî fieyhzâde nin tohumlar ndand r. Lâlenin özelli i hakk nda aç klay c 14- Veli Efendi Eyyûbî (Elhac mam) Sultan Mehmed IV. Eyüb e giderek çiçekçi (lâlezârî) mam Hac Veli Efendinin bahçesini ziyaret edip lâleleriyle ilgilenmifl ve söylentiye göre o s rada kendisine baba diye hitab etti i belirtilir. 27 a- Lâlenin ad : Müstesna (62b) (üstünnâdir) b- Lâlenin ad : Nûr-i bahâr (70a) (Bahar n nuru- Bahar n ayd nl )

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X c- Lâlenin ad : Nûr-i cenân (71a) (Gönül nuru-gönül ayd nl ) R.b. d- Lâlenin ad : Nûr-i Cihân (71a) (Alemin Nûru) e- Lâlenin ad : Nûr ul Garib (71b) Garib: gurub (batan) 403 15- Yusuf Eyyûbî: Aktepe, Yusuf Efendi hakk nda, Mehmed bin Ahmed, Netayicü l-ezhar Millet Ktp. AE. Tabiye 162.84 deki bilgileri Erkan- devlet-i Mehmed Han n n peder-i sa d-ahteri âyan- saltanat- cihanbanî nin mu temed-i ekberi malik-i flükûfeha-i nadir ül vücud merhum Koca Yusuf Efendi bir hidmet için mezbur Yusuf Efendi ye teberrüken tohumlar ndan bir miktar sogan verüb onlardan zuhur etmifltir. 1104 (1693) tarihinde vefat etmifltir. Eyyûb- Ansari de harem kap s dibinde türbede medfundur diyerek anlat r. O lunun da Yusuf Efendizâde nam yla lâle yetifltirdi ini yazar. 28 a- Lâlenin ad : Aç k lâl- ala karîb, (14a) (Ala yak n aç k k rm z ) Tan m : nce ve Pâkize lâlelerdir ki 1137 senede müflahade olundu. Ser-levhai muhabbet sinemdedir. b- Lâlenin ad : Al t rnakl (15a) F.9 akçe Ayn adla Defter-i Lâlezâr- stanbul da da tan t l r. Aktepe, T rnakl al Yûsufî ad yla tan tt lâleyi Eyyûblu Yûsuf Efendi nin tohumu olarak belirtir. 29 c- Lâlenin ad : Al Di er (1137). (15a) Tan m : Sene-i mezbûrede görülen tohumlar ndan bir ince ferhunde ve bir cevher rahflende olub per hayâlîde ve flise-i çeflm misâlde kalan asar hüsnidirkim, lülü-ü sa nin beyana keflidedir. Al di er Yusufî berkleri bârik ve beraber ve badâmî t lar, sülüsânî t lar keflide bi mesnet. sar ve tohum haresiyle beraber mah-u vâk a bi mislu bi hanedir. d- Lâlenin ad : Altun sar s. (15b) 30 e- Lâlenin ad : Peyk-bahar, (20b) (Bahar habercisi) f- Lâlenin ad : Tohum Cedîd, (1137) (22a) (Yeni tohum) Tan m : Evsaf- hüsn-ü flûh tohum-u cedîd Yusuf sene-i mezburde zuhur edip, ziver-i hüsn ile araste ve nigâh itibare sayefltedir ki rengi koyu güvezu 31 ziyade beyazla tahvil itmifl idi. Berkleri bârik ve beraber ve ser-endar, t lar sülüsâni t d r. Fitilleri beneffle moru riflteleri sefid ve fitili ile reng-âmir bin ferah efzadeki kitâbedir. g- Lâlenin ad : Tohum Di er, (1137) (22a) Lâlezâri Ümmi Sinan, Ressam V. Muzaffer Karg 25,5x32 (Karg Kolleksiyonu) 28- Aktepe 1952, 112 not 29. 29- Aktepe 1954, 28. 30- Lâleyi yetifltiren kiflinin ad yaln zca Eyyubî olarak verilmifltir. Eyyubî nin Yusuf Eyyubî oldu unu di er tan t mlardaki kendi ad tafl mas yla anl yoruz. bkz.mur- Yusufi 31- kelimesi Fiflne-renk adl lâlenin tan t m nda olarak yaz l d r. Mora çalan k rm z anlam na gelen güvez rengi olmal d r.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Gül-i Ruhsâr (Gül Yanakl ) Hac Ahmet Eyyubi nin lalesi (56a) Karfl sayfada Niz-i Sinan (Sinan n M zra (M zrak Ucu?) Ümmi Sinan n lalesi. Sonradan Nîze-i Rengin olarak adland r ld. 32- Aktepe, Defter-i Lâlezar- stanbul da ayn isimli iki lâle oldu unu bunun birisi o lu Yusuf Efendi-zâde taraf ndan yetifltirdi ini belirtir. Aktepe, 1952, 126. 33- Al-i Kadir adl lalenin ad Âl-i kadir olarak yaz l d r.baytop,1998,37,r.21 34- Aktepe, 1954, 31 (Defter-i Lâlezar- stanbul 77 a st.üniv.ktp. T. No: 4139. 35- Güvez rengi, Aktepe cevizi olarak belirtilir. Aktepe, 1952, 116. Güvez sözlüklerde mora çalan k rm z, koyu k rm z olarak aç klan r. Bkz. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara 1983, c.1. 486. h- Lâlenin ad : Dürr-i fiahvar, (29a) (Padiflaha lây k iri inci) 32 - Lâlenin ad : Dil-güfla, (31b) (Gönül açan-kalbe ferahl k veren) Tan m : Yusuf Eyyûbî nin yetifltirdi i Dil-güfla adl lâlenin özelli i hakk nda aç klay c Ancak ayn adla Osman Efendi nin yetifltirdi i Dil-güfla n n tan m vard r. i- Lâlenin ad : Zehebî, (32a) (Alt ndan yap lma) (Alt nî?) Aç klamad; Tezkireci Ahmed Efendi nin ba çesinde görüldü, yaz s kay tl d r. j- Lâlenin ad : Sincâbî, (40a) (sincab renginde olan-kahverengi ile kurfluni aras ) k- Lâlenin ad : Âl-î-Kadir, (46b) D.45 404 krfl. (derecesi ve rütbesi yüksek - yüksek rütbeli) R.7 33 l- Lâlenin ad : zâr- Yusufî. (48a) (Yusuf un Yana ) Tan m : Yek rengi gayet gülgünü bün sefid kitabeleri flefl berkinde dahi musavi nim kitabe, fitilleri siyah, berkleri bârik ve beraber bün Babuccu (Lâlezârî Babuccu) gibidir. T lar meyan ndan keflide. m- Lâlenin ad : Ferah-necfl ismi evvel Ferah-sadr (50b) Ferah: gönül aç kl, sevinme, necfl; av yata ndan ç karma, sadr; gö üs, sîne, yürek. (Aç k gönül) Tan m : Ferv-u pertevcam(?) Ferahnecfl rengi aç k güvezi ziyade beyaz ile âmizifl ider. Berkleri bârik ve beraber ve serttir. T lar sülüsâni t keflide ve sülüsi kitabe çevirüb bi kitabedir. Fitilleri hurde sar tohumhanesiyle beraber, riflteleri sepid girif bün dip tutmada Tab-âver tûrundad r. n- Lâlenin ad : Fiflne-renk, (1137) (52b) Tan m : Sene-i mezburda ser-zede ve gür-zede-i uc ref t (reft) olan fiflne-renk tohumu ziyâde pervâr gâh-u flan ve flöhret, râna ve hayret efzâd r. o- Lâlenin ad : Kibritî-zâde (55a) F.5 akçe Tan m : Di er risalede de ad geçen lâlenin özelli i hakk nda aç klay c bilgi yoktur. 34 ö- Lâlenin ad : Gülflen-i ziya (58a) F.1.5 krfl (Gülflen; gülbahçesi, ziya; ayd nl k ziya. Ayd nl n gülbahçesi). Tan m : Ve saf Behçet pertev Gülflen-i ziya yek rengi koyu güvez pâyin beyaz, kitabeleri tohum hanesi dâmeninden (etek k sm ndan) mâzda hafidir. Fitilleri koyu beneffle moru tohum kaddenden bâlâce (boyundan yüksekçe) ti lar zîr-i miyan ndan keflide, berkleri bârik ve beraber bün flehinflahiye müflabih, döndükte beyaz ve ala karib, güvez 35 ve bâz zeman hemen beyaz ile dahi döner.

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Gülflen-i ziya n n tohumu ilk kez Eyyûblü Yusuf Efendi taraf ndan yetifltirildi 36 p- Lâlenin ad : Mor-u Yusufî, (66a) F.60 akçe (Yusuf un moru) Tan m : Reng-i bahar- bag- dil-i nur-i Yusufî Rengi çürük fiflneye karib beneffle, berkleri beraber ve bârik, pâyin beyaz, fitilleri siyaha karib mor, kitabeleri mâî ve badamî ve birunundan mahsus, ti leri zîri miyan ndan keflide, dü rengi beyaz ve beneffle ve kendi rengi ile dönüb da n ndan beyazl k ile kitabesi rengi nümâyan olarak miyan nda karib mahalle dek gelür, mücellâ ve tabdar ve bi-nazidir ki ve saf nla denmifltir. 37 Miyan- nazikünde flive-ü naz-u ifl ve bellidür. Huflunet hiddet ol flûh- sitem kerde cibillidir. r- Lâlenin ad : Mir-i ezhar (67a) (Mir; bafl-vali-amir, çiçeklerin?) Tan m : Gulguniye mail aç k güvezdirki beyaz ile tahvil idub. s- Lâlenin ad : Neflat-efgen (69b) D.60 Akçe.(Neflat; zevk, efgen; azaltan, düflüren) 38 fl- Lâlenin ad : Nize-i rengin (73a) (Süslü m zrak) Tan m : Nize-i rengin adl lâlenin tohumunun Ümmü Sinan a ait oldu u Eyyûbî nin ayn lâleyi yetifltirdi i Sinan lâlesidir, aç klamas ndan anlafl l r. 39 t- Lâlenin ad : Nize-i lâl-in-i Yusufî, (74a) (Yusuf un k rm z m zra ) Tan m : Metanet üzere. Lâlenin özelli- i hakk nda aç klay c 40 B- Di er Risalelerde Eyyûbî olduklar belirtilen, Gonce-i Lâlezar- Ba - Kadîm adl risalede ise yaln zca adlar kay tl Eyüplü lâlezârîler ve lâleleri 405 1- Tanburî-zâde (Tanburî-zâde Eyyûblu Mustafa Çelebi) Aktepe, Netayicü l ezhardan, zümre-i flükûfeciyan n zarif ve lebîbi f rka-i ezhariyan n reflid ve necîbi maarif ve fünûnun sahib-i talidi Tanbûri-zâde Eyyûbî Mustafa Çelebi (nin) dokuz adet rûmi lâlesi vard r diyerek anlat r. 41 a- Lâlenin ad : Nize-i sim. (73b) (gümüfl m zrak) Tanburî-zâde nin tohumu oldu u belirtilir. smi Pirî Pafla-zâde Esseyyid Mehmed Bey (El-cemâli) taraf ndan konuldu u kay tl d r. 42 2- Yusuf Efendi-zâde: Yusuf efendi-zâde ad yla Yusuf Eyyûbî nin o lunun da lâle yetifltirdi i belirtilir. 43 Risalede Yusuf Efendi-zâde, Ahmed 36- Aktepe, 1952, 116, (Defter-i Lâlezar- stanbul, 73-74). 37- Mur-i Yusufî nin Eyyublu Yusuf Efendi nin tohumu oldu u kendi ad yla an lmas ndan anlafl l r. Kaynaklarda farkl aç klamalar vard r. Aktepe, 1952, 120 38- Defter-i Lâlezar- stanbul da s.90 da da ad geçen lâlenin tan m yoktur. Aktepe, 1952, 123. 39- Risaledeki özellikler II. Bölüm 12. bafll kl yaz da tan t ld. 40- Aktepe; Nize-i Yusufî ve Nize-i la lini Yusufî adl lâlelerin farkl kaynaklarda oldu unu belirtir. Aktepe, 1953, 96. Yusuf Eyyubî nin di er kaynaklarda ad geçen lâleleri; Eyyubî kibritî k rlang ç, ser-efraz- Eyyubî, Aktepe, 1953, 88 not.2., Ferah-dil; Aktepe, ayn eser 98., Âli Yusufî, Aktepe, 1954, 26., Eyyubî turuncu, Aktepe, ayn eser, 30. 41- Aktepe, 1952, 123 not. 36. nceleme yap lan risalede Tanburîzâde ad yla sunulan 20 lâle vard r. Hangilerinin Eyyûbî Mustafa Çelebi nin olduklar belirtilmifltir. 42- Aktepe, 1953,104. (Netayicü l-ezhar, s.19.60) Aktepe, Eyyûbî Mustafa Çelebi nin Tozkoparan- Tanburî adl bir lâlesini daha tan t r. Aktepe, 1954, 34. 43- Aktepe; o lunun dahi Yusuf Efendi-zâde nam yle birçok lâle so anlar elde etmifl oldu unu görüyoruz diyerek yazar. Aktepe, 1952, 112 not 29.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Lale-i Rumi nin boyuna kesiti (Osmanl Lalesi) C. N. 4- Ali A a Yûsuf Efendi-zâde a)lâlenin ad : Mutarrî, (63a) (Tâne). Tan m yoktur. b)lâlenin ad : Matlub, (63a) ( stenilen). Tan m yoktur. C- Di er risalelerde tan t lan Eyyûblü lâlezâriler ve lâleleri 44- Aktepe, 1954, 36. 45- Aktepe, 1953, 102. 46- Aktepe, 1954, 32. 47- Aktepe, 1954, 25-26. 48- Aktepe,1952,88 A a Yusuf Efendi-zâde, ayn kifli olmas gereken Hac (Elhac) Ahmed A a Yusuf Efendi-zâde ve Ali A a Yusuf Efendi-zâde adl lâlezârîler ve lâleleri ile karfl lafl l r. Aktepe, o lu diyerek verdi i Yusuf Efendi-zâde ad na karfl l k burada iki ayr kifli oldu u anlafl l r. Yusuf Efendi-zâde; Dürr-ü flehver (flahvar) (29a) ad nda yetifltirdi i lâleyi, Yusuf Eyyûbî nin de yetifltirdi i ayn sayfada kay tl d r. 3- Hac (Elhac) Ahmed A a Yusuf Efendi-zâde Befl lâle ad vard r. a)lâlenin ad : Pinyal(?) (19a) tan m yoktur. b)lâlenin ad : fiems-i cihan (42a). Cihan günefli. Tan m yoktur. c)lâlenin ad : Mecnûn. (61a). Tan m : Nâm- di er Deli Ferid dir ki, bir günde birkaç renkle celü-u kâr olub tebdül câme ider. d)lâlenin ad : Nâz- âlûde, (67a) (cilveli-nazl -naz kar flm fl). Tan m yoktur. e)lâlenin ad : Neflât-efza, (69b) (sevinç art ran). Tan m yoktur. 406 1-Eyyûblu Aflç Hüseyin (ö: 3.Ramazan 1093) (5 Eylül 1682). Aktepe, Aflç -Moru adl lâleyi yetifltirdi ini düflünmektedir 44. 2-Eyyûbî Aflç fiaban Eyyûbî Aflç fiaban da flöhret bulan Mülûkî adl tohum Hamamc Mehmed Çavufl undur. 45 3-Eyyûblu Paflazâde nin amca o lu brahim Bey Al adl lâlenin Eyyûblu Davud Pafla-zâde nin amcas n n o lu taraf ndan yetifltirildi i yaz l d r. 46 R.9. 4-Eyyûblu Türk Ömer Gülflen-pîra adl lâlenin, mam Hasan Câbi Efendi taraf ndan ekilip yetifltirildi i ününün ise Eyyublu Türk Ömer de duyuldu u belirtilir. 47 5- Eyyûblu Bal kç Safer (ö. 1090-Mart 1679) Üç aded katmerli Ka thane lâlesini yetifltirdi. 48 III De erlendirme, Eyüb, Fatih Sultan Mehmed Han n stanbul u Fethiyle Hazret-i Halid (Eyüb Sultan) n kabrinin bulunmas n ve bölgenin gelifltirilmesini istemesiyle stanbul un ilk sur d fl özellikle de dînî merkezi oldu.

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Yüzy llar içinde, ba ve bahçeli konut, köflk, yal ve sahil saraylar yla 49 k sa sürede geliflen önemli semt bugün de ayn özelli ini korumaktad r. Ba ve bahçeli yap lar yerlerini yavafl yavafl apartmanlara devrettiyse de mezarl klar yla Eyüp stanbul un en yeflil semtlerinden biridir. Lâle-i rûmî ad verilen Osmanl lâlesinin de stanbul a en çok Eyüp te yetifltirildi i 17. ve 18. yüzy llarda risalelerde kay tl d r. Arapça da Allah, hilâl ve lâle sözcüklerinin lam, elif ve he harfleriyle yaz l yor olmas (Ebced hesab yla 66) çiçekler içinde lâleye ayr bir önem kazand rd, 50 bu nedenle dönemin din büyüklerinin Tekke ve Camii bahçelerinde lâle yetifltirerek bahçelere cennet bahçesi görünümü verdikleri de anlat l r. Tek bir sap üzerinde tek bir çiçek açan lâle birli in Tevhid sembolü olarak da de er kazand. Lâle risalelerinde Lâle-i Rûmî yi stanbul da ilk yetifltiren kiflinin, Kanunî Sultan Süleyman Han n hüküm sürdü ü y llarda fleyhû l slam görevi yapan ve Sütlüce deki evinde yaflam n sürdüren Ebûsuûd Efendi oldu u yaz l d r. 51 Mehmed Remzi bin Rüfltü, (73a) Nizei rengin adl lâleyi Sinân lâlesidir, Eyyûbî diye tan t rken, Davud Pafla-zâde Beyden tohumu al nd n aç klar. Lâle mecmuas nda 34 no yla resmi tan t lan Nize-i Sinân adl lâle ile Eyyûbî nin Davud Pafla-zâde den tohumunu alarak gelifltirdi i Nize-i rengin adl lâlelerin as l yetifltirilifli, Eyüb te Sinânîlik Tekkesi nin kurucusu Ümmî Sinân (1485-1568) olmal d r. 52 16. yüzy ldan bafllayarak 18. yüzy l n sonlar na kadar Eyüp te lâlezârîlerin ve yetifltirdikleri lâlelerin say s n n gittikçe artt izlenir. Yaln zca incelenilen risalede, Berber Abdullah Çelebi Eyyûbî 1, Hac Ahmed Eyyûbî 2, Hoca Ali Eyyûbî 1, Davud Pafla-zâde Süleyman Bey Eyyûbî 1, 407 Dü meciler mam Eyyubde 1, Eyyûbî Dede 2, Eyyûbîzâde 2, fieyh Eyyûbî 1, Past rmac Eyyûbî 2, Müezzin Eyyûbî Pîrî Çelebi 1, Elhac Salih A a, Sinan Ümmî 1, Eyyûbî fieyhzâde 1, Veli Efendi Eyyûbî 5, Yusuf Eyyûbî 22, Eyyûbî olarak belirtilen 16 kifli ismi ve 44 lâle çeflidi vard r. Eyyûbî olduklar belirtilmeyen Tanburîzâde ve Yusuf Eyyûbi nin o ullar yla birlikte risalede ad geçmeyen Eyyûbî Kara Mustafa, (Sagar- Mustafa) Eyyûbî flehzadenin mahdumlar ndan Yezid Eyyûbî, Eyüb Efendizâde Hüseyin A a 53 ve Aktepe nin di er lâle risalelerinden tan tt Eyyûbî Aflç Hüseyin, Eyyûbî Aflç fiaban, Eyyûblü Davud Pafla-zâde nin amcao lu, Eyyûblü Türk Ömer, Bal kç Safer adlar, konu ile ilgili tüm yazma eserlerin incelenmesi sonucunda say n n daha da artarak zenginleflece i görülmektedir. Eyüb Kad sicilleri No: 188 de kay tl ve 10 fievval sene 1164/1751 tarihli belgede Hazret-i Eyyûbe l Ensârî (R.A) Kasabas Servi Mahallesi nde sakin iken vefat eden flüküfeci (Çiçekçi) Mehmed A a bn-i Abdullah n yetifltirdi i yüz kadar lâlenin ad yaz l d r. 54 Eyüp, Lâle-i Rûmî nin ilk yetifltirildi i Nûr-i Cenân (Kalbin Nûru=ayd nl ) Eyyûbi Elhac Veli Efendi (71a) 49- Artan, 1993, 106. 50- Sakao lu, 1994, 178, 182, Haz. Arma an, Yaz. Ayvazo lu, 2000. 110 51- Tabib Mehmed Aflkî, Mi yarü l-ezhar, Millet ktp. A.E. Tabiiye. 167, 5-7. Aktepe, 1952, 86. Baytop, 1998, 4-5. Atasoy, 2000, 346-7. 52- Baytop, 1998,50.Gürel, 2001, 2-10. 53- Sakao lu, 1994, 509-512. 54- Hazarfen, 1995,137, 300.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Âl-i Kadir (Kadri yüksek olan) Yusuf Eyyûbî, (46b) semtlerden oldu u gibi Lâlezârîleri ve yetifltirilen lâle say s n n çoklu uyla da çiçekçilik alan nda stanbul un en önemli semti olma özelli i kazan r. ÖNER LER Yap lmas Gerekenler: Eyüp te Lâlezârîlerin özellikle kendi tohumlar olan lâlelerin yeniden yetifltirilmeleri genellikle lâlezârîlerin adlar n ta- fl r- Bahariye adalar ndan birinin Müze Bahçe olarak de erlendirilmesi. ( talya, Latina daki Ninfa bahçesi ya da M s r Asuan daki adalardan birinin botanik bahçesi konumuna getirilmifl oldu u gibi. Hollandal 0.6. Busbecq in stanbul dan getirerek dikilen lâlelerin bulundu u alan lâlebahçe müzesi olarak hâlâ korunmaktad r. Adalardan di erinde Osmanl Mimarisi özelli i tafl yan Kültür Sanat evi yap larak, tan m bilinen ancak resimleri mevcut olmayan lâlelerin çizimleri yap larak kültür evinde sergilenmelerinin sa lanmas. Yine ayn adada dinlenme mekanlar n n yap lmas. Eyüp ten adalara motorsuz deniz araçlar n n kullan m yla küçük tekneler, peremeler, tenteli sandallar, yelkenliler- ulafl - m n Türk Sanat Müzi i eflli iyle sa lanmas. Eyüp ün Lâle-i Rûmî nin stanbul da yetifltirildi i ilk semtlerden biri olmas nedeniyle, lâlenin sembol olarak kullan lmas. 23 Nisan gösterilerine kat lan Hollanda çocuklar forlklor ekibi iki y ld r gömleklerinde lâlelerle Hollanda yaz s ve ellerindeki lâleler ile Osmanl lar dan kazand klar bu kültürü yaflatt klar halde, bizim çocuk forklor ekiplerimizle kendi kültürümüz olan lâle sembolü hiçbir y l gösterime sunulmamaktad r. Dile im, Eyüp te lâleyi sembolize eden çocuk forklor ekibinin kurulmas ve ata yâdigâr bu kültürün gelecek kuflaklara aktar lmas d r. KAYNAKLAR Yazma Eserler: Mehmed Aflkî (Tabib), Takvimü l-kibar fi miyâri l-ezhar (1193/17779) Millet Ktp. AE. Tabiiye, 167. Mehmed Aflkî (Tabib), Deter-i Lâlezâr- stanbul, (1138/1726) Millet Ktp. AE. Tabiiye, 164. Mehmed bin Ahmed ül Ubeydi, Netayicü l-ezhar (1110/1699) Millet Ktp. AE. Tabiiye. 162. Kitap, makale ve Ansiklopedi Maddeleri: (Alt nay) Ahmed Refik, Lâle Devri, stanbul, 1932. 408

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Aktepe M. Münir, Damad brahim Pafla Devrinde Lâle, Tarih dergisi, st. Üni. Ed. Fak. 4:7 (1952), 5:8 (1953) ve 6:9 (1954). Aktepe M. Münir, Damad brahim Pafla Devrinde Lâleye Dair Bir Vesika, Türkiyat Mecmuas, stanbul, 1954, XI, 115-130. Atasoy, Nurhan, Hasbahçe, stanbul, 2002. Artan, Tülay, Eyüp ün Bir Di er Çehresi Sayfiye ve Sahil Saraylar, Eyüp, Dün/Bugün, stanbul, 1993. Ayvazo lu, Beflir, Lâle Devri nden önce Lâle, (yay. Haz. Mustafa Arma an- stanbul Arma an, 4, Lâle Devri) stanbul 2000, 109-123. Baytop Turhan, stanbul Lâlesi, Ankara, 1998. Bilgin Azmi, Ümmî Sinân (?- stanbul 976/1568-69) Tarihi, Kültürü ve Sanat yla Eyüp Sultan Semp. 6, stanbul 2003, c6, 48-51. Busbecq, 0.6. Türkiye Mektuplar 38, stanbul 1939. (Çev. Hüseyin Cahid Yalç n). Develio lu Ferit, Osmanl ca-türkçe Ansiklopedik Lûgat, stanbul, 2000. Hazerfen Ahmet, 18.yy de Eyüp te lâle yetefltirenler, Tarih Toplum Der. 137 May s 1995, 300-302. Kara, Fahrunnisa (Ensari), Fetih te birlikte kurulan Bir Semt Eyüp ve Fetih ten Günümüze Ulaflan Mahalleler, VIII. Eyüp Sultan Semp. Tebli ler, 9-11 May s 2003, 340-59. Kut Günay, Afl k Çelebi, Mad, slam Ans., stanbul 1991, c.3. 549-50. Levend Agâh S rr, Türk Edebiyat Tarihi, Ankara 1973, c.1, 274. Sakao lu Necdet, Çiçekçilik, mad. c.2. 501-503. Lâle mad. c.5. 178-182. Dünden Bugüne, st.ans. stanbul, 1994. Tanman M. Baha, Sinânîlik, mad. 6-8, Ümmî Sinan Tekkesi, mad. 336-338, Dünden Bugüne st. Ans. stanbul, 1994, c.7. Mur Yusuf (mor) Eyyûbî 66a Altta brahim Bey Ali, Eyyûbî Davud Paflazâde nin amcas n n o lu taraf ndan yetifltirildi. 409