Organize Sanayi Bölgeleri Uygulaması ve Bursa Organize Sanayi Bölgesi Örneği

Organize Sanayi Bölgeleri Uygulaması ve Bursa Organize Sanayi Bölgesi Örneği Ercan DtiLGEKOftLU

Oturum Bagkanu Ayha KARLIBAG Kongremizin ikinci gününde tartışılacak olan konu «Organize Sanayi Bölgeleri» ile ilgili. Tebliği sunan arkadaşımız Bursa'dan, tartışmacı olarak katılan arkadaşımız da Eskişehir'den geldikleri için biraz geç başlamak zorunda kaldık. Diğer tartışmacı arkadaşımız Sümeyir AKÇASU görevi gereği yurt dışma gittiğinden tartışmalara katılamıyacak. Tartışmacı arkadaşımız sayın Yılmaz ÇAKIR ve sizlerin katkısıyla bu tebliğin de 1974 Sanayi Kongremizin önemli tebliğlerinden biri olacağı ve Kongremizi zenginleştireceği inancındayım. Şimdi tebliğ sahibi sayın Ercan DÜLOEıROĞLU ve tartışmacı sayın Yılmam ÇA KIR'ı yerlerini almak üzere kürsüye davet ediyorum. Tebliği sıman: Ercan BÜLGEROOLU Sayın başkan, değerli konuklar; Organize Sanayi Bölgeleri, Sanayi Kongrelerine ikinci kez getirilmiş oluyor, 1Ô72 yılında yine bu konuda bir tebliğ daha hazırlanmış, Kongrede tartışmaya açılmıştır. İkinci tebliği de bugün tartılacağız. I ORGANİZE SANAYÎ BÖLGELERİ KAVBAJfl VE TEOBİK ESASLAR,: Daha ileri bir' sosyal ve ekonomik gelişme için tesbit edilmiş pratik programların uygulanması sanajyüesjmeyi h^landirmakla mümkündür. Sanayileşmenin hızlandırılması birçok gelişen ülkelerde acil ve çok önemli bîr ihtiyaçtır. 127

Organize Sanayi Bölgeleri ise gelişen ülkelerde sınai kalkınmayı teşvik etmek için başarıyla tatbik edümekte olan pek çok tekniğe yapılan son bir ilâvedir. Organize Sanayi Bölgeleri sanayicilere satılmak veya kiralanmak maksadıyla arazinin bölünmesi, geliştirilmesi ve hikmete sunulması için bir organizasyon dizisidir. Arazi parçası yollarıyla birlikte geniş kapsamlı bir plana tabi tutularak geliştirilir. Bunun yanında sanayi için diğer gerekli hususlarda; su, elektrik, kanalizasyon v.s, plan kapsamına alınır. Organize Sanayi Bölgeleri, aslında sanayiin yerleşebileceği bölgelerde, araziyi düzenleyerek gerekli alt yapıya kavuşturmaktan başka bir şey değildir. Alt yapısı hazırlanmış bulunan bir arazi parçasında ise, kuruluş yeri için lüzumlu teorik faktörler yeterli olmak şartıyla, sanayicinin sadece üretime dönük faaliyetlerde bulunması mümkün olmaktadır. Bundan şu anlaşılabilir; sınai yatırımların planlanması esnasında müteşebbis eğer Organize Sanayi Bölgesine yerleşmişse üretim planlaması, ham madde temini ve pazarlama dışında çok çeşitli ve grilt alt yapısal problemlere girmiş olmayacaktır. Yani bu tip müteşebbis net sanayicidir. Organize, sanayi bölgelerinin olmadığı hallerde ise, müteşebbislerin elektrik ve su temini, arazi bulma, kanalizasyon ve hatta yol gibi ihtiyaçlarını temin etmek için çaba sarfedeceği meydandadır. Bu suretle, net smai faaliyetlerin dışında, bir takım çabalara yönelmek zorunlu olmakta ve kuruluş için gerekli olan etkinlik müteşebbis tarafından gerçekleştirilmektedir. Organize edilmemiş sanayi bölgelerine hemen her yörede rastlamak mümkün bulunmaktadır. Bunlar aslında kuruluş yeri faktörleri uygun bulunan yörelerde müteşebbislerin tek tek teşebbüs ettikleri fabrikaların birikmesinden meydana gelmiş çoğunlukla plana tabi olmayan bölgelerdir. Sanayiinin buralarda kurulmuş bulunmasını bir takmı özelliklere bağlamak da yerinde olabilir. Bu özellikler ise ham maddeye yakınlık, ulaştırma kolaylığı ve ağır sanayii olmak gibi sıralanabilir. 128

Organize edilmemiş sanayi bölgelerinin ortaya çıkmaları, maliyeti yüksek olan ve fakat sağladığı fayda ayni hatta daha az olan bir alt yapının tefekkül etmesine sebep olmaktadır. Bir diğer yönü de; sermayelerine göre kurulmuş masrafları büyük olan küçük ve, orta ölçekli teşebbüslerin yatırıma gitmelerinde bir mani teşkil edebilmektedir. Çünkü çeşitli nedenlerle organize edilmemiş bir smal yörede arazi fiyatları, su ve elektrik ucuz olarak ıdtelenemez. Organize Sanayi Bölgelerinin sanayiciye yararlı bir fonksiyonu da aslında alt yapısal imkânları ueuz olarak temin edebilmektedir. Bu bölümde organize sanayi bölgelerinin teorik esaslarına da kısaca değinilebilir. Organize sanayi bölgeleri iktisat biliminin geşitli bölümleri içinde mütalâa edilmektedir, öncelikle kalkınma iktisadının içinde, sanayileşme kavramlarının arasında konuya bir yer verilmektedir. Bunu yakından ilgilendiren bir teori ise kuruluş yeri teorisidir. Öte yandan arsa, şehir ve bölge planlaması kavramlarıyla da ilişkisi bulunan organize sanayi bölgeleri, bölge, bölgesel iktisat teorisinin de sahasına girmektedir. Bunun yanında çevre sorunlarının; gürültü, sarsıntı, duman, koku, toz ve Mr, zehirli gazlar, alev, ısı, yangın tehlikesi, artıklar, ulaşım ve trafik, estetik ve ruhsal etkenlerle birlikte organize sanayi bölgeleri tarafından asgari bir seviyeye indirilmesi de mümkündür. Organize sanayi bölgeleri için, «planlanmış sanayi bölgeleri», «sanayi parkları» veya «endüstriyel parklar» «sanayi siteleri» «sanayi çarşıları», «sanayi mülkleri», «sanayi mıntıkaları» ve «Örgütlenmiş endüstriyel bölgeler» gibi anlatım örnekleri kullanılmaktadır. Organize sanayi bölgesi görüşüne karşı çıkanların ileriye sürdüğü iddialar daha ziyade; yüksek kuruluş giderlerinin gerekmesi ve bütün sınai faaliyetler için uygun olmaması şeklinde toplanmaktadır. '(») ( İ ) V. Yavuz, B. Keleş, O. Oeray : «ŞoJıiı-eiMt, Sarımlar, Uygulama ve Vo- İfflto» Ank. Üni. SBF. Yay. No: 3Ö8, 1973, Sayfa: 381 129

Organize sanayi bölgesi, çıplak bir arazi parsasının gerekli altyapı hizmetleri üe donatıldıktan sonra planli bir şekilde, belirli standartlar dahilinde sanayie tahsis edilmesini sağlayan bir vasıta olduğunu belirttik. Şu hale göre, Organize sıfatı Ue belli bir arazi parçasının çeşitli değişikliklere uğraması söz konusudur. Arazinin parsellenmesi, drenaj ve kanalizasyonlarının yapılması, yollarının inşası, su ve elektrik enerjisi temini gibi ana fiziksel ait yapı için şarttır. Ayrıca genel destekleyici hizmetlerde sanayi bölgesi için düşünülmelidir. Bunlarda; müşterek hizmet binaları, banka, PTT, ük yardım merkezi, makina ve bakım hizmetleri ile daha gelişmiş bir anlamda önceden inşa edilmiş fabrika binalarıdır. Organize Sanayi Bölgeleri, belmi standartlar dahilinde geliştiklerinden, imar planlarına uyma zorunluğu firmalara birtakım dışsal faydalar da sağlamaktadır. Organize sanayi bölgeleri, sanayi potansiyeli olan fakat sanayüeşmemiş şehirlerde bir teşvik aracı olurken, hızla sanayileşen şehirlerde de, sanayünin planlı bir şekilde yerleştirilmesine hizmet etmektedir. Organize Sanayi Bölgeleri beklenüen başarıya ulaşamazsa, bunun sebebi fikirde değil, uygulamalardaki aksamalardan ileri gelebilir. ( 2 ) II ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİNİN TİPLERİ VE BÜYÜKLÜĞÜ A. Bir organize,sanayi bölgesi için optimum ölçü veya büyüklük olduğunu söylemek biraz güçtür. Çeşitli ülkelerde organize sanayi bölgeleri kurulurken çeşitli büyüklükler kullanılabildiği gibi, bir ülkedeki organize sanayi bölgeleri büe standard büyüklüğe sahip değildirler. En küçük veya en büyük organize sanayi bölgesi kavramı veri birçok koşulların içinde yorumlanabilir. Bir taraftan, Organize sanayi bölgesi firmalara dışsal faydaları ve özel binaları ve hizmetlerin temininde tatbiki ölçek ekonomilerini başaracak kadar geniş olmalı diğer taraftan, trafik ve idari ( 2 ) B. naigaroflu, <t riw-ulyo'tlo Or#aaw,e Sanayi Bölgeleri» Türkiye Sanayi Kongresi, 1972, Ankara; Sayfa : 8 130

güçlükler gibi problemlerin çıkabileceği ve ekonomik olmayan noktaya ulaşmamalıdır. bîr 50 dönümlük büyüklükten, binlerce dönümü aşan organize sanayi bölgelerinin başarıyla işleyebildiğim görmekteyiz. Organize sanayi bölgelerinin büyüklüğü arazinin uygunluğuna, gelişme imkânlarına ve maliyetine göre ve bölgesel ihtiyaçlara göre değişebilir. B. Bu arada organize sanayi bölgelerinde yoğunluktan da söz edilebilir. Bir organize sanayi bölgesinin yoğunluğu için net ve gayrisâfi ölçümler yapılabilir. Gayrısafi yoğunluk bölgenin kapladığı alan ile ölçülmektedir. Net sınai yoğunluk ise; üzerine fabrikaların kurulduğu alan ile ve, çeşitli kıstaslara göre hesaplanabümektedir. Kıstasları somutlaştıracak olursak, birçok sanayi bölgelerinin içinde bulunan sanayi gruplarının farklılığı, imar durumları servis yolları, depolama teknikleri v.s. gözönünde tutmak gerekecektir. Organize sanayi bölgelerinin büyüklüğü ve yoğunluğu, mensubu bulunduğu tiplerine göre değişebilmektedir. C, 'Devamlı bir gelişme gösteren organize sanayi bölgelerinin tipleri veya temel kategorileri bünyelerine (temin edilen imkânlara), kuruluşlarına ve fonksiyonlarına göre saptanabilir, 1. Bünyelerine Göre t Organize sanayi bölgeleri teşebbüslere sağlamış oldukları kolaylıkların derecesine ve vasıflarına göre farklıdırlar. Küçük ölçekli endüstriler için geliştirilen tipik ve standard fabrika binaları ve hizmetler bölümü olan organize sanayi bölgeleri dünyada çok yaygındır. Büyük ölçekli ve orta ölçekli endüstriler için de standard fabrika binaları sağlık, ortak ısıtma ve yemek imkânları sağlayabilme vasıflan da organize sanayi bölgesinin bünyesini etkilemektedir. Organize sanayi bölgelerinin sağlayacağı imkânlar daha önceden bölgeye cezbi düşünülen sanayi tipleri için tespit edilebilmektedir. Bünyesinde; su, elektrik, gaz, ulaşım vasıtaları, yangın koruma gözleme ve emniyet, ilk yardım, kantin v.s. gibi hizmetleri barındıran organize sanayi bölgelerine daha çok gelişen ül- 131

kelerde rasèamlmaktadir. Gelişmiş ülkelerde ise organize sanayi bölgeleri bünyelerinde bunlara ilâveten; teknik hizmetler, istihdam öncesi eğitim merkezi (işçi ve yönetici için) tamirat, kiralık makina merkezi, deneme ve kalite kontrol laboratuvarı, araştırma ve geliştirme merkezleri gibi hizmetler de söz konusudur. 2, KunilustaMn» Göne : Organize sanayi bölgeleri metropoliten alanlarda, şehir ve banliyö merkezlerinde, küçük kasabalarda kırsal alanlarda kurulabilirler. Ekspres ulaşım yollarının kenarlarında kurulmuş veya demiryollarının birleştiği yerlerde, hava alanları ve deniz limanları ile irtibatlanmış olabilirler. Her halikarda, kuruluş; üretim faktörlerinin uygunluğu ve cezbedilecek sanayi kollarının tipleri ile alt - yapısal gereksinmeleri dikkate alarak yapılacak fizibilite çalışmaları ışığında planlanmalıdır. Birçok ülkelerde organize sanayi bölgeleri şehir merkezlerinin yakınlarında kurulur. Bunun sebebi bölgenin Ma sanayileşme hedefine varmasında oynayacağı etkinliktir. Metropoliten alanlardaki organize sanayi bölgelerine bilhassa Amerika Birleşik Devletlerinde rastlanmaktadır. Kırsal alanlarda ve küçük kasabalarda kurulan organize sanayi bölgeleri azınlıktadır. Gelişen ülkelerde ve bilhassa ülkemizde tercih edilen kuruluş organize sanayi bölgeleri için, smai gelişmenin en uygun olacağı büyük şehir merkezlerinin civarları olmaktadır. 3. BtanlMyoııtoOTiKi, Gör ; Gelişen veya gelişmiş birçok ülkelerde, ihtisaslaşmamış ve genel maksatlı organize sanayi bölgelerine rastlanmaktadır. Bunun yanında birkaç ülkede özel maksatlı organize sanayi bölgelerinin de kurulduğunu görmekteyiz. Bu tip bölgeler arasında tek tip ticarete dönük efektif organize sanayi bölgeleri, koordine edilmiş imalat sanayii ( 3 ) için organize sanayi bölgeleri büyük endüstriyel kuruluşlara yardımcı organize yan sanayi bölgeleri, firma geliştirici geçici (nursary estates) organize sanayi bölgeleri, araştırma menşeli organize sanayi bölgeleri zikredilebilir. Son bahsedilen tip aktif smai araştırmalara dönük üniversitelerle işbirliği halinde kurulmakta, tatbiki akademik araştırmalara sahne olmakta ve gerektiğinde bazı hafif imalat sanayiine yer verilmektedir. ( 3 ) Jşte burada örgemize kelimesi, sadece üzerinde kurulduğu alana ait bir vasıf değil fakat, içinde mevcut sanayi dalları için da önemli bir vasıftır. Her türlü, hizmet ve üretim geşitli tekniklere göre pla&lanmiftır.' 132

4. Ürettin Yapılarıma Gör : Bu tip organize sanayi bölgeleri dört kısımda mütalâa edilebilir. Birinci tipte üretim her teşebbüs için serbesttir. Aralarında fonksiyona! bir üişki yoktur. İkinci tipte, her firmanın ürettiği mamul arasında fonksiyonel bir ilişki vardır. Tek bir nihai mamul organize sanayi bölgesinde elde eâümektedir, Ügüncü tipte de fonksiyonel bir zmcir firmalar arasında söz konusudur. Ancak nihai mamul yoktur. Dördüncü tipte ise, firmalar çeşitli yönleriyle büyük bir endüstri koluna yardımcı imalatta bulunurlar. ( 4 ) III ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİNİN KÜKÜLÜŞÜ, PLANLANMASI, OBGANİZASYON VE YÖNETİMİ A. Kundus v Finansman ; Organize sanayi Bölgeleri, çeşitli ülkelerde farklı otoriteler tarafından kurulmaktadır. Sanayileşmiş ülkelerde ilk organize sanayi bölgeleri özel inşaat müteahhitleri ve kâr gayeli limited şirketler tarafından kurulmuştur. Hükümetleri ilk defa 1930'larda İngiltere'de ve daha sonraları Avusturalya, Kanada ve A.B,D.'nde kurucu olarak görmekteyiz. Gelişen ülkelerde organize sanayi bölgelerinin Ük kurulması hükümetlerin sorumluluk ve insiyatifi altında olmaktadır. Kurucu olarak, inşaat taahhüt firmalarını, kooperatifleri, sanayi birimerini ve ticaret ve sanayi Odalarını, sınai vakıfları, Üniversiteleri ve araştırma enstitülerini de görmek mümkündür. Organize sanayi bölgelerinin kuruluşunda hükümet organları, ekseriya, bakanlıklar, genel müdürlükler, merkezi veya eyalet hükümet müdürlükleri ile belediye ve mahalli idareler, kamu iktisadi teşebbüsleri veya şirketler, hükümetçe kurulmuş mali ve sınai kuruluşlar olmaktadır, Türkiye'de ise, organize sanayi bölgelerinin kurucuları olarak; «1 Sanayi, Ticaret, Ticaret ve Sanayi Odaları 2 - Belediyeler 3 özel idareler ( 4 ) C, ÜrUnlü, «A. SJuwt Note On TODB Typm at XniufiErial Ätate TDST f Nagoya Tupon, Oct., 19T2, Sayfa 4 133

4 Sanayicilerin kendi aralarında organize sanayi bölgesi tesis etmek maksadıyla kuracakları kooperatifler 5 Yukarıdaki fıkralarda yazılı iki veya daha fazla müteşebbis teşekkülün müşterek teşebbüsleri» ( 5 ) bulunmaktadır. Ayrıca, gerçek ve tüzel kişilerin organize sanayi bölgesi kurmaları hakkında aksine bir hüküm yoktur. Türkiye'de organize sanayi bölgelerinin kurulması Sanayi Teknoloji Bakanlığının patronajı altındadır. Organize Sanayi bölgelerinin kurulması makul seviyelerde bir finansmanı gerektirmektedir. Konuya bu noktadan bakıldığında, bilhassa kaynakların kıt ve kullanma sahalarının rakip olduğu gelişen ülkelerde, mali kaynakların organize sanayi bölgelerine kana- İize edilmesi üst seviyede bir önem taşımaktadır. Hükümetler organize Sanayi Bölgelerinin kurulması için gerekli fonların temel kaynağı olmaktadır. Çeşitli ülkelerde flnansör olarak, özel kredi müesseselerini, vakıfları, bankaları da görmekteyim Genel bir finansman sınıflaması yaparsak, şu tipleri gözlemleyebiliriz. Hükümet Finansmanı; kt ikraz, uzun vadeli tahsisat veya hibe şeklinde olabilmektedir. Belediye finansmanı, bölgesel olarak mahalli otoritelerle birlikte organize sanayi bölgelerinin kuruluşunda yer almaktadır. Sınai vakıflar veya toplum geliştirme teşebbüsleri finansmana katılmaktadırlar, özel finansman kaynakları arasında, ticaret ve tasarruf bankaları, sigorta şirketleri ve kredi tröstleri bulunmaktadır. Son bir finansman kaynagıda milletlerarası finansman ve yardımlardır. Bu konuda UNDP, IDA, IBRD gibi kuruluşları sayabiliriz. ( 6 ) Türkiye'de de organize sanayi bölgelerinin finansmanında hükümetin önemli rol oynadığını söylemek mümkündür. Bu amaçla bir fon kurulmuş bulunmaktadır. Müteşebbis teşekküller belirli koşullar altında bu fondan yararlanabilirler. Ayrıca, Türkiye'de organize sanayi bölgelerinin kuruluşunda UNDP ve IDA nm rolü olmaktadır. ve ( 5 ) «Oiııyaııi'/.e Sanayi Bë g»tori Kurma FOMU Yttaetnialp» 88 Eldim 190? tarih ve 12737 sayılı Resmi Gazete, 2. madde (9) fıkrası. ( 6 ) UNDP The United Nations Development Programme IDA /The Internationa! Development Association IBRD The International Bank for Reconstruction and Development 134

B. Planlama ve Organizasyon : Organize sanayi bölgelerinin planlanmasında iki husus akla gelmelidir. Bunlardan birincisi dar manada olan planlamadır. Bunu fiziksel planlama olarak adlandırmak da mümkündür. Bu tür planlamanın organizasyonu da kapsamına alması normal bir sonuçtur. Fiziksel planlama kavramı, sanayi bölgelerindeki form vö standartların tespitini ortaya koymaktadır, Buna rağmen, bütün bir formülden bahsedilemez. Bir sanayi bölgesinin planlanması ve organizasyonunda aşağıdaki prosedür kavramları göz Önünde tutulmalıdır, 1 Gelişme planı, 2 Organize sanayi bölgesinin iç parselasyonu, 3 Kısıtlayıcı sözleşmeler, kira ve satıa şarttan, 4 Organize sanayi bölgesinin konumu; a) Bölge ve şehir merkezlerinin ulaşım ağına yakın v açık olmak, b) Toplumsal servislerin (elektrik, su) elverişliliği, c) Fiziki yerleşim uygunluğu, 5 _ ulaştırma imkânları; a) Karayolu, b) Demiryolu, c) Denizyolu, d) Su yolu, e) Hava yolu, f) İşgücünün nakli 6 İmkânların sağlanması; a) Elektrik, b) Su, c) Drenaj ve Kanalizasyon, 185

d) Haberleşme, e) Bina ve çevre korunması, f) Diğer 7 Organize Sanayi Bölgesinin Tahsisi a) Büyüklük ve Genel bölünme i Hizmet sanayü ii İdari ve yardımcı binalar b) Net sanayi arsaları, c) Dahli yollar, d) Yükleme, boşaltma ve park yerleri, e) Fabrika binaları imar durumu; i Standard fabrika, ü Geçici fabrika, f) Beklenüen gelişmeler. Yukarıda sıralanan kavramların hepsinin sağlanmış olması idealdir. Ancak çeşitli amaçlar dikkate alınarak bazılarının ikmal edilebileceği de normal sayılmalıdır. O. Yönetim ; Organize Sanayi Bölgelerinin yönetimi direkt olarak kuruluş; şekülerine, temin edilen imkân ve hizmetlerin derecesine ve bölgenin tipine bağlıdır. Gelişmiş ülkelerde, kuruluş şekli ne olursa olsun genellikle yönetimde makul bir derecede bağımsızlık vardır. Geusen ülkelerde ise, ilk elde hükümet veya hükümetçe kurulmuş kamu müesseseleri ük seri organize sanayi bölgeleri kurulmasında önemli rol oynarlar, gelişme meydana geldikten bir süre sonra, tesirli ve hızlı yönetim sağlamak için, bağımsız veya yarı bağımsız yönetim şekilleri kabul edilmiştir. Bu arada bir kaç ülkede, farklı kurumlar; kuruluş inşaat ve yönetim, çeşitli imkân ve hizmetlerin sağlanmasında söz sahibi olmuşlardır. Direkt hükümet yönetimi Hindistan, Puerto Rico, Taiwan ve Malta da görülmektedir. 136

özel yönetim şirketler tarafından Avustralya, Kanada ve Ingilterede görülmektedir, Smai vakıflar da ticaret ve sanayi odaları tarafından kurularak yönetime katılmışlardır, ( 7 ) Kooperatif birliklerinin Japonya'da organize sanayi bölgeleri kurucusu ve yöneticisi olarak mahalli kanunlarla tayin edilebilmekmektedmer, Türkiye'de organize sanayi bölgelerinin yönetimi genellikle bölgenin kuruculuğunu yapan müteşebbis teşekküller tarafından yapılmaktadır,! IV ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİNİN GELİŞİMİ Â. DömyactoM Uygatama : Yeryüzündeki Organize Sanayi Bölgelerinin ortaya çıkması Ondokuzuneu yüzyılın sonlarına rastlar, 1896 yılında İngiliz ekonomistleri, Kuzey Amerika için geliştirilen Sanayi Bölgeleri fikrini Manchester şehri yakınında kurdukları «Trafford Park» ile uygulamaya sokmuşlardır. Kuzey Amerika'da ise uygulamaya daha sonra geçilmiş fakat, Organize Sanayi Bölgesi fikrinin daha modern bir anlayış içinde tatbiki mümkün olmuştur 1900 ile 1909 yılları arasında özel müteşebbisler tarafından Chicago şehri yakınlarında «Central Manufacturing» adı altında Sanayi Bölgeleri görülmüştür. ( 8 ) Daha sonraları ise, sahnede İtalya'yı görmekteyiz. İtalya'da 1904 yularında Napoli'de Belediye eliyle kurulmuş olan Sanayi Bölgeleri konusunda bir ara uygulamaya ara verilmiş ve 1957 den sonra Güney İtalya'da sanayileştirme hareketlerinin başlatılması iğin Organize Sanayi Bölgelerine tekrar müracaat edilmiştir. Japonya tatbikatı da ( 9 ) İtalya ile aynı döneme rastlamaktadır. 1950'lerden sonra İngiltere ve Amerika'daM gelişim çok süratli bir tempoda olmuştur. İngiltere'deki Sanayi Bölgeleri kuruluş saf- ( V ) İtalya'da «Oonswriia» ve Hollanda'da «SndıuaMe «ttohtimgieın» bunlara misal olarak gösterilebilir. ( 8 ) E, Onat, Organize Sanayi Bölgeleri 19Ô9, Ank, Sayfa : 9 ' ( 6 ) ES. Dülgeroglu, a.g,e. Sayfa : 9 «İspanyadaki tatbikatın daha fanklı olarak ele alındığı ve her sektör İşin bir Organiae Sanayi Bölgesi tatbikiyle dikey temerküzün geliştirildiği ortaya sıkmıştır.» 137

halarmı tamamlamış ve geniş ölçüde istihdam politikasının bir tatbik vasıtası olarak gelişmiştir. Kuzey Manda ve îskoçya'daki Organize Sanayi Bölgelerinin ortaya çıkmasında da kalkınma ve istihdam sorunları geniş yer tutmuştur, Amerika Birleşik Devletlerinde Organize Sanayi Bölgelerine normalden de fanda bir Ügi gösterilmekte ve hatta eyaletler arasında bu tip çalışmalar bir rekabet konusu olmaktadır, ( 10 ) 1060larda Amerika Birleşik Devletleri Organize Sanayi Bölgeleri looö'in üzerinde bir rakkama ulaşmıştır. Küçük çapta Organize Sanayi Bölgelerinin Avrupa'daki diğer gelişmiş ülkelerde uygulandığını görüyoruz. Buna mukabil gelişen ülkelerde de Organize Sanayi Bölgesi uygulaması vardır. Hindistan ve Puerto Rico 1950'lerde Organke Sanayi Bölgelerini uygulamaya koymuşlar ve sanayileşme programlarım gerçekleştirmede büyük basan elde etmişlerdi. Bu hali ile Organize Sanayi Bölgelerinin uygulaması 75 yılı aşan bir maziye sahip olmaktadır, B. Türkiye'deM (Misim : Türkiye'de organize Sanayi Bölgelerinin 15 yıl kadar eskiye gittiği söylenebilir, Türk sanayimin planlı bir şekilde kalkındırılması çabalan ile birlikte, nihayet «Organize Sanayi Bölgesi» fikri de kuvvet kazanmaya başladı. Nitekim 1961 yılında Türk Hükümeti tarafından yaptırılan etüdler neticesinde hazırlanan bir rapor, «Organize Sanayi Bölgeleri» nin Türk sanayicisine getirebileceği faydaları açıklamış ve örnek olarak Bursa şehrinde bir «Pilot Organtee Sanayi Bölgesi» geliştirilmesi teklif edilmiştir. 1962 yılı sonunda geliştirilmeye başlanan «Bursa Organize Sanayi Bölgesi» Türkiye'deki ilk modern uygulamadır. Ancak 15-20 senelik bir süre içinde tamamen dolabileeeği tahmin edilerek planlanan «Bursa Organize Sanayi Bölgesi», altyapı inşaatının tamamlanmasını takip eden 3-4 yıl İçinde % 70 oranında dolmuş ve «Organize Sanayi Bölgeleri» nin tutarlığı hususunda büyük bîr güven vermiştir. (10) Bu konuda; San Francisco Chamber of Commerce, Quids To Industrial Locations In The San Francisco Bay Area, (sayfa : 81) e, ve St. Louia Chamber of Commerce Industrial Manual, (sayfa : 78-77) ye bakılabilir. 188

Bundan sonra organize sanayi bölgelerinin Türkiye'nin diğer İllerinde uygulanmasına başlanmıştır. Bunlardan hepsinin kendine has gelişimleri olmuş basıları dumura uğramış basları da faaliyete gsçmiştir. Aşağıda Tablo : l'de faaliyet halindeki organize sanayi bölgelerinin kapladıkları alan ve yapılan yatırımlar ile içindeki teşebbüs sayısı verilmektedir. Tablo : 1 Türkiye'de Faal Organize Samayi Bölgeleri, Akn, Yatırını ve PaaJ Te ebbimeffi, (1973 yılı itibariyle) Organize Sanayi Yatının Bölgeleri (Milyon TL.) Alan Birlen İH 2 Faal Teşebbüs (adet) Bursa 28.7 2500000 37 Manisa 30.2 1700000 14 Gaziantep 33,4 2209000 Konya 12.8 1004000 5 Eskişehir 30.0 ( ) 3000000 2 Bartın 1,5 (*) 246000 Toplam : 136,6 10659 58 ( * ) Tahmini. Not : Tablonun tanaimindeki yatırımlar fiilen yapılmıştır. Alan; gayrisafi büyüklüğü göstermektedir. Gaziantep ve Bartın'da faal teşebbüsler yerine, inşaat halindeki teşebbüsleri burada gösterilmiştir. Tablo : l'de görülen organize sanayi bölgelerine kısaca değinebiliriz, Manisa'da kurucu Manisa Ticaret Odasıdır, Organize Sanayi Bölgesi Kurma Fonundan kredi alınarak 1966 yılında tesise başlanmıştır. Konya'da 1966 da başlayan teşebbüsün sahibi Konya Belediyesi olup finansmanda yine aym fondan yararlanumiftır, Gaziantepte, ti özel İdaresi Me Ticaret ve Sanayi Odası ve Belediye kurucudur. 1969 yılında başlamıştır. Eskişehir'de organize sanayi bölgesinin kurulmasına 1969 ymnda Eskişehir Sanayi Odası tarafia- 130

dan başlanılmış ve yine zikredilen fon yardımıyla finanse edilmiştir, Bartın organize sanayi bölgesinde ise, Belediye kuruluş çalışmalarına 1966 yılında başlamış bulunmaktadır. Dlğeff Organize Sıuiîiyi Bölgelerinde durum : Ankara'da organfee sanayi bölgesi kuruluş çalışmalarına 1960'larda Ankara Sanayi Odasınca, başlanmış ve 15 yıldır hazin bir organize sanayi bölgesi dramı yaşanmifltır. Macun Köy'de kurulacak bölgenin realize edilememesinde devlet bürokrasisi, çevre kirlenmesi endişesi ve bu konuda karar organının kesin olmaması rol oynamıştır. Fondan temin edilen kredi bloke edilmiş durumdadır. Adana organize sanayi bölgesi için de Ankara'ya benzer durum vardır. Ancak burada Toprak ve Tarım Reformu Müsteşarlığı bir sorun olmuş ve 1967 yılında başlayan proje durmuştur. Erzurum Organize Sanayi Bölgesinin ön projesi tamamlanmış ve İmar ve İskan Bakanlığı Arsa Ofisi Genel Müdürlüğüne teslim edilmiştir. Ön projesi hazır olan Samsun Organize Sanayi Bölgesi için bir faaliyet yoktur. Elazığ'da da ayni durum vardır. İzmir'de Çiğli mevkiinde kurulması Öngörülen organize sanayi bölgesi çalışmaları da Arsa Ofisi Genel Müdürlüğünce yürütülmektedir. İstanbul'da ise Deri Organize Sanayi Bölgesi için teşebbüsler netice vermemektedir. Çerkezköy'de de ilgi çekici gelişmeler olmaktadır. Bu bölgede su yetersizliğinin giderilmesine çare aranmakta ve profe İmar îskan Bakanlığında beklerken sınai yatırımlar devam etmektedir ( ü ) V BURSA ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ GEKÇBĞt Bursa Organize Sanayi Bölgesi, Türkiye'de Organize Sanayi Bölgelerinin ük tatbikatı olmuştur. Detaylı bilgileri vermeden önce bu tatbikatın sanayiciye alt yapı temini açısından tam anlamıyla basan gösterdiğini belirtmek gerekir. 1982 yümda teşebbüs halinde (11) T. Odalar ariiği; 1974 Faaliyet Raporu, Ank,, Sayfa : 40 140'

tarımsal değeri olmayan bir arazi durumundan 1972 yılında ekonomiye katkısı tartışümıyacak derecede olumlu olan smai merkez haline gelmiş bulunmaktadır. Bursa Organize Sanayi Bölgesi Bursa'- ya 12 ve Mudanya'ya 10 Km. uzaklıktadır. İzmir'e giden ana yola mesafesi ise 5 Km, dir. ( 12 ) 2.5 milyon m 2 lik arazinin ilk alım bedeli m 2 basma 0,90 -, 2,30 TL. civarında olmuştur. Drenajı yapılmış, su izale ve dağıtım hattı ve elektrik enerjisi temin ve dağıtım tesisleri kurulmuş, ulaştırma ve haberleşme olanakları sağlanmıştır. Organize Sanayi Bölgesindeki arazinin dağılımı aşağıda Tablo : 2 de verilmektedir. Tablo : 2'ye göre gelişme sahası ve sanayi arsası toplamı olan 2.017.055 m 3 lik arazi toplam bölge arazisinin % 73,9'unu teşkil etmektedir. Gelişme sahası olan 300,355 m 2 Uk arazi henüz iktisab edilmemiş ve alt yapısı tamamlanmamıştır. Alt yapı imkânlarının sağlanması için AJD'nm Maliye Bakanlığı kanalıyla, Bursa Ticaret ve Sanayi Odasına verdiği 26,200.000. TL. lik krediden faydalanılmıştır. Projeye Bursa Ticaret ve Sanayi Odası da kredinin % 10'u oranında iştirak etmiştir. Bursa Organize Sanayi Bölgesinin alt yapısı 1966 yılı sonunda tamamlanmış ve 1067 yılından 1972 yuma kadar geçen altı yü gibi kısa bir sürede!% 100'üne yakın bir kısmı iplik sanayii, otomativ sanayii, Otomotiv yan sanayii montaj ve karoseri sanayii, dokuma ve boya sanayii tesisleriyle dolmuştur. Satılan arsaların, sanayiciye arzedilen araziye mabetleri yıllar itibariyle Tablo : 3'de verilmektedir. 20,720 m* lik bir arazinin (j% 1,2 oranında) satışına karar verilmiş ve satış işleminin ikmalini.beklemektedir. Bursa Organize Sanayi Bölgesinde yatırım yapan firmaların faaliyete başlama yularına göre sayıları Tablo : 4'de gösterilmektedir. (12) m. Dülgeroğlu ; «Bursa Ekonomisi» Bursa Tic. ve San. Odası Yay. 1078, Bursa, Sayfa : 98 141

Tablo : 2 Bursa Organize Sanayi Bölgesi kmammn. Dağüımı Mtauş şekil Ytoelffüınü (m 2 ) I9& Yollar Su Tesisatı Kanalizasyon Yeşü saha îdari Binalar Alanı Gelişme Sahası Sanayi Arsası 296.816 210.620 75.666 97.000 32.250 300.355 a) Bölge içinde 1,078,460 ( %39 S 5) b) Gelişme sahasında 638,240 (%23,3) 10,9 7,7 2,8 3,6 1,2 11,0 Toplam 1 1.116.100 63,8 Yekun %nmmi 100,0 Kaynak : Bursa Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü. Tablb : 3 Bursa, Organizäe Sanayi Bölgesi'nd Satatan Arasalar Yılar 1962 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 Toplam Satikrn Arsa m 2 45.035 42.140 101.169 65.T56 720,589 30.051 439,984 61,365 61.491 128.410 1.695.080 Satılan Arsamın Toplam Araraye Oranı %f 2,623 2,455,ö,893 3,830 41,975 1.751 25.629 3.575 3.582 7.480 98,103 Kaynak : Bursa Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü. 142

Tablo : 4 Bursa. Organize Sımayı Bölgesinde Yulara Göre Faaliyete Gmgm Itrmataa' Yıllar 1966 1067 1968 1069 1970 1971 1973 Toplam Kaynak : Bursa Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü, Faaliyete Gecem Firmalar (Adet) 3 3 4 4 1973 yılı sonu itibariyle Bursa Organize Sanayi Bölgesinde kurulmuş bulunan sınai tesislerde istihdam edilenler, bina ve makina parkının değeri ve tahakkuk eden vergiler Tablo : 5'den izlenebilir. Tablo i 5 Bursa Organize Sanayi BöîgesMide Faal 37 Firmanın Durumu (1978) İstihdam (kişi) 9.047 Bina ve Makina Parkı (TL) 1.409.013.000. Vergiler Toplamı (TL) 522.893.000. Kaynak ; Bursa Organtee Sanayi Bölgesi Müdürlüğü 3 5 7 SI Tablo : 5'den alınan sonucu kısaca şöyle izah, edebiliriz. 28.7 milyon TL. lık bir alt yapı yatırımı yapıyorsunuz. Bu yatırım bir yandan kendini itfa ederken, ayni zamanda devlete yarım müyonun üzerinde vergi sağlıyor. Ülke sanayiine nominal değeri 1,5 Milyar olan bir yatırım sunuyor. Ve yılda on bin kişiye istihdam imkânı yaratarak, 30-50 bin ailenin refahını temin ediyor. 143

Bursa Organize Sanayi Bölgesinde firmaların sektörlere dağılımı Tablo : 6'da verilmektedir. Tablo ; 6 Bursa Organize Sanayi Bölgesindeki firmaların sanayi kollarına dağılımı (1973) Samayi Kolları Firma (Adet) % îplik sanayii Otomotiv Yan Sanayii Dokuma ve Giyim Sanayii Gıda Sanayii Makina ve Çelik - Döküm Sanayii Boya, Apre, Emprime Sanayii Kara Nakil Vasıtaları Sanayii Depolama ve Ulaştırma toplam 8 10 3 1 5 7 1 2 37 21,7 27,0 8,1 2,7 18,4 19,0 2'7 5,4 1<MM> Kaynak : Buraa Örfanlze Sanayi Bölgesi Müdürlüğü, Tablo : 6'daki bilgilere göre bölgede en çok yer alan firmalar!% 27,0 ile otomotiv yan sanayime aittir. Bundan sonra sıra Ue iplik sanayii ve makina - çelik - döküm sanayii gelmektedir. Bursa Organize Sanayi Bölgesinin endüstriyel formasyonu inşaat halinde bulunan 42 firmanın faaliyete geçmesiyle değişmiş olacaktır. Alt yapı imkânları tamamlanmış ve organize edilmiş Bursa Organize Sanayii Bölgesinde sanayiciye faydalarından şüphe edilmeyecek üst yapı, yani idari binalar ve teknik, müf avir ve eğitici hizmetler vs. gibi hususlar gerçekleştirilememiştir. Bursa Organize Sanayi Bölgesinin karşılaşmış olduğu sorunlara da genel olarak değinebiliriz. Bursa Organize Sanayi Bölgesinin tamamlanmış bulunan su getirme sistemi bölge içinde kurulan fabrikaların ihtiyaçlarına şu 144