RASTER ve DÖNÜŞÜM ĐŞLEMLERĐ Madencilik faaliyetlerinin önemli bir bölümünde maden sahaları ile ilgili haritalar ve paftalar işlemler yapılmaktadır. Netcad Ders Notları serisinin bu bölümünde Raster işlemleri alt başlığı incelenecek ve Netcad yardımı ile harita-pafta işlemlerinin nasıl yapılacağı hakkında temel bilgiler verilecektir. Raster, kelime anlamı olarak taranmış görüntü anlamına gelmektedir. Raster, basılmış olarak elimizde bulunan bir haritanın, paftanın hatta bir krokinin bir tarayıcıdan geçirilip (ya da fotoğrafı çekilip) görüntüsünün bilgisayar ortamına atılmış halidir. Netcad ortamına aktarılan raster görüntüler, başlangıçta sadece bir resimden ibaret olup Netcad tarafından işlenemezler. Ancak insan gözü ve beyni bir harita üzerindeki eş yükselti eğrilerine ya da renklere ve yazı ve sembollere bakarak haritadaki yükseltileri, alçaltıları, vadileri vb. görebilir. Bir bilgisayar ya da Netcad ise bunların tümünü birer renkli pikseller grubu olarak, bir resim olarak algılar. Ham olarak işlenemeyen rasterlerin Netcad tarafından anlaşılabilir ve işlenebilir olmaları için yapılması gereken birkaç işlem vardır. Bu ders notunda işte bu işlemlerden söz edilecektir. Metin içinde kullanılan harita içindeki yer ve arazi bilgileri gerçek dışı olup yazar tarafından ders notu için hazırlanmıştır. Şimdi; elimizde bir bölgeye ait bir topoğrafik harita olduğunu düşünelim (Şekil1). Şekil1. Örnek Topoğrafik Harita
Topoğrafik haritalar genellikle 1/25.000 ölçekli olarak hazırlanırlar. Ayrıca bu haritalar üzerindeki enlem ve boylam çizgileri 4cm ara ile geçirilirler. Bu özellikleri nedeniyle topoğrafik haritalar, mesafe ve alan ölçümlerinde büyük kolaylık sağlamaktadır. 1/25.000 ölçekli bir haritada 1cm, gerçekte 25.000cm yani 250metredir. 4cm ise 1000m yani 1km dir. Bu durumda bir topoğrafik haritada her iki çizgi arası bir km, ya da 1000m olarak okunmalıdır. Harita üzerine koyduğumuz bir cetvelin her bir milimetresi gerçekte 25m ye karşılık gelmektedir. Diğer taraftan haritaların koordinatları da yatay ve düşey değerleri olarak harita üzerinde verilmektedir ve bu duruma uygundur. Yani her bir çizgi 000 ile başlar ve biter, çizgi aralıkları 1000 eşit parçadır. Bu basit ama önemli bilgi ile bakıldığında topoğrafik haritalar oldukça işlevseldir. Türkiye nin konum özellikleri nedeniyle düşey koordinatları 7, yatay koordinatları ise 6 hanelidir. Matematiğin aksine haritacılıkta düşey (Y), yatay ise (X) ile gösterilir. Şimdi bu bilgileri kullanarak Şekil1 de verilen haritadaki Çarıklı köyünün koordinatını tam olarak bulalım. Yatayda 6 16 000 ile 6 17 000 dilimi arasında ama 17 ye çok yakın görünmektedir. Düşeyde ise 41 85 000 ile 41 86 000 dilimleri arasında ve 85 e daha yakındır. Bu durumda Çarıklı 6 16 990 doğu ve 41 85 200 koordinatında olabilir, üzerine cetvel koyup daha hassas ölçebiliriz (Bu değerleri bir de Netcad e hesaplatalım bakalım ne kadar hata yaptık). Tüm bu bilgiler ile haritadaki her noktanın koordinatını bilebiliriz. Ayrıca iki nokta arası mesafeyi de hesaplayabiliriz. Hatta haritanın güneyinde bulunan taralı bölgenin alanı da yine bir süre uğraştıktan sonra hesaplama ile bulunabilir. Ancak tüm bu işlemler yorucu ve daha önemlisi hata yapma riski olan işlemlerdir. Đşte tam burada Netcad gibi programlardan söz edebiliriz. Bu haritayı bir raster olarak Netcad e aktarıp birkaç uyarlama işlemi yaptıktan sonra yukarıdaki tüm problemler Netcad tarafından çok kısa bir sürede yapılabilmektedir. Şimdi bu işlemleri öğrenelim; Netcad programını açıyorum. Raster/Raster Yöneticisi komutunu veriyorum. Referans RAster Dosyası Ekle penceresi geliyor, burası önemli, dosya türü olarak raster dosyalarını seçiyorum (Şekil2) ve önceden bilgisayarıma kaydettiğim topoğrafik haritanın olduğu klasörü gösteriyorum. Dosyam orada, üzerine tıklayıp Aç komutunu veriyorum. Raster yöneticisi penceresine de aç dediğimde raster hali ile haritam Netcad projeme eklendi.
Şekil2. Dosya türü ayarı ve raster in yüklenmesi Ancak dikkatli bakılırsa Netcad ekranının üzerindeki koordinatları gösteren Y ile X değerleri ve ölçek değerlerinin haritadaki bilgiler ile uyumlu olmadıkları, fare hareket ettikçe harita koordinatları ile alakası olmayan koordinat değerleri ve ölçek değeri verildiği görülebilir. Bu durumda yapılacak tüm hesaplamalar hatalı olacaktır. Koordinat ve ölçek uyumu için bir takım işlemler yapmamız gerekmektedir (Şekil3). Şekil3. Raster haritası Netcad projesine eklendi Raster/Raster Dönüştür komutunu verdim. Karşıma raster dönüştürme penceresi çıktı, hiçbir ayara dokunmadım, dönüşüm yönetimi Afin dönüşümü olarak kaldı, enterpolasyon yöntemi bilineer olarak kaldı. Arka fon siyah olarak kaldı, örnekleme aralığı 1.00 olarak kaldı. Dönüşüm sırasında
farklı dosya kaydet seçeneği seçili. Noktalar yazan yerdeki beyaz boşlukta fare sağ tuş komutu ile gelen pencerede +Nokta Ekle komutunu verdim (Şekil4). Şekil4. Raster dönüştürme penceresi Bundan sonrası çok önemli; Netcad projemde raster üzerinde sol üstte koordinatlarını çok iyi bildiğim bir nokta arıyorum. Sol üstteki ilk kesişme noktasının koordinatları belli, fare ile kesişme noktasına tıklayıp klavyeden K tuğuna basıyorum. Koordinat girmemi isteyen bir mini pencere açıldı. Fare ile tıkladığım noktanın koordinatını haritadan okuyup minik pencereye giriyorum (Şekil5). Şekil5. Đlk noktanın koordinatı girildi. Daha sonra bu işlemi haritanın her köşesi için tekrarlıyorum. Koordinatını bildiğim noktaları tıklayarak klavyeden K tuşuna basıp koordinat bilgisi gir kutusunu çağırıp koordinatları dört nokta
için girdim. Haritanın dört köşesine yakın dört nokta olması hata payını azaltacaktır. Noktaların yeni koordinatları girilirken yeni yerleri haritanın dışında görünebilir. Bu durum normaldir (Şekil6). Şekil6. Haritanın Yeni koordinatları Dördüncü noktayı da girdikten sonra fare sağ tuş ile işlemden çıktım. Bu komutu verince Raster dönüştür penceresi tekrar açıldı, be sefer dört nokta da koordinatları ile birlikte yazılı idi. Bu pencerenin altında yazılı olan hata oranı da 5m den daha düşük (düşük hata) olduğu için Dönüştür komut düğmesine basarak işlemi sonlandırdım. Dönüştürme işlemi sonrası ekran görüntüsü Şekil7 de verilmiştir. Şekil7. Dönüşüm Sonrası Haritamız Dönüşüm sonrası Y ve X koordinatları ile ölçeğe dikkat edilirse (Şekil7), haritanın gerçek koordinatları ve ölçeği ile uyum içinde oldukları görülür. Tüm çabamız da bunun içindi zaten. Artık
bu harita üzerinde her türlü hesaplamayı rahatlıkla yapabiliriz. Örneğin cetvel ile bulabileceğimizi bu ders notunun başında söylediğimiz Çarıklı köyünün tam koordinatını, sadece fare ile üzerine gelerek ekranın üstünde ya da daha hassas istiyor isek, Sorgu/XYZ sor komutunu verip sadece Çarıklı köyü üzerini tıklayarak görebiliriz (Şekil8). (Göz ayarı ile yaptığımız hesaplama bu notun başında idi, şimdi kontrol etme zamanı). Şekil8. Raster üzerinde nokta koordinatı bulma Kadınhan ile Akpınar arası mesafeyi Sorgu/Ardışıl mesafe komutunu verip Kadınhan a fare ile tıklayıp, fareyi basılı tutup aşağıya Akpınar a kadar çekip tıklayarak görebiliriz (Şekil9). (Bu harita ölçeği 1/25000 demiştik ve iki çizgi arası 1000m demiştik. Bunun doğru olup olmadığını da, yine Kadınhan-Akpınar arasını ölçtüğümüz gibi iki çizgi arasını ölçerek bulabiliriz.) Şekil9. Raster üzerinde mesafe hesaplama
Haritamız üzerinde bir taralı alan var idi. O alanın boyutlarını hesaplamak cetvel, kağıt kalem ile zor da olsa yapılabilir. Ancak şimdi hemen Netcad e yaptıralım. Çiz/Çoklu Doğru çiz komutunu verip bu taralı alan üzerinden geçerek aynısını çizdim. Çizim bittiği anda Netcad bana bu alanın çevresini ve alanını hesaplayarak sonucu verdi (Şekil10). Şekil10. Raster üzerinde alan hesaplama Görüldüğü gibi raster işlemleri ve dönüşümleri bize harita üzerinde işlem yaparken çok büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Raster dönüşüm ve bu hesaplamalarda sadece X ve Y koordinatlarının kullandığımızı Z ile hiç ilgilenmediğimizi fark etmişsinizdir. Raster dönüşümü sadece iki boyutu kapsamaktadır. Netcad henüz haritanız üzerindeki eş yükselti eğrilerinin ne olduğunu bilmiyor, ya da onları görmüyor, Yani bu harita üzerinde iki nokta seçip bir çizgi çekerek kesit alamayız. Đki nokta arasındaki yükseltiler alçaltılar nasıldır, o kesitte göremeyiz, henüz! Onları da görmeleri için bir başka konu olan Raster Sayısallaştırma konusunu öğrenmemiz gerekecek