7 Enerji ve Enerjinin Transferi

7 Enerji ve Enerjinin Transferi 7.1 Sistemler ve çevreleri 7.2 Sabit kuvvet tarafından yapılan iş 7.3 İki vektörün skaler çarpımı 7.4 Değişken kuvvetin yaptığı iş 7.5 Kinetik enerji ve iş-kinetik enerji teoremi 7.6 İzole olmamış sistemler-enerji korunumu 7.7 Kinetik sürtünmeyi içeren durumlar 78Gü 7.8 Güç 7.9 Enerji ve otomobil Rüzgar tarlasında hareket eden hava yelpaze üzerine iş yapar ve elektrik motorunun rotorunu döndürür. Enerji rüzgar değirmeni sisteminden elektrik enerjisine dönüşür (Billy Hustace/Getty Images). 1

Enerji Enerji kavramı bilimde ve mühendislikte çok önemlidir. Günlük hayatımızda enerji terimini taşıma ve ısınmada yakıtı, lambalar için elektrik ve yiyecekleri tüketirken ti k sıkça kullanırız. Tabi bunların hepsi enerjiyi i tanımlamaz. Burada enerjiyi işi yapmak için kullanacağız. Buraya kadar bir parçacığın konumu, hızı, ivmesi ve parçacığa etki eden kuvveti Newton un ikinci yasasından yararlanarak tanımlamaya çalışıldı. Her problem Newton un ikinci yasası ile çözümlenemez. Bazen başka yolları denemek lazım. Bu çözüm yollarından biriside enerjidir. 2

Enerji Evrende enerji değişik formlarda bulunabilir. Evrendeki her fiziksel olay enerjiyle ilgilidir. Enerji kolayca bir biçimden diğerine dönüşürken tanımlanması o kadar kolay değildir. Önceki kesimlerde anlatılan günlük hayatımızdaki değişkenler hız ve kuvvetti. Fakat günlük hayatımızdan benzin bittiğinde araba durduğunda, faturaları ödenmeyince elektriğin kesilmesinde enerjiyi hatırlarız. Enerji kavramı dinamiğin mekanik sistemlere Newton un yasaları kullanılmadan uygulanması ile daha kolay anlaşılır. Bir parçacık üzerine etkiyen kuvvet değişken ise sabit ivme denklemlerini burada kullanamayız. a ay 3

Enerji Bu arada enerji korunumundan bahsetmek doğru olacaktır. Bu sadece fizikle ilgili olan birşey değildir. Biyolojik sistemlerde (ihtiyacımızdan fazla kalori alıp bunu harcayamazsak kilo alırız), teknolojik sistemlerde (az enerji gerektiren laptoplar, cep telefonları, buzdolapları vs), mühendislik uygulamarında enerjiyi tasarruflu kullanmalıyız. Doğa hiçbir zaman fazla enerji harcamaz. İhtiyacı kadar enerji harcar. Önceki kesimlerde parçacıklar dikkate alınarak problemler çözüldü. Burada ise sistemler dikkate alınacaktır. 4

71Sistemveçevre 7.1 İncelenen sistem bir nesne veya parçacık olabilir nesneler veya paçacıklar topluluğu ğ olabilir uzayın bir bölgesi (araba motorundaki silindirlerin içi) boyutları ve şekilleri değişebilir ğ ş (kauçuk top) 5

7.2 Sabit kuvvetin yaptığı iş Hız, ivme, kuvvet ve benzeri fizik terimleri günlük hayatımızda aynı anlamda kullanırız. Fizikte iş günlük hayatımızdaki anlamından farklı kullanılır. Aşağıdaki resimde tahta silgisi görülmektedir. Silgi yatay düzlem üzerinde farklı açılarda aynı büyüklükte kuvvetler ile kaydırılmaktadır. a) Silgi kaydırılabilir b) silgi kaydırılabilir c) silgi kaydırılamamaktadır. 6

Sabit kuvvetin yaptığı iş Eğer bir kuvvet cisme uygulandığında onun konumunu değiştiriyorsa cisim üzerine iş yapılmış olur. Aşağıdaki şekilde sabit F kuvveti etkisi altında bir cisim r kadarlık yol giderse bu kuvvet tarafından yapılan iş F rcosθ dır. Yani W F r cos θ 7

r=0 ise halterci iş yapar mı? 8

Quick Quiz 7.1 Güneş ş uyguladığı ğ gravitasyonel kuvvetle dünyayı y yörüngesinde tutar. Bu yörüngenin tam bir çember olduğu kabul ederek ve dünya yörüngesinde bir süre ilerleyince güneşin dünya üzerine yaptığı gravitasyonel iş aşağıdakilerden hangisidir? (a) sıfır (b) pozitive (c) negatiftir (d) belirlenemez. 9

Quick Quiz 7.2 Şekil 7.4 te bir cisme dört değişik şekilde kuvvet uygulanmaktadır. Dört durumdada kuvvetin büyüklüğü ve cismin sağa doğru yer değiştimesi aynıdır. Cisim üzerine yapılan işi ş en büyük değerden ğ (pozitif) en küçük değere (negatife) doğru sıralayınız. 10

İşin işareti olur mu? Eğer bir cisim sürtünmesiz düzlem üzerinde hareket ederken mg ve n kuvvetleri cisim üzerine iş yapmaz. Sadece F kuvveti cisim üzerine iş yapar. F kuvveti ile r yerdeğiştirmesi aynı doğrultularda ise işin işareti pozitif, ters yönlerde ise negatiftir. Cisme uygulanan kuvvet ile r arasındaki açı θ=0 ise W = F r dir. SI birim sisteminde işin ş birimi newton metre (N m) veya joule ( J) dür. 11

Örnek 7.1-İş Bir adam zemini elektrik süpürgesi ile temizlemektedir. Yatayla 30.0 açı yapan kuvvet F = 50.0 N dur. Eğer elektrik süpürgesi 3.00 m sağa doğru hareket ederse F kuvvetinin yaptığı işi hesaplayınız? W = F r cos θ = (50.00 N)(3.00 m)(cos 30.00 ) = 130 N m = 130 J 12

7.3 İki vektörün skaler çarpımı Kuvvet ve cismin yerdeğiştirmesi arasındaki bağıntı iş denklemi ile verilmişti. Bu işlemin vektörel gösterimi kolaylık sağlar. İş iki vektörün skaler çarpımıdır. A ve B iki vektör ise bunların skaler çarpımı A B. (Buradaki nokta işareti ş skaler veya nokta çarpımı göstermektedir) Skaler çarpım komitatiftir/yerdeğiştirebilir: A B = B A Skaler çarpım dağılma özelliğine sahiptir: A (B + C) = A B + A C İki vektör arasındaki açı 0 ise A B = A B İki vektör arasındaki açı 90 ise A B = 0 dır İki vektör arasındaki açı 180 İki vektör arasındaki açı 0 ise A B = - A B 13

i i = j j = k k = 1 i j = j k = k i =0 Birim vektörler ne durumda? B = B x i + B y j + B z k x yj z A = A x i + A y j + A z k A B= A x B x + A y B y + A z B z A = B ise A A= A x A x + A y A y + A z A z = A x2 + A y2 + A z 2 14

Örnek 7.2-Skaler çarpım A ve B vektörleri A = 2i + 3j ve B = -i + 2j şeklinde verilmektedir. (A) A B skaler çarpımını yapınız. (B) A ve B vektörleri arasındaki θ açısını hesaplayınız. (A) i i = j j = 1 ve i j = j i= 0 özellikleri gözönünde bulundurularak, A B= (2i + 3j) (-i + 2j) = (2i) (-i) + (3j) (2j) = (2)(-1)(i) (i)+(3)(2)(j) (j)= -2+6 = 4 (B) A ve B vektörleri arasındaki açı aşağıdaki ş ğ gibi hesaplanabilir: 15

Örnek 7.3-Sabit kuvvetin yaptığı iş Bir parçacık F = (5.0i + 2.0j) Newton luk sabit F kuvveti etkisi altında xy düzleminde r = (2.0i + 3.0j) metrelik yer değiştirme yapmaktadır. (A) Yerdeğiştirmenin ve kuvvetin büyüklüklerini hesaplayınız. Pisagor teoreminden aşağıdaki büyüklükler bulunur: (B) F kuvvetinin parçacık üzerine yaptığı işi hesaplayınız. 16

7.4 Değişken kuvvetin yaptığı iş Bir parçacığın x ekseni boyunca yer değiştirmesini sağlayan kuvvetin bu yerdeğiştirmeye bağlı olarak değiştiğini kabul edelim. Bu durumda kuvvetin yaptığı iş nasıl hesaplanacaktır. Örneğin cisim x = x i konumundan x = x f konumuna yerdeğiştiriyorsa, kuvvetin yaptığı iş W = F r cosθ ifadesi ile hesaplanamaz. Buradan elde edilen sonuç çok hatalı bir değerdir. Bunun yerini küçük r yerdeğiştirmeleri biliniyorsa F kuvvetinin yaptığı iş bu aralıkta aşağıdaki denklemdeki gibi verilebilir: W F x x Parçacık x = x i konumundan x = x f konumuna yerdeğiştirdiğinde farklı kuvvetlere maruz kalıyorsa toplam iş aşağıdaki gibi verilebilir: 17

Değişken kuvvetin yaptığı iş x aralığı sıfıra ne kadar yaklaştırılırsa o kadar doğru ğ sonuçlar elde edilecektir. Bu limit ile gösterilebilir: Sağ taraftaki şekiller buraya kadar anlatılanları göstermektedir: 18

Değişken kuvvetin yaptığı iş Cisme birden fazla kuvvet etki ediyorsa önceki slayttaki denklemlerde biraz düzeltmelerin yapılması gerekmektedir. Burada cisim yine parçacık gibi kabul edilir. x doğrultusundaki kuvvet +F x, şeklinde verilmişse bu kuvvetin parçacığı x i den x f ye kadar hareket ettirmekle üzerine yaptığı toplam iş aşağıdaki gibi ifade edilir: 19

Quick Quiz 7.3 Aşağıdaki ş ğ bağıntılardan ğ hangileri A B and ( A) ( B) işlemleri ş için doğrudur? ğ (a) A B = [( A) ( B)]; (b) A B = AB cos θ, ise ( A) ( B) = AB cos (θ +180 ); (c) (a) ve (b) şıklarının ikiside doğrudur. (d) (a) ve (b) şıklarının hiçbirisi doğru değildir. 20

Quick Quiz 7.4 Aşağıdaki ş ğ iki vektörün nokta ve iki vektörün vektörel çarpımlarıyla ilgili bağıntılardan ğ hangileri doğrudur? (a) A B çarpımı AB den büyüktür; (b) A B çarpımı AB den küçüktür; (c) A B çarpımı bu vektörler arasındaki açıya bağlı olarak AB den büyük veya küçüktür; (d) A B çarpımı AB ye eşittir. 21

Örnek 7.4-Değişken kuvvetin yaptığı iş Bir parçacığa etki eden kuvvet x e bağlı olarak şekildeki gibi değişmektedir. Kuvvet parçacığı x = 0 dan x = 6.0 metreye kadar hareket ettirmişse kuvvetin parçacık üzerine yaptığı işi hesaplayınız. Yukarıdaki şekili bir dörtgen ve bir üçgen olarak düşünülürse ş bunların alanları toplamı değişken kuvvetin parçacık üzerine yapmış olduğu toplam işi verecektir. Alanların toplamı = 5*4 + 5*2*0.5 = 25 Joule olarak hesaplanır. 22

Örnek 7.5-Uydu hareketi Uydu ile g,üneş arasındaki mesafe15x10 1.5 11 mden 2.3 x 10 11 m ye değişmektedir. Bu durumda güneşin ş uydu üzerinde yaptığı işi hesaplayınız. 23

Örnek 7.5-Uydu hareketi 24

Örnek 7.5-Uydu hareketi Güneşin uydu üzerinde yaptığı iş analitik olarak yandaki gibi çözülebilir. 25

Yayın yaptığı iş 26

Yayın kütle üzerine yaptığı iş (a) Yay açılırsa, (b) yay dengede, (c) yay sıkıştırılırsa, (d) kx in x e göre grafiği. Renkli alan ( W = 05kx 0.5 k x 2 ) yay kuvvetinin yaptığı işi verir. 27

Yayın kütle üzerine yaptığı iş 28

Kuvvetin yay üzerine yaptığı iş 29

Quick Quiz 7.5 Bir boncuk tabancasına 1 boncuk konulduğunda ğ tabanca yayı y d kadar sıkışmaktadır, ş bu boncuk atıldıktan sonra ikinci boncuk namluya yerleştirilirse bu boncuk yayı 2d kadar sıkıştırır. İkinci boncuğu sıkıştırmak için yapılan iş birinciye göre hangi orandadır? (a) 4 kat hızlıdır (b) 2 kat hızlıdır (c) Hızları aynıdır (d) Yarısı kadar hıza sahiptir, (e) 4 te biri kadar hıza sahip olur. 30

Örnek 7.6-Yay sabitinin ölçülmesi Yay sabitinin ölçüldüğü tekniklerden biriside şekilde verilmiştir. Yay tavana asılır ve m kütleli bir cisim bu yayın diğer ucuna asılır vebırakılır. Kütle bırakıldıktan bir süre sonra mg ağırlığı ile açılır ve d mesafesi sonunda dengede kalır. (A)Yukarıda anlatıldığı gibi 0.55 kg kütleli bir cisim bir yayı 2.0 cm açarsa yay sabitini hesaplayınız. (B) Bu durumda yay tarafından yapılan iş ne olur? 31

7.5 Kinetik enerji ve iş-kinetik enerji teoremi Şimdiye y kadar işin ş ne olduğu ğ belirtildi ve bunun bir sisteme enerjinin aktarılması olarak tanımlandı. Bir kuvvet bir sistem üzerine iş yaptığında onun hızınıda artırabilir. Bu durumda sistemin kinetik enerjisi artar. m kütleli bir blok net ΣF kuvvetinin etkisi altında yerdeğiştiriyorsa Newton un ikinci yasasından kütle a ivmesi ile hareket etmiştir. r = xi = (x f -x i )i yerdeğiştirmeyi belirtise ΣF net kuvvetinin yaptığı iş aşağıdaki gibi verilebilir: Newton un ikinci yasasından yapılan iş aşağıdaki gibi elde edilir: 32

7.5 Kinetik enerji ve iş-kinetik enerji teoremi Son denklemdeki v f ve v i son (iş ş yapıldıktan sonraki) ve başlangıçtaki ş hız değerlerini vermektedir. m kütleli bir cisim v hızı ile hareket ediyorsa sahip olduğu kinetik (hareket) enerjisi aşağıdaki gibi verilebilir: Yukarıdaki denklem daha genel olarak aşağıdaki gibi sistemin son kinetik enerjisinden başlangıçtaki kinetik enerjisi çıkartılırsa sistem üzerine yapılan iş ortaya çıkar. Bu ifade iş-kinetik ş enerji teoreminide açıklar. Sistem üzerine iş yapıldığında son kinetik enerji ilk kinetik enerjiden küçük ise sistemin i hızı azalmış, büyük ük ise sistemin i hızı artmıştır t denir. 33

Bazı nesnelerin kinetik enerjileri Nesne Kütle (kg) Sürat (m/s) Kinetik Enerji (J) Güneş etrafında Dünya 5.98x10 24 2.98x10 4 2.66x10 33 Dünya etrafında Ay 7.35x10 22 1.02x10 3 3.82x10 28 Roketin dünyadan Ayrılma sürati 500 1.12x1012x10 4 3.14x10 10 65 mil/saat süratli oto 2000 29 8.4x10 5 Koşan bir atlet 70 10 3500 10 m den düşen bir taş 1.0 14 98 Limit süratli golf topu 0.046 44 45 Limit süratinde yağmur Damlası 3.5x10-5 9.0 1.4x10-3 Havadaki oksijen Molekülü 5.3x10-26 500 6.6x10-21 Bu bölümde sadece çizgisel hızları olan cisimlerin kinetik enerjileri incelenecektir. Oysa dönen cisimlerinde hızları değişmektedir. Yani bir kinetik enerjileri vardır. Ama dönen cisimlerin kinetik enerjileri daha sonraki konularda işlenecektir. 34

Örnek 7.7-Sürtünmesiz 7 yüzeyde hareket 6.0-kg lık bir blok durgun halde iken 12 N luk bir kuvvet ile sürtünmesiz yüzey y üzerinde harekete başlatılıyor. 3.0 m hareket ettirildikten sonra bloğun sahip olacağı sürati nedir? 35

Quick Quiz 7.6 Bir boncuk tabancasına 1 boncuk konulduğunda ğ tabanca yayı y d kadar sıkışmaktadır, ş bu boncuk atıldıktan hemen sonra ikinci boncuk namluya yerleştirilirse bu boncuk yayı 2d kadar sıkıştırır. İkinci boncuk birinciye göre hangi hızla namluyu terkeder? (a) 4 kat hızlıdır (b) 2 kat hızlıdır (c) Hızları aynıdır (d) Yarısı kadar hıza sahiptir, (e) 4 te biri kadar hıza sahip olur. 36

Örnek 7.8-Eğik düzlem işe yarar mı? Bir işci buzdolabını en az enerji ile L uzunluklu bir rampa kullanarak kamyonete yüklemek istemektedir. Bu rampa işe yararmı? Buzdolabı sabit hızla rampadan çıkartılırsa K=0 0 dır. İş kinetik enerji teoreminden İş sadece yerçekimine karşı yapılır yani W yerçekimi = -mgh dir. 37

7.6 İzole olmamış sistemler-enerji korunumu Bir kitap sağa doğru masa itildiğinde masa ile kitap arasındaki sola doğru olan sürtünmeden dolayı yavaşlayak bir süre sonra durur. Kitabın ilk hızı v i ve son hızı v f dir. Kitabın ağırlığı ğ ğ hareket doğrultusuna ğ ya da süratine dik olduğu için burada gösterilmemiştir. Burada sistem (kitap ve uyguladığımız kuvvet) çevresi ile etkileştiği için (burada sürtünme) izole değildir. Sürtünme kuvveti burada bir iş yapar (ama masa hareket etmez). Bu iş-enerji nereye gider. Enerji masaya iç enerjisini i i (ısı) değiştirecek şekilde aktarılmış olur. 38

Enerjinin dönüşümü İş bir kuvvetin bir cisme etkimesi sonucunda onun konumunu (sıfırdan farklı olacak şekilde) değiştirmesidir. Mekanik dalgalar hava veya başka bir ortam aracılığı ile bir sistemin enerjisinin değiştirilmesidir. Isı iş yapılması sonucunda bir bölgede sıcaklık farklılığının oluşturulması veya iç enerjinin artmasıdır. Madde transferi iki farklı ortam arasında enerji geçişidir. Soba ile odanın ısıtılması veya araba motorundaki benzinin yanması ve kinetik enerjiye dönüştürülmesi vb. Elektrik dönüşüm elektrik akımları ile enerji elde edilmesi. Elektromagnetik radyasyon ışık, mikrodalgalar, radyo dalgaları vs. 39

Enerjinin dönüşümü İtme kuvveti ile iş yapılır, Kimyasal enerji mekanik enerjiye, elektromagnetik dalgalar sesin yayılmasına, elektrik enerjisi ısıya dönüşmektedir. 40

Enerjinin dönüşümü Kupadaki sıcak kahve ve ışık saçan lambada enerji dönüşümleri nedir? Moleküllerin hareketi ısıya, lambadaki elektrik enerjisi ışığa dönüşmektedir. 41

Enerjinin dönüşümü Enerjiyi tanımlarken en büyük özelliği olarak enerjinin hiç bir zaman yoktan oluşturulamayacağı veya yok edilemeyeceğinin belirtilmesidir. Enerji bir türden diğerine geçer. Bir sistemin enerjisi değişiyorsa bu esasında enerjinin bir türden diğer türe geçtiği söylenir. Yani enerji korunur. Bu ifade matematiksel olarak aşağıdaki denklemdeki gibi verilebilir: 42

Quick Quiz 7.7 7 Aşağıdaki durumlarda veya transfer mekanizmalarında enerji girişi ve çıkışı nasıl olabilir? (a) Televizyon cihazında; (b) Mazotla çalışan çim biçme makinasında; (c) Kalem ucunu açarken kolunuzun hareketi. (a) TV de elektrik enerjisi ve elektromagnetik radyasyon yani görüntü olarak sisteme girer. Enerji ısı, mekanik dalga (ses) ve elektromagnetik radyasyon olarak çıkar. (b) Çim biçme makinasında mazot yanarak sisteme enerji şeklinde girer. İş olarak yani çimlerin biçilmesi şeklinde, ses dalgaları ve ısı olarak sistemden çıkar. (c) Kalem açma cihazında enerji iş olarak (kolunuzun dönmesi ile) sisteme girer ve kalemde ve mekanik ses dalgası olarak sistemden çıkar. 43

Quick Quiz 7.8 Bir bloğun sürtünmenin var olduğu düz bir yüzey üzerinde kaydırıldığını kabul edelim. Kayma esnasında ortaya çıkan sesi duymazlıktan gelirsek ve sistemi sadece bloktan oluştuğunu kabul edersek, bu sistem (a) İzole l edilmiştir, i (b) İzole değildir, (c) belirlenemez, birşey söylenemez. 44

Quick Quiz 7.9 Quick Quiz 7.8 de sistemi sadece yüzey olarak alırsak bu sistem (a) izoledir, (b) İzole l değildir, (c) Belirlemek imkansızdır. 45

Quick Quiz 7.10 Quick Quiz 7.8 deki sistemi blok ve yüzeyden oluştuğunu kabul edersek bu sistem, (a) izoledir, (b) İzole l değildir, (c) Belirlemek imkansızdır. 46

7.77 Kinetik sürtünmeyi içeren durumlar İş-kinetik enerji teoremini parçacıklar için kullanabiliriz. Eğer bir sistem parçacık haline indirgenemiyorsa karmaşık bir durum ortaya çıkar. Bu durumda bile Newton yasaları kullanılabilirken iş-kinetik enerji teoremi kullanılamaz. Masa üstünde sürtünerek hareket ettirilebilen il kitap örneğinde uyguladığımız ğ kuvvetin kitap üzerine yaptığı işin bir kısmı sürtünmeyi yenmek için harcanmaktadır. 47

Quick Quiz 7.11 Bir yolda 65 mil/saat süratle giderken arabanızın bir kinetik enerjisi olacaktır. Trafiğin sıkıştığını görerek aniden durmanız gerekirse arabanın kinetik enerjisi nereye gider? (a) Kinetik enerjinin i tümü ü yola iç enerji olarak aktarılır. (b) Kinetik enerjinin tümü tekerleğe iç enerji olarak aktarılır. (c) Kinetik enerjinin bir kısmı iç enerjiye bir kısmıda mekanik dalgaya aktarılır. (d) Kinetik enerji arabanın değişik mekanizmalarına dağılır. 48

Örnek 7.9-Pürüzlü yüzeyde hareket Bir 6.0-kg lık blok düzlem üzerinde durgunken düzleme paralel 12 N luk bir kuvvet tarafından hareket ettirilmektedir. (A) Kinetik sürtünme katsayısı 0.15 olan düzlem üzerinde bloğun ğ bu kuvvet ile 3.0 m hareket ettirildikten sonra kazanacağı sürati hesaplayınız. (B) Bloga uygulanan kuvvetin yatayla θ lik bir açı ile uygulandığını ğ kabul edersek blok 3.0 m hareket ettikten sonra hangi açı değerinde en büyük sürate ulaşacaktır? 49

Örnek 7.9 50

Örnek 7.10-Daha emniyetli araba sürmek v sürati ile giden araba frenlerini kilitleyince d kadar kaydıkdan sonra durmaktadır. Aynı araba 2v sürati ile giderken frenleri kilitlenince kayma mesafesini hesaplayınız. Arabanın her iki durumda son kinetik enerjisi K 0dır 05mv f = dır. v süratinde iken K i = 0.5mv 2 ve 2v süratinde iken K i = 0.5m(2v) 2 dir. Bu durumda enerji 4 kat artmıştır. Durma mesafeside 4 kat artar. Yani 4d olur. 51

Örnek 7.11-1.6 kg lık bir kütle yatay durumdaki bir yayın ucuna tutturulmuştur. Yay sabiti 1.0x10 3 N/m dir. Yay 2.0 cm sıkıştırılıp serbest bırakılıyor. (A) Zemini sürtünmesiz iken kütle x = 0 konumundan geçerken hangi sürate sahiptir? (B) Bloğa ğ etkiyen sürtünme kuvveti 4.0 N ise denge konumundan geçtiği ğ andaki süratini hesaplayınız. 52

78Güç 7.8 İş = Kuvvet x Yerdeğiştirme İş = Para x Bilgi Güç = İş / Zaman Güç = Para x Bilgi / Zaman Para = Zaman x Güç / Bilgi Birim zamandaki enerji transferine güç denir. Cisme uygulanan kuvvet bir zaman aralığında yapılmışsa bu zaman diliminde cisme aktarılan enerji yani güç ortalama bir değerdir. 53

Güç t zaman aralığı küçültülürse yani ani güç değeri hesaplanmak istenirse aşağıdaki formül kullanılabilir: Son denklem zamanla enerjinin değişimini göstermektedir. SI (yani metrik) birim sisteminde gücün birimi Joule/saniye veya Watt tır. 54

Quick Quiz 7.12 An older model car accelerates from rest to speed v in 10 seconds. A newer, more powerful sports car accelerates from rest to 2v in the same time period. What is the ratio of the power of the newer car to that of the older car? (a) 0.25 (b) 0.5 (c) 1 (d) 2 (e) 4 55

Örnek 7.12 - Asansör 1600 kg lık bir asansör kabini içinde 200 kg lık yükle yukarı doğru çekilmektedir. 4000 N luk sabir bir sürtünme kuvveti kabinin hareketini engellemektedir. (A) Kabini 3.00 m/s süratle yukarı çekilebilmesi için motor tarafından uygulanacak kuvvetini hesaplayınız. 56

Örnek 7.12 (B) Asansör kabinini sabit 1.00 m/s 2 ivme ile çıkartabilecek gücü v ye bağlı bir ifade elde ediniz. 57

7.9 Enerji ve otomobil Otomobillerde kullanılan yakıttan elde kimyasal enerjinin ancak %15 i arabayı hareket ettirmek için kullanılabilmektedir. Bu durum şehir içindeki trafikte yani dur- kalk durumunda daha kötüye gitmektedir. Bu bölümde güç ve sürtünme arasındaki kavramlar açıklanacaktır. Otomobilde enerji kaybına neden olan birçok mekanizma vardır. Yakıttan elde edilebilecek enerjinin yaklaşık %67 si motorda kaybolmaktadır. Bu enerjinin bir kısmı eksoz borusundan atmosferde kaybolmakta ve bir kısmıda soğutma sistemi ile yok olmaktadır. Enerjinin %10 u aktarma organlarında, dönen millerde, diferansiyellerde, tekerleklerde ve aks bileziklerindeki sürtünme ile yok olur. Diğer yerlerdeki sürtünmeler ile enerjinin %6 sı iç enerji şekline dönüşür. ş Enerjinin %4 ü ise yakıt ve yağın ğ pompalanması esnasında yok olur. Örneğin hidrolik direksiyonlarda ve klima sistemlerindeki pompalama esnasında. Geriye kalan %13 enerji ile araba hareket eder. Bu enerjide arabanın hava ile sürtünmesi (hava direnci) ) ve tekerleklerin esnemesi esnasında harcanır. 58

Sürtünme kuvveti ve tipik bir otomobil için güç gereksinimi Hareket eden arabaya hava direncinin ve tekerlek ile yol arasındaki sürtünmenin μ (0.016) 016) olduğunu kabul edelim. 1 450-kg lık bir arabanın ağırlığı 14200 N ve tekerleklerin yuvarlanma sürtünmeside μn = μmg = 227 N olsun. v(mi/h) v(m/s) n(n) f r (N) f a (N) f t (N) P=f t v(kw) r a t t 0 0 14200 227 0 227 0 20 8.9 14100 226 48 274 2.4 40 17.9 13900 222 192 414 7.4 60 26.8 13600 218 431 649 17.4 80 35.8 13200 211 767 978 35.0 100 44.7 12600 202 1199 1400 62.6 n normal (yani yere dik) kuvvet, f r yuvarlanma sürüklenmesi, f a hava sürtünmesi, f t toplam sürtünme, P tekerlere aktarılan güç. 59

Sürtünme kuvveti ve tipik bir otomobil için güç gereksinimi Çizelgedeki değerler aşağıdaki gibi hesaplanmıştır: 60

Örnek 7.13-Kompakt bir arabanın harcadığı ğ güç 800 kg kütleli kompakt bir araba kazanılan enerjinin %18 ini tekerleklere aktarmaktadır (%18 verimli). Arabanın durgun halden 27 m/s (60 mi/h) hıza ulaşabilmesi için gerekli benzin miktarını hesaplayınız. 1 galon benzin = 1.3x10 8 Joule. Sabit hızla gidilince 0.013 galon benzin ile 0.5 mil yol alınabilir. Bu yukarıda elde edilen değerin 6 katıdır. 61

Örnek 7.14 Tekerlere aktarılan güç Önceki örnekteki arabanın 60 mil/saat süratinde 35mil/galon benzin harcadığını kabul edersek tekerlere aktarılan güç ne kadar olur? 62

Örnek 7.15 63

Örnek 7.15 64

Örnek 7.15 65

Örnek 7.17-Skaler çarpım Skaler çarpımı hesaplayınız. F = 32.8( -cos(28)i sin(28)j) Newton v = 17.3x10-2 (-cos(42)i sin(42)j) m/s F v = (-28.96i 15.40j) (-12.86i 11.58j) x10-2 = 5.51Watt 66

Örnek 7.16-İş Bir parçacığa etki eden kuvvet konuma göre aşağıdaki şekildeki gibidir. Kuvvetin parçacık üzerine yaptığı işi parçacık (a)x x = 0 dan x = 8.00 m ye, (b) x = 8.00 m den x = 10.0 m ye, (c) x = 0 den x = 10.0 m ye yerdeğiştirince hesaplayınız. (a) 0 x 4.00 m ve 0 x 4.00 m aralığında kuvvetin konuma göre değişimi F(x) = (3/2)x Newton ve F(x) = 12 (3/2)x dır. Kısaca büyük üçgenin alanı 24 Joule dür. (b) Yatay eksenin altında yani 8 x 10.0 m aralığında F(x) = 12 (3/2)x dir. 10.0 x 12.0 m aralığında ise F(x) = (3/2)x 18 Newton dur. Yani küçük üçgenin alanı 6 Joule dür. (c) Toplam iş ş ise 24 6 = 18 Joule dür. 67

Örnek 7.18-Yaylar Kamyon süspansiyonları aşırı yük durumunda yardımcı spiral yaylar ile desteklenir. Kamyon şasesinin hemen altındaki spiral yaylar aks üzerine şekildeki gibi takılarak yaprak yayları desteklerler. Yaprak yaylar y 0 kadar inince yardımcı spiral yay ana yaya yardım eder. Yaprak yayın yay sabiti 5.25 x 10 5 N/m dir. Yardımcı yayın yay sabiti ise 3.60 x 10 5 N/m ve böyle bir yayın y sıkışma ş miktarı y 0 = 0.500 m dir. (a) Yaprak yay 5.00x 10 5 N kadarlık yükte ne kadar sıkışır? (b) Yayları sıkıştırmak için ne kadarlık iş yapılır? 68

Örnek 7.18-Yaylar (a) F = - kx = (5.00x10 5 N) = - (5.25x10 5 N/m) x Denkleminden x = -5.00/2.25 =095metresıkışır 0.95 sıkışır. Yardımcı yay ise 0.45 cm sıkışır. (b) Yaprak yayı sıkıştırmak için 0.5k y x 2 = 2.37x10 5 J Spiral yayı sıkıştırmak kiçin i 0.5k s x 2 = 0.37x10 5 J 69

Örnek 7.19 Kilo problemi Bir kişinin kilosunu kilogram ve boyunu metre cinsinden klavyeden girerek kişinin Quetlet Index (kilo / (metre*metre)) metre)) ini hesaplayınız. Bu oran kişinin şişman olup olmadığı konusunda bilgi vermektedir. 20 nin altında çok zayıf 20 ile 25 arası normal kilo 25 ile 30 arası biraz şişman 30 ile 40 arası şişman 40 ve yukarısı çok şişman Yandaki satırları bir metin editörü kullanarak uzantısı g ;.htm veya.html olacak şekilde bilgisayarınıza kayıt ediniz ve daha sonra bir browser ile çalıştırınız. <html> <head> <meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=windows-1254"> <title> Kilo </title> <meta name="generator" content="namo WebEditor"> <meta name="description" content="blank document with no style."> </head> <body> <SCRIPT LANGUAGE ="JavaScript"> function hesapla() { var mesaj = " "; form1 = document.forms[0]; kilo = form1.deger1.value; boy = form1.deger2.value; indis = kilo/(boy*boy); form1.sonuc.value = indis; // 20 nin altında çok zayıf // 20 ile 25 arası normal kilo // 25 ile 30 arası biraz şişman // 30 ile 40 arası şişman // 40 ve yukarısı çok şişman 70

if ( indis < 20 ) { mesaj = "Çok zayıf"; } else if (( indis >= 20 ) && ( indis < 25 )) { mesaj = "Normal"; } else if (( indis >= 25 ) && ( indis < 30 )) { mesaj = "Biraz şişman"; } else if (( indis >= 30 ) && ( indis < 40 )) { mesaj = "Şişman"; } else if ( indis > 40 ) { mesaj = "Aşırı şişman"; } form1.yaz.value = mesaj; } </script> <FORM method="" action=""> Kilo (kg) Boy (metre) Sonuç Yorum<br> <INPUT Type="text" Name="deger1" Value="" Size="6" onchange=hesapla()> <INPUT Type="text" Name="deger2" Value="" Size="6" onchange=hesapla()> <INPUT Type="text" Name="sonuc" Value="" Size="6" onchange=hesapla()> <INPUT Type="text" Name="yaz" Value="" Size="12" onchange=hesapla()> </form> </body> </html> 71

Örnek 7.20 İdeal kilo Bir kişinin ideal kilosunun hesaplanması. PROGRAM ideal_kilo REAL kilo, boy, fark WRITE(*,100) ' Kilonuzu (kg) giriniz : ' READ(*,*) (,) kilo WRITE(*,100) ' ve boy (m) giriniz :' READ(*,*) boy fark = kilo - 90. * ( boy - 1. ) WRITE(*,*) ' ideal kilonuzdan fark ', fark, * ' Kilogram kadardır.' 100 FORMAT(1X,A,$) END Programın çalıştırımlası sonucunda aşağıdaki gibi sonuçlar elde edilir: Kilonuzu (kg) giriniz : 75... ve boyunuzu (m) giriniz i i : 1.75 ideal kilonuzdan fark 7.500000 Kilogram kadardır. 72

Örnek 7.21 Enerji harcaması Elektrik kurumu, abonelerinin kullandığı elektrik miktarını aşağıdaki çizelgeye göre hazırlamaktadır. Bu çizelgeye göre tüketim miktarı girilince toplam tutarı hesaplayan ve ekrana yazan web sayfasını ve programını hazırlayınız. KiloWatt-Saat 0 ile 500 arası 10 Tutar($) 501 ile 1000 arası 10 + 0.05, 500 kwsaat ın üzerinde her kwsaat için 1000 üzerinde 35 + 0.03, 1000 kwsaat ın üzerinde her kwsaat için <html> <head> <meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=windows-1254"> <title> Kilo </title> <meta name="generator" content="namo WebEditor"> <meta name="description" content="blank document with no style."> </head> <body> 73

<SCRIPT LANGUAGE ="JavaScript"> function hesapla() { form1 = document.forms[0]; kilowatt = form1.deger1.value; // KiloWatt-Saat Tutar($) // 0 ile 500 arası 10 (kwaatsaat) // 501 ile 1000 arası 10 + 0.05, 500 kwsaat ın üzerinde her kwsaat için 0.05$ // 1000 üzerinde 35 + 0.03, 1000 kwsaat ın üzerinde her kwsaat için 0.03 $ if ( kilowatt <= 500 ) { toplam = 10; } else if (( kilowatt > 500 ) && ( kilowatt <= 1000 )) { toplam = 10 + kilowatt * 0.05; } else if ( kilowatt > 1000 ) { toplam = 35 + kilowatt * 003; 0.03; } form1.deger2.value = toplam; } </script> <FORM method="" action=""> KiloWatt (kw) <INPUT Type="text" Name="deger1" Value="" Size="6" onchange=hesapla()> <br> Tutar (metre) <INPUT Type="text" Name="deger2" Value="" Size="8" onchange=hesapla()> </form> </body> </html> 74

Örnek 7.22 Toplam enerji Potansiyel, kinetik ve toplam enerji #include #include /* belirli bir yukseklikten serbest dusen bir cismin potansiyel, kinetik ve toplam enerjisini hesaplar toplam enerji = potansiyel enerji + kinetik enerji */ main () { // ana program baslangici float v = 0., // ilk hiz (m/s) t = 0., // zaman (s) g = 10., // yercekimi ivmesi (m/s^2) m = 1., // kutle (kg) y = 100., // yukseklik (m) h = 100., // yukseklik p, // potansiyel enerji k, // kinetik enerji e; // toplam enerji printf(" yukseklik potansiyel kinetik toplam \n"); printf(" (m) enerji (J) enerji (J) enerji (J) \n"); printf(" ----------------------------------------------\n "); do { // do.. while baslangici p = m * g * y; // potansiyel enerji k = 0.5 * m * v * v; // kinetik enerji e = p + k; // toplam enerji printf(" %7.3f %7.3f %7.3f %7.3f\n", y, p, k, e); t = t + 1; // zaman y = h - 0.5 * g * t * t; // dusey konum v = -g * t; // hiz } // do.. while sonu while (y >= 0); getch(); // bir tusa basilmasi icin beklenir } // ana program sonu 75