KATI ATIKLARIN GERİ KAZANIMI VE ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGELERİNDE YAPILAN UYGULAMALAR

TMMOB Çevre Mühendisleri Odası V. ULUSAL ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ KONGRESİ KATI ATIKLARIN GERİ KAZANIMI VE ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGELERİNDE YAPILAN UYGULAMALAR Dr. ¹, Necdet ERDOĞAN², Özgür DEMİRTOLA³ T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı Ceyhun Atuf Kansu Cad. No: 124 065 Balgat ANKARA (1) Araştırma Şube Müdürü, Kimya Mühendisi, gulhanozden2003@yahoo.com (2) Uzman, Jeoloji Mühendisi, nerdoğan64@hotmail.com (3) Uzman, Jeoloji Mühendisi, ozgurdemirtola@hotmail.com ÖZET Dünyada teknolojinin gelişmesi, insanoğlunun yaşamında rahatlık ve kolaylık sağlamakla birlikte daha çok atığın üretilmesine neden olmuştur. Öncelikle endüstrileşmiş ülkelerde görülen bu problem, ilerleyen yıllarda yaygınlaşmış ve yaşam standartlarındaki artışla, tüm dünyada sorun haline gelmiştir. Atıkları çevreye zarar vermeden ve ekonomik yollarla yok etmek, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde atık yönetiminden sorumlu otoritenin karşılaştığı en karmaşık sorunlardan biridir. Kentsel gelişimde kritik konu olarak ortaya çıkan bu sorunun çözümünde, atık hacminin azaltılması önemli bir noktadır. Bu amaçla bir çok ülkede uygulanan geri kazanılabilir atıkların değerlendirildiği Katı Atık Geri Kazanım Projesi Türkiye genelinde yaklaşık 55 belediyede sürdürülmektedir. Akdeniz in Kirliliğe Karşı Korunması Sözleşmesi ve Çevre Kanununun 9. maddesine dayanarak hazırlanan 383 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamedeki esaslara göre ilan edilen koruma alanlarından Foça, Pamukkale, Karahayıt, Göcek, Çolaklı, Fethiye ve Dalyan Özel Çevre Koruma Alanlarında söz konusu proje uygulanmaktadır. Ender ve eşsiz güzellikleri ile dünya ölçeğinde önem taşıyan doğal değerlere sahip bu bölgelerde, katı atık yönetiminin bir basamağı olan proje, 1995 yılında başlatılmıştır. Projede hedef, ekonomik değer taşıyan cam, kağıt-karton, metal, plastik gibi materyallerin yaş çöpten ayrı toplanmasıdır. Bölgelerin nüfusuna, turizm potansiyeline, sosyo-ekonomik yapısına bağlı olarak proje sonuçları her bölgede farklılık göstermektedir. Türkiye genelinde %12 olan geri kazanılabilir atık miktarı, projenin uygulandığı özel koruma alanlarında %10-36 arasında değişmektedir. Anahtar Kelimeler: Katı atık, geri kazanım, geri dönüşüm, özel çevre, sürdürülebilir yönetim

IMPLEMENTATIONS OF SOLID WASTE RECYCLING AND RECOVERY SYSTEMS İN THE SPECİAL PROTECTED AREAS ABSTRACT With the effect of technological progress, conveniences in the life of mankind brought the outcome of waste reduction problem. This problem previously seen in industrialized civilizations, has became a global problem with the improvement of life standards. Removing the wastes without harming the nature with economical ways is the common problem of developed and developing countries. Management of the wastes is the most complex issue all over the world. Reducing the volume of the wastes should be suggested as an important point for the solution of this critic issue in city planning. "Recycling of Solid Wastes Project" is carried out in 55 municipalities to collect the solid wastes separately over Turkey according to this goal. This project is implemented in Foça, Pamukkale-Karahayıt, Göcek, Belek-Çolaklı, Fethiye and Dalyan Special Protected Areas declared under law (no: 383 KHK) which is prepared in respect of the international agreements. This project is initiated in year 1995 as a step of solid waste management in these areas with rare and unique features in the world scale. Aim of the project is collecting the economically valuable materials like, glass, paper-cardboard, metal and plastic in their source and separating them from the household wastes. Project results change due to the regions in respect of their population, tourism activities and socio-economic situations. Recycled wastes rate in these special protection areas is 10-36% which is 12% in countrywide average. Key words: Solid waste, recycling, recovery, protected areas, sustainable management Giriş Geçen yüz yılın ikinci yarısında dünyada başlayan sanayi devrimi ve hızlı kentleşme ülkemizde de yaşanmıştır. Fabrikaların genellikle kentlerde kurulması, büyük şehirlere göçün artmasına, buralarda nüfusun yoğunlaşmasına ve büyük şehir sayısında artışa neden olmuştur. Halen 6.3 milyar dünya nüfusunun yarısı şehirlerde yaşamakta, bunun da 2 milyardan fazlası gelişmiş ülkelerin metropolitan yerleşimlerinde bulunmaktadır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programının The Challenge of the Environment Raporunda, dünyada her yıl üretilen 720 milyar ton atığın, 440 milyar tonunun gelişmiş ülkeler tarafından üretildiği açıklanmaktadır. Büyük şehirlerde belediyeler atıkların ancak %25-55 ini toplayabilmekte, açıkta bırakılan çöpler bulundukları civarı kullanılmaz hale getirmenin yanı sıra, insan sağlığı için de büyük tehdit oluşturmaktadır (UNEP,1995). Gün geçtikçe, özelikle büyük şehirlerde üretilen ve uzaklaştırılması gereken katı atık miktarı sorun haline gelmiştir. Ekonomik gelişmelerle hayat standardının giderek yükselmesi; toplumun taleplerinin çeşitlenmesini, buna bağlı olarak da sürekli yeni ürünlerin piyasaya çıkmasını ve yeni tüketim alışkanlıklarının oluşmasını ortaya çıkarmıştır. Katı atıklar hiçbir değeri olmadığı düşünülerek yok edilen, gerçekte içinde çeşitli ekonomik değerler bulunan maddelerdir. Evlerden, turizm tesislerinden, endüstriden, tarım alanlarından kaynaklanan ve depolama alanlarında bertaraf edilen katı atıkların azaltılmasında en önemli yöntem, atıkların ayrıştırılması ile geri dönüştürülerek tekrar kullanımının sağlandığı, katı atık geri kazanım programlarıdır. Yüzyıllardır katı atıklar toplumların ekonomik, kültürel ve sosyal gelişimlerine göre yakılmış veya yerleşimlerin dışındaki alanlarda gömülmüştür. Ülkeden ülkeye değiştiği gibi aynı ülkede şehirler arasında hatta semtler arasında katı atıkların yapısında farklılıklar görülmektedir. Şehirlerde etkin olan sektör faaliyetleri doğal olarak katı atık kompozisyonlarını etkilemekte, ayrıca mevsimsel farklılıklar görülmektedir. Ülkemizde istatistiksel açıdan katı atık yönetimine ilişkin güncel veri bulmak kolay değildir. 254

1992 yılında Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE), belediyelere yönelik çalışmalardan elde ettiği verilere göre evsel nitelikli katı atığın %65 i organik atık, %23 ü kül, cüruf, %12 si geri kazanılabilir atıktır. Devlet İstatistik Enstitüsü nün 1994-1995-1996 yıllarını içeren Belediye Çöp Envanteri verilerine bakıldığında da günlük katı atık miktarı yıllara göre artış göstermektedir (0.97-1.23-1.39 kg/kişi/gün). Yine DİE nin 2001 yılı Belediye Katı Atık İstatistikleri anketinin geçici sonuçlarına göre Türkiye de katı atık hizmeti verilen 2915 belediye yılda 25 milyon ton civarı kentsel katı atık toplamaktadır. DİE verileri ve yerel yönetimlerin yaptığı çalışmalara dayanarak yıllık geri kazanılabilir katı atık miktarı 3 milyon tona ulaşmıştır (T.C. Çevre Bakanlığı, BM Kalkınma Programı, 2002). Bu alanda yapılan az sayıda araştırmadan biri olan, DİE nin Alan Uygulaması Hane halkı Çöp Kompozisyonu Araştırması ve Hane halkı Çöp Eğitim Anketi Geçici Sonuçları (1995) verilerine göre Tablo 1 de görüldüğü gibi büyük şehirlerde özellikle kağıt, karton gibi yüzde oranı yüksek olan geri kazanılabilir malzemeler, geri kazanılabilecekken gerektiği gibi toplanamadığı için çöp olarak depolama alanlarına gönderilmekte, çoğu yakılarak yok edilmektedir. Tablo 1. Değişik Metropol Şehirlerde Geri Kazanılabilecek Katı Atıkların Yüzde Olarak Dağılımı (Yaz) (DİE, 1995) Şehir Kağıt ve karton Metal Cam Naylon PET ve PVC Tekstil Pil Kauçuk Adana 81.80 3.15 4.69 4.85 1.16 3.15 0.07 1.13 Ankara 58.33 8.56 12.52 11.23 4.16 3.00 0.16 2.04 Bursa 47.29 5.89 22.18 11.48 4.02 7.43 0.16 1.56 Diyarbakır 39.36 11.89 8.00 20.91 9.00 3.91 0.69 6.27 Gaziantep 39.81 7.99 21.00 20. 63 3.16 5. 73 0.33 1.34 İskenderun 36.42 5.60 25.79 18.70 2.09 7.13 0.11 4.17 İstanbul 48.11 8.27 15.91 14.81 7.08 4.20 0.25 1.37 İzmir 44.94 10.04 24.70 11.76 0.06 3.68 0.47 1.35 Kayseri 34.67 16.46 8.80 15.90 11.70 2.80 1.76 7.95 Konya 33.76 15.89 12.88 21.12 6.15 9.04 0.36 0.80 Samsun 43.76 5.23 16.73 12.12 5.75 11.82 0.31 4.30 Yasal Düzenlemeler, Uluslararası ve Ulusal Kararlar Ülkemizde katı atıkların toplanması ve uzaklaştırılarak yok edilmesi; 1580 sayılı Belediyeler Kanunu ve 3030 sayılı Büyükşehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun gereği belediyelerin görevleri arasındadır. Katı atık yönetiminde temel ilke, atık oluşumunu mümkün olduğu ölçüde azaltmak, geri kazanılabilir atıklarda maksimum verimi sağlamak, geri dönüşümü olmayan atıkları ise insan ve çevre sağlığına uygun yöntemlerle bertaraf etmektir. 2872 sayılı Çevre Kanunu gereğince 1991 yılında yürürlüğe giren Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, atık yönetiminde belli düzenlemeler getirmiştir. Ambalaj atıklarının gerek hacimleri, gerek sahip oldukları ekonomik değer göz önüne alınarak Yönetmelikte ambalaj atıklarını ayrı toplama ve geri kazanılmalarını sağlamaya yönelik hükümler yer almaktadır. 255

Yönetmeliğin 9. maddesinde Bakanlığın ekolojik dengenin bozulmasını önlemek amacıyla üreticilere kota, depozito uygulanması zorunluluğu getirdiği belirtilmektedir. Kota uygulamasına tabi işletmeler ve oranlarına ilişkin çeşitli yükümlülükler, üreticilerin bu konuda daha hassasiyet göstermelerini sağlamıştır. Son on yılda üretilen ve toplanan ambalaj atık miktarları Şekil 1 de görülmektedir. Şekil 1- Yıllara göre toplanan ambalaj atık miktarları (ÇEVKO Vakfı verilerinden yararlanılmıştır.) Yönetmeliğin Katı atıkların kaynağında ayrı toplanması ve taşınması nı kapsayan bölümü 1998 yılında değiştirilmiştir. Bu değişikliğe: 18. Madde gereği; Belediye ve mücavir alan sınırları içinde belediyeler, bu alanlar dışında ise mahallin en büyük mülki amiri; çevre kirliliğini azaltmak, evsel ve evsel nitelikli endüstriyel katı atıklar içindeki değerlendirilebilir katı atıkları sınıflandırarak ayrı toplamak ve bunlarla ilgili tedbirleri almakla yükümlüdürler, 20. Madde gereği; Belediye ve mücavir alan sınırları dışında kalan yerlerdeki sanayi tesisleri ve turistik tesis işletmeleri atıklarının taşınmasından sorumludurlar. Bunlar evsel katı atıklar içindeki değerlendirilebilir katı atıkları sınıflandırarak ayrı toplamak ve topladıkları atıkları belediyenin işleme veya depolama tesislerine taşımak veya taşıtmak zorundadırlar. Atıkların azaltılması hususunda gerek uluslararası gerek ulusal düzeyde çeşitli kararlar alınmış; eylem planları belirlenmiştir. 1992 yılında Rio da düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Komisyonu Sonuçları arasında olan; Atıkların çevresel açıdan duyarlı bir şekilde yeniden dönüştürülmesi ve kullanımı, bu konuda ulusal atık politikaları geliştirilmesi bu önemli kararlardandır. VII. Beş yıllık Kalkınma planından hareketle, hazırlanan Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı (UÇEP) Tehlikeli Atıkların Yönetimi Raporunda (1996) kısa vadede (1-2 yıl) atık toplama, nakliye ve geri kazanım tesislerinin kurulması önerilmiştir. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı- İçme suyu, Kanalizasyon, Arıtma Sistemleri ve Katı Atık Denetimi Özel İhtisas Komisyonunca hazırlanan raporda; 256

-geri dönüşüm ile sanayiye kazandırılan girdi miktarının artırılması, -Büyükşehir belediyelerinden başlayarak katı atıkların kaynağında ayrıştırılması, organik atıklar ve geri dönüşümlü maddelerin ayrı toplanması, planın hedefleri arasında sıralanmaktadır (T.C. Başbakanlık, Devlet Planlama Teşkilatı, 2000). Avrupa Birliği Uyumlaştırma çalışmaları çerçevesinde hazırlanan AB Müktesebatının üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal programı nın Çevre başlığı altında Atık Yönetimi bölümünde AB 94/62/EEC sayılı direktif ve buna ek çıkarılan kararların esas alındığı Ambalaj Atıkları Yönetmeliği nin hazırlandığı belirtilmektedir (ABGS, 2001). Rio+10 diye nitelenen 2002 Johannesburg Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi Uygulama Planında; Sürdürülebilir Olmayan Tüketim ve Üretim Kalıplarının Değiştirilmesi bölümünde; atıkları önleme-azaltma, yeniden kullanma ve çevreye zarar vermeden bertaraf etme, öncelikli olarak atık yönetim sistemlerini geliştirme hükümetler, uluslar arası kuruluşlar, özel sektör dahil tüm paydaşlar tarafından üstlenilecek önlemlerdendir. 383 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile 1989 yılında kurulan Özel Çevre Koruma Kurumunun kuruluş amacında ilan edilen ve edilecek alanların sahip oldukları çevre değerlerini korumak ve mevcut çevre sorunlarını gidermek üzere tüm tedbirleri almak yer almaktadır. Kurumun temel ilkelerinden biri; Bölgelerin bu KHK nin amacı doğrultusunda korunması için her türlü icraatta bulunmak, araştırma ve incelemeleri yapmak ve yaptırmak, gerektiğinde tüm kamu kurum ve kuruluşları ile ilgili derneklerle işbirliği sağlamaktır. Bu çerçevede Belediye ve mücavir alan dışındaki alanlarda çöp toplama işlerinin Valiliklerle birlikte organizasyonunu yapmak başlıca görevleri arasındadır. Ülkemizde Bakanlar Kurulu kararı ile edilmiş 13 Özel Çevre Koruma Alanı bulunmaktadır. Tablo 2- Özel Çevre Koruma Bölgeleri coğrafi, demografik özellikleri ve ilan tarihleri BÖLGE ADI ALAN (m 2 ) % 2000 Nüfusu İLAN TARİHİ Fethiye 774,07 0,07 85098 1988 Köyceğiz 461,46 0,04 29129 1988 Gökova 576,90 0,05 8313 1988 Patara 189,81 0,02 18016 1990 Kekova 232,36 0,02 1134 1991 Göksu 226,31 0,02 104814 1990 Datça 1443,68 0,12 25874 1990 Foça 27,61 0,00 14604 1990 Belek 111,79 0,01 98723 1990 Gölbaşı 273,94 0,02 40803 1990 Ihlara 54,64 0,00 7319 1990 Pamukkale 66,56 0,01 14698 1990 Tuz Gölü 7414,00 0,63 347432 2000 TOPLAM 11853,13 1,00 795957 TÜRKİYE 774815,00 0,0153 67844903 ÖÇKB Yüzölçümü/Türkiye Yüzölçümü*100=% 1,53 ÖÇKB Nüfusu / Türkiye Nüfusu * 100 = % 1,17 257

Bölgelerde Uygulama Çalışmaları Yukarıda söz edilen yasal düzenlemelere dayanarak Özel Çevre Koruma Kurumu Katı Atıkların Geri Kazanımı çalışmalarını, pilot proje olarak 1995 yılında Göcek Marinalarında başlatmıştır. Proje başlangıcını takip eden yıllarda Göcek Belediyesi katı atıkların geri kazanılarak ayrı değerlendirilmesi ile çöpten elde ettiği kazancı artırmış ve düzensiz çöp toplamaya son vermiştir. Şekil 2- Yıllara göre Göcek Belediyesi Katı Atık Geri Kazanım Projesi kazanç grafiği Pilot ölçekte öncelikle küçük bir alanda başlatılan projenin amacı; Özel Çevre Koruma Bölgelerinde Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ne uygun olarak yaş çöplerle ambalaj atıklarının birbirinden ayrılması, ambalaj atıklarının ayrı toplanması ile enerji-hammadde tasarrufu yapılarak ülke ekonomisine kazanç sağlanması ve çevrenin korunmasıdır. Türkiye de yer alan 13 adet Özel Çevre Koruma Bölgesi, tüm dünyada eşsiz tarihi, kültürel ve doğal güzelliklere sahip, bir çoğu deniz kenarında yoğun turizm aktivitelerinin olduğu gelişimleri ÖÇKK tarafından hazırlanan imar planları ile yönlendirilmiş küçük yerleşimlerin kırsal nitelik gösterdiği alanlardır. Bu yerleşimlerde oluşan katı atıkların miktarları yaz ve kış aylarında bölgelerde olan nüfusun yaşam tarzları ile değişmekte ve katı atık sorununa gerek geri kazanım, gerekse diğer bertaraf yöntemleri açısından ayrı özen gösterilmesi gerekmektedir. Ekolojik ve ekonomik açıdan bakıldığında bu bölgelerde araziler çok kısıtlı ve değerlidir. Bu nedenle katı atık stratejisinin geliştirilmesi bu bölgelerde ayrı önem kazanmaktadır. Katı atık stratejisinin temeli, düzenli depolamadan önce atık azaltma, geri kazanım ve atık geri döngüsü kavramını geliştirmektir. Son yıllarda Özel Çevre Koruma Bölgelerinde bu konu dünyada kullanılan benzer teknoloji ve sistemlerle ele alınmaktadır. Halen Göcek, Patara, Foça da düzenli depolama alanı bulunmakta olup, Ortaca (Dalyan) faaliyete geçmek üzeredir. İlk olarak Göcek te başlayan Katı Atıkların Geri Kazanımı Projesi Fethiye, Göcek, Bozburun, Datça, Dalyan, Akyaka, Pamukkale-Karahayıt, Foça, Ihlara, Çolaklı, Arkum, Taşucu ve Gölbaşı yerleşim alanlarına yaygınlaştırılmıştır. Foça, Pamukkale-Karahayıt, Göcek, Belek- Çolaklı, Fethiye ve Dalyan Özel Çevre Koruma Alanlarında sağlıklı veri toplanması mümkün olduğu için bu alanlarda yapılan çalışmalar değerlendirilecektir. 258

Proje, Belediyeler, ÇEVKO (Çevre Koruma ve Ambalaj Atıkları Değerlendirme Vakfı), beldenin sivil toplum kuruluşları ile işbirliği yaparak yürütülmektedir. Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı ve ÇEVKO Vakfı geniş anlamda, Belediye Başkanlıklarına eğitim ve organizasyon desteği vermekte, tanıtım ve toplama materyallerini temin etmektedir. Belediye Başkanlıkları ise, sağlanan bu imkanlar çerçevesinde projenin sağlıklı bir şekilde yürütülmesinden sorumlu bulunmaktadırlar. Yerel sivil toplum kuruluşlarından, eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarında destek alınmaktadır. Geri kazanılabilecek atıkların ayrı toplandığı farklı renkte konteynerler şehrin uygun noktalarına yerleştirilmektedir. Belediye tarafından yaş çöpten farklı zamanlarda alınan malzemeler uygun bir alanda depolanmakta, bu malzemeleri toplayan aracılar vasıtasıyla geri kazanım tesislerine iletilmektedir. Proje akışı, yaz ve kış dönemlerinde belediyelerin yaptığı çöp toplama programına göre yürütülmektedir. Marinalarda teknelere iki farklı renkte atık toplama poşeti sağlanarak, Belediyesince yaş çöp ve ambalaj atığının ayrı toplanması sağlanmaktadır. Toplanan miktarlar, mümkün olduğu ölçüde Özel Çevre Koruma Kurumuna aylık periyotlarda bildirilmektedir. Proje başlangıcından itibaren sürdürülen eğitim çalışmaları, 2001 yılında yaygınlaştırılmıştır. 2001 yılı içerisinde öğrenci, belediye çalışanları, ev hanımları, otel-pansiyon-esnaf işletme sahipleri gibi farklı kesimlerden toplam 5377 kişiye eğitim verilmiştir. Merkez ve Taşra teşkilatının sürekli programı haline getirilen katı atık geri kazanım eğitim çalışmalarıyla, 2002 yılı sonunda 7887 kişi Fethiye den olmak üzere toplam yaklaşık 10000 kişiye ulaşılmıştır. Ağırlıklı olarak okullarda öğrencilere yönelik olan eğitim programında, 2003 yılının ilk 6 ayında eğitim verilen kişi sayısı 3686 dır ve çalışmalar sürdürülmektedir. Sonuçlar Şekil 3-Yıllara göre Fethiye, Göcek, Dalyan, Foça, Özel Çevre Koruma Bölgeleri, katı atıkların geri kazanımı projesi ambalaj atık miktarları. Şekil 3 te yıllara göre dört bölgede toplanan ambalaj atıkları miktarları görülmektedir. 1999 yılında toplanan ambalaj atığı Göcek te 145 ton, Foça da 80 ton dur. Proje henüz Fethiye ve Dalyan da başlamamıştır. 259

2000 yılında Fethiye ve Dalyan da başlatılan uygulamada, Fethiye de önemli bir potansiyelin olduğu tespit edilmiştir ( 300 ton). Göcek te toplanan miktar 178 tondur ve önceki yıla göre fazla artış görülmemektedir. Proje başlangıçında Foça ve Dalyan dan veri sağlanamamıştır. 2001 yılı Foça değerine bakıldığında (954 ton) oldukça yüksek miktarların toplanabildiği görülmektedir. Konunun takibi ile Dalyan da bazı rakamlara ulaşılmıştır (36 ton). Göcek te ve Fethiye de toplanan ambalaj atık miktarlarında küçük bir artış gözlenmiştir (200 ton-332 ton) 2002 yılında Fethiye (552 ton) dışında diğer bölgelerdeki değerler düşmüştür. Toplanan miktarların düşmesinde, Foça da askeri tesisin ayrı toplama programına başlamasının, Göcek ve Dalyan da düzenli veri toplanamamasının etken olduğu düşünülmektedir. Şekil 4-5-7-9 da projenin uygulandığı bölgelerde katı atık kompozisyonları, Şekil 6-8-10 da bu bölgelerden bazılarında toplanan ambalaj atıkları % miktarları verilmektedir. Şekil 4- Pamukkale (Karahayıt yerleşimi) kompozisyonu Özel Çevre Koruma Bölgesi katı atık Pamukkale (Karahayıt), Pamukkale Özel Çevre Koruma Alanında yaklaşık 2000-2500 aralığında nüfusa sahip, termal turizmden gelir sağlayan bir beldedir. Bölgede yöreye hizmet veren pansiyonların yanında 5-6 büyük otel bulunmaktadır. Katı atık kompozisyonunda bulunan geri kazanılabilir atık yüzdesi (% 3) Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Oteller dışında beldede geri kazanılabilir atık tüketimi çok azdır. 1998 yılında başlayan uygulama, yörenin tüketim alışkanlıklarını ve turizmde, genellikle otellerde tek gecelik konaklamanın olduğu bir yöreyi yansıtması açısından farklı bir örnektir. 260

Şekil 5-Foça Özel Çevre Koruma Bölgesi katı atık kompozisyonu Foça 12000 civarı nüfusu olan kültürel düzeyin yüksek olduğu bir ilçedir ve düzenli katı atık depolama alanı bulunmaktadır. Tüm katı atıkta %13 oranında bulunan geri kazanılabilir katı atık, yerleşimden toplanan tüm ambalaj atığını temsil etmemektedir. Nüfusun yarıdan fazlasının yaşadığı askeri tesiste, ambalaj atıkları düzenli depolama alanına gelmeden toplanarak, doğrudan alıcılara iletilmektedir. Ayrıca bölgede bulunan turizm tesisleri de ambalaj atıklarını kendileri değerlendirmektedir. Bu miktarlarda dikkate alındığında bölgeden toplanan geri kazanılabilir atık oranı daha fazla olacaktır. Şekil 6- Foça Özel Çevre Koruma Bölgesi ambalaj atık miktarları Türkiye genelinde ambalaj atıkları içinde en yüksek pay kağıtta olmasına rağmen (DİE, 1998 Belediye Çevre Envanteri), bölgede cam atığı yüzdesi yüksektir; bunu kağıt ve plastik izlemektedir. Tüketim alışkanlıkları yanında, cam malzeme toplama kolaylığı da etken olabilir. 261

Şekil 7-Belek (Çolaklı yerleşimi) Özel Çevre Koruma Bölgesi katı atık kompozisyonu Belek Bölgesi Antalya-Alanya yolunun kara tarafında beldenin, kıyıda otellerin yoğunlukta olduğu Çolaklı Belediyesinin sorumluluğunda bir alandır, katı atık toplama vahşi depolama olarak yapılmaktadır. Bulunan %12 geri kazanılabilir atık oranı, bu alanda yapılan ölçümdür. Toplanan ambalaj atık miktarında bulunan sonuç bölgeyi tam olarak karakterize etmemektedir. Oteller (toplam 37 civarı otel ve günübirlik tesis) geri kazanılabilir atıkları ayrı toplayarak kendileri aracılar vasıtasıyla pazarlamaktadır. Bulunan %12 geri kazanılabilir atığın yanında, otellerin topladıkları miktar göz önüne alınırsa çok daha yüksek rakamlara ulaşılacağı kesindir. Şekil 8- Belek (Çolaklı yerleşimi) Özel Çevre Koruma Bölgesi ambalaj atık miktarları Bu bölgede ambalaj atıklarının yüzdesinde cam ve kağıt yaklaşık aynı oranda çıkmaktadır. Tüketim alışkanlıklarında cam ürünlerinin kullanılmasının yanı sıra, bölgede ticari ve tarımsal aktivitenin de olması bu sonucu ortaya çıkarmaktadır. 262

Şekil 9- Fethiye-Göcek (Göcek yerleşimi) Özel Çevre Koruma Bölgesi katı atık kompozisyonu Göcek, Fethiye Özel Çevre Koruma alanında, yoğun olarak yat turizminin yapıldığı düzenli katı atık depolama olan bir beldedir. 3000 civarı yerleşik nüfusa göre, bulunan % 36 oranında geri kazanılabilir katı atık, yat turizminin ve sosyo-ekonomik seviyenin göstergesidir. Belde de 3 marinanın, yıllık yat kapasitesi yaklaşık 15000 civarıdır. Düzenli depolama alanına gelmeden, kaynağında olan ayrıştırma nedeniyle de hesaplamaya girmeyen kaçakların olduğu tahmin edilmektedir. Şekil 10-Fethiye-Göcek (Göcek yerleşimi) Özel Çevre Koruma Bölgesi toplanan ambalaj atık yüzdeleri Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi Göcek te ambalaj atıklarının %55 ini metal malzeme oluşturmakta, daha sonra plastik gelmektedir. Bu da tüketim alışkanlıklarının yat turizmine bağlı olarak metal ambalajlı ürünlere yönelik olduğunu göstermektir. Burada dikkat edilecek önemli bir faktör de düzenli depolama alanına giden geri kazanılabilir malzemenin çoğunun marinalardan toplanmasıdır. 263

Şekil 11-2002 yılında katı atık geri kazanım projesinin yürütüldüğü özel çevre koruma alanlarından toplanan ambalaj atık miktarları Katı atık geri kazanım projesinin yürütüldüğü bölgelerde 2002 yılı geri kazanılabilir malzeme sonuçlarına baktığımızda; en büyük payın Fethiye de olduğu görülmektedir. Şekil 3 deki grafikte de bu yerleşimde yıllara göre artan oranda geri kazanılabilir atık toplanmaktadır. Fethiye, Muğla İlinin en büyük nüfusu olan ilçesidir (127620). Yörede kış-yaz yoğun turizm faaliyeti görülmekte, konaklamalar pansiyon, otel, tatil köyü, ikinci konut gibi çeşitli şekillerde olmaktadır. İlçenin ekonomik faaliyeti ağırlıklı olarak turizme yöneliktir. Kapasite ile birlikte Belediyenin proje konusunda istekli olması, henüz iki yıllık bir uygulama alanı olan bölgede projenin devamında daha iyi sonuçlar alınacağı düşünülmektedir. Şekil 11 de grafikte görüldüğü gibi Göcek ve Çolaklı nın da toplanan ambalaj atıkları miktarları diğer bölgelere göre yüksektir. Tüm sonuçlar, bize özellikle turizmin yoğun olduğu bölgelerde, Türkiye geneline göre geri kazanılabilir atıkların miktarının daha fazla olduğunu göstermektedir. Değerlendirmeler Şekil 13- Bazı Özel Çevre Koruma Alanlarında yerleşim alanlarında toplanan 2002 yılı ortalama katı atık miktarları ile yerleşik nüfusa göre teorik olarak toplanması gereken katı atık miktarları (ton/yıl) 264

1. 2002 yılı değerlerine göre; projenin uygulandığı Foça, Pamukkale-Karahayıt, Göcek, Çolaklı, Fethiye ve Dalyan yerleşimlerinde toplanan yıllık ortalama katı atık miktarı, Türkiye ortalaması esas alınarak hesaplanan, yerleşik nüfusa göre toplanması gereken teorik değerin çok üstündedir. Bu değerler, bölgelerdeki yoğun turizm faaliyetinin önemli bir göstergesidir (Şekil 13). 2. Fethiye Katı Atıkların Geri Kazanımı Projesi kapsamında ayda ortalama 60-120 ton arası ambalaj atığı toplanmakta olup, elde edilen gelir ile tam donanımlı bilgisayar sistemi kurulmuş ve 30 öğrenciye burs verilmektedir. Hiç beklenmedik farklı bir kaynak eğitime katkı sağlamıştır. 3. Turistik yörelerde görev yapan belediyeler, çağdaş atık toplama sistemini vatandaş ile paylaşmaktadırlar. 4. Depolanacak atık hacmi azaldığı için çöp depolama alanlarının ömrü uzamaktadır. 5. Geri kazanılan atıkların sanayide kullanılması ile enerji ve hammadde tasarrufu yapılarak ülke ekonomisine katkı sağlanmaktadır. 6. Özel Çevre Koruma Kurumu açısından önemli noktalardan biri de sürdürülebilir yaşamın temel taşları, biyolojik çeşitlilik kaynaklarını içeren doğal alanların tahribatının önlenmesi, ayrıca görüntü kirliliğinden bölgelerin arındırılmasıdır. Rio Konferansı ndan bu yana geçen 10 yıl süre zarfında gerçekleşen küresel değişiklikleri, gerçekleştirilen çalışmaları değerlendirmek ve bu konulara ilişkin çözüm önerilerini görüşmek amacıyla Güney Afrika nın Johannesburg kentinde düzenlenen Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesinde ülkeler, Ulusal Raporları ile En İyi dokümanını da hazırlamışlardır. Sürdürülebilir kalkınmaya katkısı olan,, Türkiye çapında Kamu Kurum ve Kuruluşları, sivil toplum örgütleri, üniversite ve özel sektör tarafından son on yılda gerçekleştirilen projeler arasından seçilen 26 adet en iyi uygulamalardan, Ulusal Geri Kazanım ve Katı Atık Yöntemlerinin Geliştirilmesi başlığı altında, Özel Çevre Koruma Bölgelerinde uygulanan Katı Atıkların Geri Kazanımı Projesi de yer almıştır. Proje çalışmalarında karşılaşılan sorunlar ve gözlemler sonucunda bazı saptamalar yapılmıştır: Projeyi olumlu etkileyen faktörler: - Yerel yönetimin projeye sahip çıkması, - Proje alanının çok iyi seçilmesi - Halka proje uygulamasının nasıl olacağının detaylı anlatılması, - Projeye katılım sağlayan bireylerin ekonomik ve çevresel kazançlar konusunda bilinçlendirilmesi, - Projede seçilen hedef grupların eğitilmesi, halkla ilişkilerin geliştirilmesi - Projenin devlet, yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşlarının işbirliği ile yürütülmesi, - Yerel yönetimlerin imkansızlıkları göz önüne alınarak, projede gerekli olan tanıtımtoplama materyallerinin temin edilmesi, - Projenin finansman kaynağının yeterli ve sürekli olması, - Projeyi koordine eden kişi veya kuruluşun sürekli bölgeyi izlemesi, kontrolü olarak sıralanabilir Projenin yürütülmesinde karşılaşılan aksaklıklar ise; - Güvenilir veri toplanamaması, ülke genelinde görüldüğü gibi veri toplamada standardizasyonunun sağlanamaması 265

- Belediyelerin eleman sıkıntısı nedeniyle, konunun proje sorumlusu bulunamaması, - Zaman zaman belediyelerin projeye ilgisiz kalması, - Tatil köyü, otel gibi büyük turistik işletmelerin geri kazanımı kendi yöntemleriyle yürütmek isteyerek projeye katılmamalarıdır. KAYNAKLAR 1. Avrupa Birliği Genel Sekreterliği (ABGS), (2001) Türkiye Ulusal Programı, Ankara 2. Busch, G. (2003) Üretim Sürecinde Oluşan Atıkların Minimizasyonu ve Yeniden Değerlendirilmesi, Hazır Beton Dergisi, Sayı 41, 3. ÇEVKO (2002) Sürdürülebilir Kalkınma, 1992 Rio Konferansı Sonrasında Türkiye de İş Dünyası ve Sanayi, ÇEVKO Vakfı Yayınları 4. Çevre Mühendisleri Odası (2003) Sürdürülebilir kalkınma Dünya Zirvesi Türkiye Ulusal Raporu Hakkında TMMOB Çevre Mühendisleri Odasının Görüşleri, Çevre ve Mühendis Dergisi, Sayı 23-24, syf. 23-29 5. IUCN, UNEP, WWF (1991) Caring for the Earth, A Strategy for Sustainable Living 6. OECD/Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (1999) Çevresel Başarı Raporu, Türkiye, OECD Yayınları, Ankara 7. T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı (1998) Türkiye Ulusal Çevre Eylem Planı, Ankara, T.C. Başbakanlık DPT Yayınları 8. T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı (2000) VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı, T.C. Başbakanlık, DPT Yayınları, Ankara 9. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1999) 1997 Genel Nüfus Tespiti, DIE Yayınları, Ankara 10. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (2001) 2000 Genel Nüfus Sayımı Geçici Sonuçları, DIE Yayınları, Ankara 11. T.C. Çevre Bakanlığı (1999) Katı Atık Yönetimi Stratejisinin Uygulanması Amacıyla Kurumsal Güçlendirme Konusunda Teknik Asistanlık-Teknik Raporu, Ankara 12. T.C. Çevre Bakanlığı-ÇEVKO (2000) Avrupa Birliği Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Direktifi/Ulusal ve Uyum Yasaları Seminer Notlar, İstanbul 13. T.C. Çevre Bakanlığı, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı 2002 Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi Johannesburg 2002/Sürdürülebilir Kalkınma Ulusal Raporu, Ankara 14. The United Nations Environment Program (UNEP) (1995) Taking Action, An Environmental Guide for You and Your Community 15. United States Environmental Protection Agency (1989) Decision Makers Guide to Solid Waste Management 16. Zambak C. V. Tugal B. I. 1997 Ulusal Çevre Eylem Planı: Tehlikeli, Atıkların Yönetimi, Ankara, T.C. Başbakanlık DPT Yayınları 266