do umunun 125. y l an s na 125. an s na do umunun y l ATATÜRK
-Do umunun 125. Y l An s na- Din, Bilim, Uygarl k ve Atatürk Yay n Yönetmeni: Dr. Yüksel Salman Proje : Dr. Ömer Menekfle Bask Kontrol : smail Derin Tasar m ve Uygulama: SFN Tan t m & Tasar m / 0312 435 15 95 www.sfn.com.tr Bask : Kozan Ofset / 0312 384 20 03 Diyanet flleri Baflkanl Yay nlar : 681 Nisan 2007, Ankara Din flleri Yüksek Kurulu Karar : 14.09.2006/127 Diyanet flleri Baflkanl Dini Yay nlar Dairesi Baflkanl letiflim Adresi Eskiflehir Yolu 9. km. Çankaya / ANKARA Tel : 0312. 295 72 94 Faks : 0312. 284 72 88 e-mail: diniyayinlar@diyanet.gov.tr 4
Do umunun 125. Y l An s na Din, Bilim, Uygarl k ve Atatürk Derleyen Dr. Mehmet BULUT ANKARA - 2007 5
6
ESER HAKKINDA Elinizdeki kitap, Mustafa Kemal Atatürk ün do umunun 125. y l n kutlama etkinlikleri çerçevesinde haz rlanm flt r. Eser, Diyanet flleri Baflkanl süreli yay nlar nda (Diyanet Gazetesi, Diyanet Ayl k Dergi, Diyanet Avrupa Ayl k Dergi ve Diyanet Avrasya Dergisi) farkl yazarlar taraf ndan kaleme al nm fl ve de iflik tarihlerde ç km fl Atatürk le ilgili makalelerden seçmeler yap larak derlenmifltir. Bu haliyle 25 makaleyi ihtiva etmektedir. Kitapta yer alan makalelerin yazarlar ve okuyucular m z n flu noktalar göz önünde tutmalar önem arz etmektedir: 1. Yukar da da belirtildi i gibi bu eser, daha önce Baflkanl k süreli yay nlar nda yay nlanm fl olan makalelerden oluflmufltur ve dolay s yla derleme bir eserdir. Bu yönüyle Mustafa Kemal Atatürk ü her yönüyle ve sistematik bir flekilde tan tma iddias ndan uzakt r. 2. Eserde yer alan makaleler redaksiyona tabi tutulmufltur. Bu ba lamda dergilerden al nan makaleler üzerinde düzeltmeler yap lm fl, gerek duyuldu unda k - saltma cihetine gidilebilmifltir. 3. Kitapta yer verilen makalelerin yazarlar belirtilmifl, hangi dergide ve ne zaman yay nland dipnotlar halinde gösterilmifltir. 4. Kitapta yer alan makalelerin yaklafl k 40 y la yay lan bir zaman diliminde yay mland unutulmamal d r. Dolay s yla yaz lar okunurken yay mland tarih göz önünde tutulmal d r. 5. Kitaba al nan makaleler, imkanlar ölçüsünde konular na göre tasnif edilerek bir s ralama yap lmaya çal fl lm flt r. Ancak, görülece i gibi bazen birkaç ayr konuyu birlikte ele alan makaleler de bulunmaktad r. Haliyle bu tür makaleleri tasnifte tam bir konu bütünlü ünün sa land söylenemez. 6. Atatürk ten iktibas edilmifl baz vecize ve anekdotlar, birkaç makalede ayr ayr yer alabilmifltir. Dolay s yla redaksiyon s ras nda elverdi i ölçüde bu tür tekrarlar ay klanmaya çal fl lm flt r. Okuyucular m za faydal olmas dile iyle... D YANET filer BAfiKANLI I 7
Ç NDEK LER Eser Hakk nda / 7 1. BÖLÜM ATATÜRK Ü TANIMAK VE ANLAMAK Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938) / 13 Veli DE RMENC Atatürk ü Anarken / 18 Mesut ÖZÜNLÜ 2. BÖLÜM K fi L Liderlik ve Atatürk / 24 Alaaddin YANARDA Liderlik Kavram ve Atatürk / 33 Yard.Doç.Dr. Refik TURAN Atatürk ü Anarken / 36 Ali YAKICI Kahramanlar Zinciri ve Atatürk / 40 Yard.Doç.Dr. Refik TURAN 3. BÖLÜM B L M, UYGARLIK VE ATATÜRK Din, Bilim ve Uygarl k Ifl nda Atatürk ü Anlamak / 47 Mesut ÖZÜNLÜ Cumhuriyete Giden Yol ve Atatürk /50 Mehmet ERDO AN Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti ve Din E itimi / 53 Prof.Dr. Reflat GENÇ Atatürk ve Osmanl Tarihi / 57 Prof.Dr. Mücteba LGÜLER Atatürk ten Mesajlar /62 Yard.Doç.Dr. Refik TURAN Atatürk Döneminde D fl Türklere Yönelik E itim Ö retim Faaliyetleri: Gagauz Türkleri Örne i / 67 Prof.Dr. Ali SARIKOYUNCU 8
4. BÖLÜM ATATÜRK VE SLÂM D N Atatürk ve Din / 77 Dr. Yaflar ÇOLAK Atatürk ün nanç Dünyas ve Din Anlay fl / 84 Prof.Dr. Ali SARIKOYUNCU Atatürk ün Hz. Muhammed Tasavvuru / 90 Doç.Dr. Seyfettin ERfiAH N Atatürk ün Peygamber Yorumu / 94 Prof.Dr. smail YAKIT Atatürk ün Okudu u Dini Kitaplar / 99 Dr. Mehmet BULUT 5. BÖLÜM M LL MÜCADELE, ATATÜRK VE D N ADAMLARI Milli Mücadele, Atatürk ve Din Faktörü / 108 Doç.Dr. Fikret KARAMAN Milli Mücadele, Atatürk ve Din Adamlar / 112 Dr. Mehmet BULUT Ebedî 30 A ustos ve Atatürk / 126 Dr. Eyüp BAfi Milli Egemenlik ve Atatürk / 131 Prof.Dr. Ali SARIKOYUNCU 6. BÖLÜM ESER / KONUfiMALARINDAN SEÇMELER Nutuk Hakk nda Düflünceler / 136 R. AKT MURO LU Atatürk ün Dinle lgili Sözleri / 140 Ömer KARAKAYA Atatürk ün Türkiye Büyük Millet Meclisini Aç fl konuflmalar nda Din ve Din Hizmetlerine liflkin Sözleri / 145 Dr. Mehmet BULUT Atatürk ün Dilinden Dualar / 148 Ayfer BALABAN 9
1. bölüm ATATÜRK Ü TANIMAK VE ANLAMAK 11
12
Mustafa Kemal Atatürk * (1881-1938) ustafa Kemal Atatürk, 1881 y l nda Selânik te Kocakas m Mahallesi, Islâhhâne Caddesi ndeki üç katl pembe bir evde do du. Ba- M bas Ali R za Efendi, annesi Zübeyde Han m d r. Baba taraf ndan dedesi Haf z Ahmet Efendi XIV- XV. yüzy llarda Konya ve Ayd n dan Makedonya ya yerlefltirilmifl Kocac k Yörüklerindendir. Annesi Zübeyde Han m ise Selânik yak nlar ndaki Langaza kasabas na yerleflmifl eski bir Türk ailesinin k z - d r. Milis subayl, evkaf katipli i ve kereste ticareti yapan Ali R za Efendi, 1871 y l nda Zübeyde Han m la evlendi. Mustafa n n befl kardeflinden dördü küçük yafllarda öldü, sadece Makbule (Atadan) 1956 y l na de in yaflad. Mustafa n n mutlu bir ailesi vard. Karfl l kl sevgi ve sayg içerisinde yafl yorlard. Bu uyumlu ve mutlu aile yap s n n onun kiflili ini oluflturmas nda olumlu etkileri olmufltur. Küçük Mustafa ö renim ça na gelince Haf z Mehmet Efendi nin mahalle mektebinde ö renime bafllad, sonra babas n n iste iyle fiemsi Efendi Mektebi ne geçti. Bu s rada babas n kaybetti (1888). Bir süre Rapla Çiftli i nde day s n n yan nda kald ktan sonra Selânik e dönüp okulunu bitirdi. Çanakkale Savafllar nda yaklafl k 253.000 flehit veren Türk ulusu, onurunu tilaf Devletlerine karfl korumas n bilmifltir. Mustafa Kemal'in askerlerine "Ben size taarruzu emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum!" emri cephenin kaderinin de iflmesinde etkili olmufltur. * Veli DE RMENC, Diyanet Çocuk Dergisi, Say : 268 (Kas m 2002), s. 3 (Geniflletilerek al nm flt r). 13
Küçük Mustafa ö renim ça na gelince Haf z Mehmet Efendi nin mahalle mektebinde ö renime bafllad, sonra babas n n iste iyle fiemsi Efendi Mektebi ne geçti. Bu s rada babas n kaybetti (1888). Bir süre Rapla Çiftli i nde day s n n yan nda kald ktan sonra Selânik e dönüp okulunu bitirdi. Selânik Mülkiye Rüfltiyesi ne kaydoldu. K sa bir süre sonra 1893 y l nda Askeri Rüfltiyeye girdi. Bu okulda Matematik ö retmeni Mustafa Bey, ö rencisinin ad na Kemal i ilâve etti. 1896-1899 y llar nda Manast r Askeri dâdisini bitirip, stanbul da Harp Okulunda ö renime bafllad. 1902 y l nda Te men rütbesiyle mezun oldu. Harp Akademisi ne devam etti. 11 Ocak 1905 te Yüzbafl rütbesiyle akademiyi tamamlad. 1905-1907 y llar aras nda fiam da 5. Ordu emrinde görev yapt. 1907 de Kola as (K demli Yüzbafl ) oldu. Manast r a III. Ordu ya atand. 19 Nisan 1909 da stanbul a giren Hareket Ordusu nda Kurmay Baflkan olarak görev ald. 1910 y l nda Fransa ya gönderildi. Picardie Manevralar na kat ld. 1911 y l nda stanbul da Genel Kurmay Baflkanl emrinde çal flmaya bafllad. 1911 y l nda talyanlar n Trablusgarp a hücumu ile bafllayan savaflta, Mustafa Kemal bir grup arkadafl yla birlikte Tobruk ve Derne bölgesinde görev ald. 22 Aral k 1911 de talyanlara karfl Tobruk Savafl n kazand. 6 Mart 1912 de Derne Komutanl na getirildi. Ekim 1912 de Balkan Savafl bafllay nca Mustafa Kemal Gelibolu ve Bolay r daki birliklerle savafla kat ld. Dimetoka ve Edirne nin geri al n fl nda büyük hizmetleri görüldü. 1913 y l nda Sofya Ateflemiliterli ine atand. Bu görevde iken 1914 y l nda Yarbayl a yükseldi. Ateflemiliterlik görevi Ocak 1915 te sona erdi. Bu s rada I. Dünya Savafl bafllam fl, Osmanl mparatorlu u savafla girmek zorunda kalm flt. Mustafa Kemal 19. Tümeni kurmak üzere Tekirda da görevlendirildi. 14
1914 y l nda bafllayan I. Dünya Savafl nda, Mustafa Kemal in de aralar nda bulundu u çok say da komutan ve kahraman askerimiz Çanakkale de bir kahramanl k destan yaz p tilaf Devletlerine Çanakkale geçilmez! dedirtti. 18 Mart 1915 te Çanakkale Bo az n geçmeye kalkan ngiliz ve Frans z donanmas a r kay plar verince Gelibolu Yar madas na asker ç karmaya karar verdiler. 25 Nisan 1915 te Ar burnu na ç kan düflman kuvvetlerini, Mustafa Kemal in komuta etti i 19. Tümen, Conkbay r nda durdurdu. Mustafa Kemal, bu baflar üzerine Albayl a yükseldi. ngilizler 6-7 A ustos 1915 te Ar burnu nda tekrar taarruza geçti. Anafartalar Grubu Komutan Mustafa Kemal 9-10 A ustos ta Anafartalar Zaferini kazand. Bu zaferi 17 A ustos ta Kireçtepe, 21 A ustos ta II. Anafartalar Zaferleri takip etti. Çanakkale Savafllar nda yaklafl k 253.000 flehit veren Türk ulusu, onurunu tilaf Devletlerine karfl korumas n bilmifltir. Mustafa Kemal in askerlerine Ben size taarruzu emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum! emri cephenin kaderinin de iflmesinde etkili olmufltur. Mustafa Kemal Çanakkale Savafllar n dan sonra 1916 da Edirne ve Diyarbak r da görev ald. 1 Nisan 1916 da Tümgeneralli e yükseldi. Rus kuvvetleriyle savaflarak Mufl ve Bitlis in geri al nmas n sa lad. fiam ve Halep teki k sa süreli görevlerinden sonra 1917 de stanbul a geldi. Veliaht Vahidettin Efendi yle Almanya ya giderek cephede incelemelerde bulundu. Bu seyahatten sonra hastaland. Viyana ve Karisbad a giderek tedavi oldu. 15 A ustos 1918 de Halep e 7. Ordu Komutan olarak döndü. Bu cephede ngiliz kuvvetlerine karfl baflar l savunma savafllar yapt. Mondros Mütarekesi nin imzalanmas ndan bir gün sonra, 31 Ekim 1918 de Y ld r m Ordular Grubu Komutanl na getirildi. Bu ordunun kald r lmas üzerine 13 Kas m 1918 de stanbul a gelip Harbiye Nezâreti nde (Bakanl nda) göreve bafllad. Mondros Mütarekesi nden sonra tilaf Devletleri nin Osmanl ordular n iflgale bafllamalar üzerine; Mustafa Kemal 9. Ordu Müfettifli olarak 19 May s 1919 da Samsun a ç kt. 22 Haziran 1919 da Amasya da yay mlad genelgeyle Milletin istiklâlini yine milletin azim ve karar n n kurtaraca n ilan edip Sivas Kongresi ni toplant ya ça rd. 23 Temmuz - 7 A ustos 1919 tarihleri aras nda Erzurum, 4-11 Eylül 1919 tarihleri aras nda da Sivas Kongresi ni toplayarak vatan n kurtuluflu için izlenecek yolun belirlenmesini sa lad. 27 Aral k 1919 da Ankara da heyecanla karfl land. 23 Nisan 1920 de Türkiye Büyük Millet Meclisi nin aç lmas yla Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmas yolunda önemli bir ad m at lm fl oldu. Meclis ve Hükümet Baflkanl na Mustafa Kemal seçildi. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Kurtulufl Savafl n n baflar yla sonuçlanmas için gerekli yasalar kabul edip uygulamaya bafllad. Türk Kurtulufl Savafl 15 May s 1919 da Yunanl lar n zmir i iflgali s ras nda düflmana ilk kurflunun at lmas yla bafllad. 10 A ustos 1920 tarihinde Sevr Antlaflmas n imzalayarak aralar nda Osmanl mparatorlu u nu paylaflan I. Dünya Savafl n n galip devletlerine karfl önce Kuvâ-yi Milliye ad verilen milis kuvvetleriyle savafl ld. Türkiye Büyük Millet Meclisi düzenli orduyu kurdu, Kuvâ-yi Milliye-ordu bütünleflmesini sa layarak savafl zaferle sonuçland rd. Mustafa Kemal yönetimindeki Türk Kurtulufl Savafl n n önemli aflamalar flunlard r: * Sar kam fl (20 Eylül 1920), Kars (30 Ekim 1920) ve Gümrü nün (7 Kas m 1920) kurtar l fl, * Çukurova, Gazi Antep, Kahraman Marafl, fianl Urfa Savunmalar (1919-1921), * I. nönü Zaferi (6-10 Ocak 1921), * II. nönü Zaferi (23 Mart-1 Nisan 1921), * Sakarya Zaferi (23 A ustos-13 Eylül 1921), * Büyük Taarruz, Baflkomutanl k Meydan Muharebesi ve Büyük Zafer (26 A ustos- 9 Eylül 1922). 15
Sakarya Zaferinden sonra 19 Eylül 1921 de Türkiye Büyük Millet Meclisi Mustafa Kemal e Mareflal rütbesi ve Gazi unvan n verdi. Kurtulufl Savafl, 24 Temmuz 1923 te imzalanan Lozan Antlaflmas yla sonuçland. Böylece Sevr Antlaflmas yla paramparça edilen, Türklere 5-6 il büyüklü ünde vatan b rak lan Türkiye topraklar üzerinde ulusal birli e dayal yeni Türk devletinin kurulmas için hiçbir engel kalmad. 23 Nisan 1920 de Ankara da TBMM nin aç lmas yla Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluflu müjdelenmifltir. Meclisin Türk Kurtulufl Savafl n baflar yla yönetmesi, yeni Türk devletinin kuruluflunu h zland rd. 1 Kas m 1922 de hilâfet ve saltanat birbirinden ayr ld, saltanat kald r ld. Böylece Osmanl mparatorlu u yla yönetim ba lar kopar ld. 13 Ekim 1923 te Cumhuriyet idaresi kabul edildi, Atatürk oybirli iyle ilk Cumhurbaflkan seçildi. 30 Ekim 1923 günü smet nönü taraf ndan Cumhuriyet in ilk hükümeti kuruldu. Türkiye Cumhuriyeti, Egemenlik kay ts z flarts z milletindir ve Yurtta bar fl cihanda bar fl temelleri üzerinde yükselmeye bafllad. Atatürk Türkiye yi Ça dafl uygarl k düzeyine ç karmak amac yla bir dizi devrim yapt. Bu devrimleri befl bafll k alt nda toplayabiliriz: Siyasal Devrimler Saltanat n kald r lmas (1 Kas m 1922) Cumhuriyetin ilân (29 Ekim 1923) Halifeli in kald r lmas (3 Mart 1924). Toplumsal Devrimler Kad nlara erkeklerle eflit haklar verilmesi (1926-1934) fiapka ve k yafet devrimi (25 Kas m 1925) Tekke zâviye ve türbelerin kapat lmas (30 Kas m 1925) Soyad kanunu ( 21 Haziran 1934) Lâkap ve unvanlar n kald r lmas (26 Kas m 1934) Uluslararas saat, takvim ve uzunluk ölçülerin kabulü (1925-1931). Hukuk Devrimi Mecelle nin kald r lmas (1924-1937) Türk Medeni Kanunu ve di er kanunlar n ç kar larak laik hukuk düzenine geçilmesi (1924-1937). E itim ve Kültür Alan ndaki Devrimler Ö retimin birlefltirilmesi (3 Mart 1924) Yeni Türk harflerinin kabulü (1 Kas m 1928) Türk Dil ve Tarih Kurumlar n n kurulmas (1931-1932) Üniversite ö reniminin düzenlenmesi (31 May s 1933) Güzel sanatlarda yenilikler. Ekonomi Alan nda Devrimler Aflâr n kald r lmas Çiftçinin özendirilmesi Örnek çiftliklerin kurulmas Sanayiyi Teflvik Kanunu nun ç kar larak sanayi kurulufllar n n kurulmas I. ve II. Kalk nma Planlar n n (1933-1937) uygulamaya konulmas, yurdun yeni yollarla donat lmas. Soyad Kanunu gere ince, 24 Kas m 1934 de TBMM nce Mustafa Kemal e Atatürk soyad verildi. 16
Atatürk, 24 Nisan 1920 ve 13 A ustos 1923 tarihlerinde TBMM Baflkanl na seçildi. Bu baflkanl k görevi, Devlet-Hükümet Baflkanl düzeyindeydi. 29 Ekim 1923 y l nda Cumhuriyet ilân edildi ve Atatürk ilk Cumhurbaflkan seçildi. Anayasa gere ince dört y lda bir Cumhurbaflkanl seçimleri yenilendi. 1927,1931 ve 1935 y llar nda TBMM Atatürk ü yeniden Cumhurbaflkanl na seçti. Bu görevi 15 y l sürdürdü. Atatürk s k s k yurt gezilerine ç karak devlet çal flmalar n yerinde denetledi. lgililere aksayan yönlerle ilgili emirler verdi. Cumhurbaflkan s fat yla Türkiye yi ziyaret eden yabanc ülke devlet baflkanlar n, baflbakanlar n, bakanlar n, komutanlar n a rlad. 15-20 Ekim 1927 tarihinde Kurtulufl Savafl n ve Cumhuriyet in kuruluflunu anlatan Büyük Nutkunu, 29 Ekim 1933 tarihinde de 10. Y l Nutku nu okudu. Atatürk özel yaflam nda sadelik içinde yaflad. 29 Ocak 1923 de Latife Han mla evlendi. Birçok yurt gezisine birlikte ç kt lar. Bu evlilik 5 A ustos 1925 tarihine dek sürdü. Çocuklar çok seven Atatürk Afet ( nan), Sabiha (Gökçen), Fikriye, Ülkü, Nebile, Rukiye, Zehra adl k zlar ve Mustafa adl çoban manevi evlat edindi. Abdurrahim ve hsan adl çocuklar himayesine ald. Yaflayanlar na iyi bir gelecek haz rlad. 1937 y l nda çiftliklerini hazineye, bir k s m tafl nmazlar n da Ankara ve Bursa Belediyelerine ba fllad. Miras ndan k z kardefline, manevi evlatlar na, Türk Dil ve Tarih Kurumlar na pay ay rd. Kitap okumay, müzik dinlemeyi, dans etmeyi, ata binmeyi ve yüzmeyi çok severdi. Zeybek oyunlar na, gürefle, Rumeli türkülerine afl r ilgisi vard. Sakarya adl at yla, köpe i Fox a çok de er verirdi. Zengin bir kitapl k oluflturmufltu. Akflam yemeklerine devlet ve bilim adamlar n, sanatç lar davet eder, ülkenin sorunlar n tart fl rd. Temiz ve düzenli giyinmeye özen gösterirdi. Do ay çok severdi. S k s k Atatürk Orman Çiftli i ne gider, çal flmalara bizzat kat l rd. Frans zca ve Almanca biliyordu. 10 Kas m 1938 saat 9.05 te yakaland siroz hastal ndan kurtulamayarak stanbul da Dolmabahçe Saray nda hayata gözlerini yumdu. Cenazesi 21 Kas m 1938 günü törenle geçici istirahatgâh olan Ankara Etnografya Müzesi nde topra a verildi. An tkabir yap ld ktan sonra 10 Kas m 1953 günü nâfl görkemli bir törenle ebedi istirahatgâh na nakledildi. 17
Atatürk ü Anarken * C umhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk ün hayat na bakt m z zaman, onun; di er milletlerin devlet ve hükümet adamlar na göre farkl bir özellik tafl d na flahit oluruz. Bu farkl l klardan birisi de, onun söylev ve demeçlerinde s k s k kendisinin bir fani oldu unu vurgulamas ve ölüm gerçe ini zaman zaman dile getirmifl olmas d r. Atatürk ün zmir de yapt bir konuflmada, hemen herkesin haf zalar na yerleflmifl flu sözleri, bunun güzel bir örne idir: Benim naçiz vücudum bir gün elbet toprak olacakt r. Fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacakt r. 1 Nitekim o da her insan gibi do du, büyüdü ve Allah n rahmetine kavufltu. Vefat ndan y llar önce söyledi i gibi naçiz vücudu toprak oldu. Fakat onun kurdu u Türkiye Cumhuriyeti, devleti ve milleti ile bu günlere eriflti. Saat Dokuzu Befl Geçe... Y l 1938... Aylardan Kas m, günlerden perflembe... Atatürk ölüm döfle inde. Büyük önder birdenbire gözlerini açt. Bir an, askerce bir selam verircesine sert bir hareketle bafl n sa a çevirdi. Bu, onun ruhunu teslim etti i and. Baflucunda h çk - r klar koptu. Doktorlar gözlerini kapatt ve çenesini ba lad lar. Daha sonra flu k sa raporu yaz p imzalad lar: * Mesut ÖZÜNLÜ, Diyanet Ayl k Dergi, Say : 95 (Kas m 1998), s. 22-24. 1 Avni Alt ner, Her Yönüyle Atatürk, Bak fl Kütüphanesi Yay., 1975, s. 358. Türk Milleti stiklâl Harbini, baflta din adamlar olmak üzere; el ele, omuz omuza vererek baflard. Atatürk'ün önderli inde flahlanan milli irade, düflmanlar yenerek kesin zafere ulaflt. Atatürk milleti ile, millet de Atatürk ile muharebe meydanlar nda kaynaflarak bütünleflti. 18
Reisicumhur Atatürk ün umumi hallerindeki vahamet dün gece saat 24.00 de neflredilen tebli den sonra her an artarak, bugün 10 kinci Teflrin Perflembe 1938 sabah, saat dokuzu befl geçe, büyük flefimiz derin koma içinde terki hayat etmifllerdir. Atatürk ün vefat haberi, ajanslar, radyolar ve telgraflar arac l yla duyulur duyulmaz, binlerce Türk ve yabanc hemen Dolmabahçe Saray na koflmufl, haz rlanan özel deftere üzüntülerini yazm fl, kartlar b rakm fl ve Atatürk ün yak nlar na telgraf çekerek Onun aziz ruhu bizi b rakmayacak, her zaman kalplerimizde yaflayacakt r. diyerek teessürlerini bildirmifllerdir. 2 Biz de bu vesile ile Atatürk ü, onun silah arkadafllar n ve aziz flehitlerimizi rahmet ve minnetle yad ediyoruz. Sonraki Y llar... 2 The Best Dergisi, Say : 1, Kas m 1996, s. 18. Atatürk ün y llarca yan nda bulunmufl dost ve arkadafllar n n hat ralar na bak ld - nda, onun sadece teflkilatç bir devlet adam olmay p, Türk toplumunu ilimde, teknikte ve fende ileri bir anlay fl ve e itimle flekillendirme gayreti içerisinde bulunan ink lâpç bir lider oldu u görülür. Fakat esefle belirtelim ki, Atatürk ün bu millete kazand rd ilke ve ink lâplar n zaman zaman baz kiflilerce farkl mecralara çekilmek suretiyle istismar edilmeye çal fl ld dönemler olmufltur. Nitekim eski Kara Harp Okulu Komutanlar ndan Tümgeneral rfan Yay n; okulun yeni ö retim y l na bafllamas mü 19
nasebetiyle yapt konuflman n ard ndan, ertesi gün 29 Eylül 1981 tarihli gazetelerde flöyle ilginç bir tespit yer alm flt r: Baz çevrelerce Atatürk ilkeleri kötü maksatlarla yorumlanm fl ve yozlaflt r lmak istenmifltir. Nitekim nk lâpç l k ilkesi ihtilalcilik, Halkç l k ilkesi sosyalizm, Milliyetçilik ilkesi faflizm, Laiklik ilkesi de dinsizlik manas na al nm flt r. Atatürk, fanatik görüflü reddeder. Bugün istismar edilen bölücülük konusuna da 1929 y l nda dikkati çekmifltir. Milliyetçilik ulusal bir ba d r. Atatürk milliyetçili i, komünizme karfl bir kalkand r. 3 Nereden Nereye... 1923 ten 1938 sonuna kadar geçen 15 senelik zamana Atatürk Devri demek yerinde olur. Asl nda bu devre 15 sene de ildir. Haz rl k ve hastal k süresini hesaba katarsak Atatürk ün icraat, ancak 10 seneye s ar. Az zamanda büyük ifllerin yap ld bu dönem, Cumhuriyetin kurulufl, tutunufl ve ink lâplar n yap l fl devresidir. Türkiye Birinci Dünya Savafl na girerken 29 milyonluk bir nüfusa sahipti. Cumhuriyetin ilân s ras nda bu nüfus 11 milyona düflmüfltür. Anadolu nun en mamur bölgesi olan Bat Anadolu; üç sene süren stiklâl Harbi s ras nda harap olmufl, zmir Yunanl lar taraf ndan yak lm flt. Do u Anadolu da köyler boflalt lm fl ve zelzeleden y k lm fl tafl y nlar n and ran bir görünüme bürünmüfltü. Köy ve kasabalarda, hatta flehirlerde g das zl ktan halk vereme tutulmufl, batakl klar kurutulamad ndan s tma yayg n bir hastal k halini alm flt. Do u illeri eflk yan n eline düflmüfl, millet periflan bir vaziyette kaderine terk edilmiflti. Hiç kimse yar ndan emin de ildi. Halk tam bir çöküfl devrini yafl yordu. Dilimize yerleflmifl olan Yar na Allah Kerim deyimi, bu y llar n yeis ve ümitsizlik günlerinden kalm flt. Memlekette sanayi diye bir fley yoktu. Halk n zaruri ihtiyaçlar yabanc ülkelerden, ecnebi tüccarlar vas tas yla sa lan rd. Petrol, tenekeler içerisinde Baturn la Romanya dan; mevlevi külah fleklindeki kelle flekerleri Rusya dan ithal edilirdi. Çimento, kiremit, tu la Akdeniz ülkelerinden gelirdi. Marsilya kiremiti, Portland çimentosu en kaliteli ithal mamuller aras ndayd. Haliç tersanesi ile havuzlar n ngilizlerin ünlü Armstrong flirketi iflletirdi. Bir harp halinde bütün zaruri ihtiyaç maddeleri bir anda yok olurdu. Birinci Dünya Savafl s ras nda stanbul halk m s r koçan dahil, çeflitli g da maddelerinden yap lan kerpiç gibi ekme i vesika ile alm fl, mahallelerde kaynayan müflterek kazandan karn - n doyurmufl, bir teneke gazya ile bir okka fleker 5 Reflat alt na sat lm flt. 4 Türk Milleti stiklâl Harbini, baflta din adamlar olmak üzere; el ele, omuz omuza vererek baflard. Atatürk ün önderli inde flahlanan milli irade, düflmanlar yenerek kesin zafere ulaflt. Atatürk milleti ile, millet de Atatürk ile muharebe meydanlar nda kaynaflarak bütünleflti. Birbirlerine güvenleri tamd. fierefi, namusu, tarih ve varl için bunca insanüstü fedakarl klara katlanm fl bu büyük millete, hakimiyetten baflka ne verilebilirdi? flte Atatürk ün dehas buradad r. O, milletin kazand n millete verdi. Hakimiyet Kay ts z fiarts z Milletindir. diyerek, bunu tarihe tescil etti. 3 Ahmet Gürtafl, Atatürk ve Din E itimi, Diyanet flleri Baflkanl Yay., 1997, s. 124. 4 A. Alt ner, a. g. e., s. 765. 20
21
2. bölüm K fi L 23
Liderlik ve Atatürk * Ü lkelerin ve toplumlar n tarihinde iz b rakan ola anüstü dönemler ve dahi insanlar vard r. Tarihimizdeki ola anüstü dönemlerin sonuncusu Cumhuriyetimiz ve ça a damgas n vuran dahi ve önder insan m z da Mustafa Kemal Atatürk tür. Onun milli ve evrensel yönünü anlatmaya bu makalenin s n rlar yetmez. Biz bu makalede Atatürk ün sadece liderlik vas flar n sosyal psikolojinin lider ve liderlik kuram çerçevesinde bir toplum bilimci yaklafl m yla ele alaca z. Bunu yaparken de yöntem olarak önce liderlik kuram n n tan - m n ve kavramsal çerçevesini özet olarak aç klay p bu ilkelerin perspektifiyle Atatürk ün liderli ini aç klamaya çal flaca z. Lider ve Liderli in Tan m Sosyoloji bilimi toplumu birey aç s ndan analiz ederken roller ve rol farkl laflmalar üzerinde durur. Sosyolojinin bir alt disiplini say lan ve psikolojiyle ortak alanlar ndan biri olan sosyal psikoloji çerçevesinde bir ünite olarak ele al nan lider ve liderlik kavramlar da toplumdaki rol farkl laflmas olarak kavramsallaflt r lm flt r. Lider, üyesi bulundu u grubu, toplulu u ve ulusu peflinden sürükleyen, yönlendiren, örnek olan, hatta komuta eden yani yöneten kiflidir. Lider bireysel ç kar peflinde de il ulusal ç karlar peflindedir. Kendini kollamak niyetinde de il tüm Ülkelerin ve toplumlar n tarihinde iz b rakan ola anüstü dönemler ve dahi insanlar vard r. Tarihimizdeki ola anüstü dönemlerin sonuncusu Cumhuriyetimiz ve ça a damgas n vuran dahi ve önder insan m z da Mustafa Kemal Atatürk tür. Askeri alandaki yöneticili i ve stratejik alandaki dehas ile o, geçmifl zaman n seçkin büyük askeri dehalar aras nda yer al r. Bunu anlamak için onun askerlik sanat n n en güzel örneklerini teflkil eden Çanakkale ve Anadolu savafllar n n efsaneleflmifl sahnelerinde görmek gerekir. * Alaaddin YANARDA, Diyanet Ayl k Dergi, Say : 143 (Kas m 2002), s. 6-11. 24
yurttafllar na daha iyi bir yaflam haz rlamak peflindedir. 1 Lider, bireylerin davran fl ve inançlar nda en fazla sosyal etki yaratan kifli olarak tan mlanmaktad r. O halde lider, gücü en fazla kullanabilen bireydir. Lider bulundu u grubun üyelerini harekete geçirebilen, emirler verebilen ve bu emirlere uyulmas n sa layabilen kiflidir. Liderlik bir liderin grup üyelerini etkileyerek belli amaçlara ulaflmaya çal flmas sürecidir. Liderlik ikna etmeyi içerir. Bu ifllemin gerçekleflmesi için de iletiflimin iyi olmas, ihtiyaçlar n dikkatle gözlemlenmesi, gücün yerinde kullan lmas, grubun motivasyonu, desteklenmesi, güvenin sa lanmas ve grupta var olan coflkunun ayakta tutulmas gerekmektedir. 2 Liderlik, grubun üyeleri aras ndaki hem mevki hem de davran flsal farkl l klar kapsar. Bir lider, grubuna rehberlik eder ve grubun davran fl n kolaylaflt r r. Onun takipçileri ise liderin tekliflerini ve fikirlerini ço u zaman kabul eder ve grubun hedefe ulaflmas nda onun yol göstermesini bekler. Liderlerin nas l yol gösterdi ini, belli bir ortamda kimin lider olabilece ini etkileyen faktörlerin neler oldu unu, liderli in sosyal sonuçlar n n neler olabilece ini anlamak çabas sosyal psikolojide birbirinden farkl - laflan de iflik teori ve yaklafl mlar ortaya ç karm flt r. K saca liderlik, ister demokrat lider, ister otoriter lider olsun bütün sosyal gruplarda, kurumlarda, topluluk ve toplumlarda temel bir yap olarak karfl m za ç kmaktad r. 3 Liderli in Kavramlaflt r lmas Liderlik konusu asl nda insanlar çok eskiden beri ilgilendirmifl ve düflünürler, sosyal filozoflar, araflt rmac lar bu konuda pek çok görüfl ileri sürmüfllerdir. Bu görüflleri burada etrafl ca inceleme olana m z yoktur. Ancak liderli in kavramlaflt r lmas nda belli bafll yaklafl mlar olarak flunlar görüyoruz: 1. Kiflisel özellikleri ve büyük adamlar teorisi ya da en mükemmel insan yaklafl m 2. Ortamsal liderlik yaklafl m 3. Etkin liderlik modeli 4. Etkileflim liderlik modeli. Kiflisel özellikleri ve büyük adamlar teorisi ya da en mükemmel insan yaklafl m 1950 lere kadar oldukça popüler olan kiflilik özellikleri yaklafl m liderlerin di er insanlardan farkl belli bir tak m vas flara sahip oldu u fikrini ileri sürmekteydi. Bu görüfle göre gelmifl geçmifl liderlerin ortak vas flar onlar n lider pozisyona ç kmas n sa lam flt r. Bu vas flar sayesinde halklar üzerindeki etki gücüne sahip olmufllard r. Bu yaklafl ma göre kimileri lider olmak için do arken kimileri izlemek için dünyaya gelirler. 1 Sibel. A. Arkonç, Sosyal Psikoloji, Alfa Yay, 2.Bask, stanbul 2001, s. 290. 2 Nuray Sakall, Sosyal Etkiler, mge Kitapevi, Ankara 2001, s.89. 3 S. A. Arkonç, a.g.e., s. 290. 25
Baz insanlar lider olmak için gerekli olan tüm kiflisel özelliklere sahiptirler. Yani do- al liderdirler. Kiflilik yaklafl m na göre bir bireyin liderlik konumuna gelebilmesinde üç ana unsur vard r. Bunlar; a) Fiziksel özellikler: Boy, görünüfl. b) Kiflisel özellikler: Kendine güven, güce ihtiyaç duyma, duygusal denge, yüksek enerji düzeyi, srarc olma, olanaklar iyi de erlendirebilme, esneklik ve cesur olabilme. c) Yetenek: Zeka, düzgün konuflma, yarat c l k ve sosyal aç dan di er insanlar n ihtiyaçlar n kolayl kla fark edebilme. Yap lan araflt rmalarda liderlerde bu tür özelliklerin bulundu u gözlenmifltir. Kiflilik özellikleri, insanlar n lideri nas l alg lad klar nda da önemli rol oynar. nsanlar lider konumundakileri zeki, becerikli, di erleriyle iyi iliflkiler kurabilen kifliler olarak alg larlar. Bir çal flmada deneklerden bildikleri liderleri tan mlamalar istenmifl ve deneklerin en çok dört unsur üzerinde durdu u gözlenmifltir: 1. Karizma, 2. lham kayna- olma, 3. Zihni uyar c rolünü oynama, 4. Di erlerinin kiflisel ihtiyaçlar yla ilgilenme. Karizma kategorisi içinde sayg ve güven kazanma, güçlü bir kimli e sahip olma ve bunu, onu izleyenlerde de yaratabilme vard r. lham kayna unsuru, bir liderin optimistik görüflleri art rmas, duygusal bir iletiflim izlemesi ve coflku yaratabilmesi gibi özellikleri içerir. Zihni uyar c rolünü oynama ise; var olan de erlerin gözden geçirilmesini sa lama, problemlere yeni aç lardan bak lmas na ve çözüm bulunmas na yard m etme gibi konular içerir. 4 Ortamsal Liderlik Yaklafl m Liderlik konusunda bir di er yaklafl m ise belli bir çerçevede en etkili lider, o çerçeve içerisinde grubunu hedefe ulaflt rmak üzere en iyi donat lm fl kiflidir. Bu yaklafl - ma göre, grubun baflar s nda liderin önemli yeri vard r. Ama liderlik kiflinin kendi de- iflmez özellikleri de ildir. Bat politik tarihinde bunun bilinen en iyi örne i ngiltere Baflbakan W. Churchill dir. kinci Dünya Savafl s ras nda baflbakanl a seçilen ve halk taraf ndan çok sevilen Churchill, tart flmac l ve fikirlerinde inatla srar etmesiyle bilinirdi. Bu özellikler muhtemelen savafl zaman nda liderde tam da görülmek istenen özelliklerdi. Ama savafl bitip ngiltere yeni dünya düzenine kendini haz rlarken halk, bu özelliklerin yeni düzende ihtiyac duyulan lider özellikleri olmad n düflündü ve hemen ilk seçimlerde bir baflkas n büyük bir oy fark yla baflbakan seçti. 5 Etkin Liderlik Modeli Liderlik kuram nda bir di er görüfl Etkin Liderlik modelidir. Etkin Liderlik modelinde liderin etkinli inde rol oynayan üç ö e ortaya ç kmaktad r. Bunlar: a) Lider-üye iliflkileri, b) flin yap s, c) Lider mevkiinin gücüdür. 4 N. Sakall, a.g.e.,s. 4. 5 S. A. Arkonç, a.g.e., s. 291. 26
Lider-üye iliflkileri uyumlu, iflin yap s belirgin yani neyin nas l yap laca aç kça belli ise ve liderin elinde yeterli derecede güç ve yapt r m varsa ve lider üyeler taraf ndan lider olarak kabul ediliyorsa liderlik için çok uygun bir ortam var demektir. Bu üç ö eden bir veya birkaç ya da hepsinin olumsuz oldu u durumlar etkin liderlik bak - m ndan en zor durumlard r. Etkileflim Liderlik Modeli Sosyologlarca daha çok kabul gören bir di er kuram ise Etkileflim Liderlik modelidir. Grubun gereksinmelerini en iyi bir flekilde karfl layabilen kimselerin lider oldu u görüflü etkileflim liderlik modelidir. Burada etkileflimi söz konusu olan ö eler, bir taraftan grubun gereksinmeleri di er taraftan da bireylerin kiflisel özellikleridir. Grup Gereksinmeleri Kiflilik Özellikleri Etkileflim modeli günümüzde yayg n olarak kabul edilmektedir. Hem grubu hem bireyi göz önüne almas bak m ndan bu modelde sosyal psikolojik bir ele al fl söz konusudur. 6 flte bütün bu kuram ve kavramlar çerçevesinde Atatürk ün liderlik tarz n ele ald - m zda ondaki milli ve evrensel vas flar, objektif, bilimsel bulgular ba lam nda daha iyi kavram fl olaca z. Bir bak ma Ulu Önderde bütün liderlik vas flar n n bir arada belirginleflerek öne ç kt n görürüz. Belki de Atatürk ün ça aflan karizmas n n temelinde bu çok yönlü lider profili ve dost düflman herkesin mutab k kald o üstün seciye ve dehas vard r. Ünlü Alman filozofu Kant a göre; dahi, kaidelerin üstüne ç karak 6 Çi dem Ka tç bafl, nsan ve nsanlar, Evrim Bas m Yay n, stanbul 1988, s. 229. 27