28.Türkiye-AB Karma Đstişare Komitesi Toplantısı Edinburg, Đskoçya 13-14 Eylül 2010 Türkiye ve AB de Gıda Güvenliği: Ortaklığın Sinerjisi Necdet Buzbaş TĐSK Yönetim Kurulu Üyesi Türkiye Gıda Sanayi Đşverenleri Sendikası Başkanı 1
TÜRKĐYE VE AB DE GIDA GÜVENLĐĞĐ, ORTAKLIĞIN SĐNERJĐSĐ Đçerik : 1. Giriş 2. Gıda Güvencesi ve Gıda Güvenliği 3. Türkiye de Gıda Güvenliği 3.1.Gıda Güvenliği Politikası 3.2.Mevzuat 3.3.Kurumsal Yapı 4. AB de Gıda Güvenliği 4.1.Temel Đlkeler 4.2.Mevzuat 4.3.Kurumsal Yapı, Araçlar, Uygulama Modelleri 5. Ortaklık Öncesi Sinerji 6. Kamu Sivil Toplum Đşbirliği 7. Sonsöz 2
1. GĐRĐŞ : Bilindiği gibi, beslenme tüm canlıların yaşayabilmeleri için temel gereksinimlerinden birisidir.öyle ki havasız yaşayabilen mikroorganizmalar bulunabilirken beslenmeden yaşayabilen canlıya rastlanmamıştır. Beslenme, gıda adı verilen maddeler yardımıyla sağlanır.gıda, canlıların ağız yolu ile aldıkları, yaşamlarını sürdürmeleri, gelişmeleri ve çoğalmaları için fizyolojik açıdan gerekli maddelerin genel adı olarak tanımlanabilir.en gelişmiş canlı insan için gıda, salt fizyolojik bir gereksinim olmayıp aynı zamanda sosyal ve psikolojik değerleri de beraberinde taşımaktadır. Tarım, hayvancılık ve balıkçılık sektörlerinden sağladığı girdileri uyguladığı bir veya birden fazla işlemle raf ömrü uzun ve tüketilmeye hazır ürünlere dönüştüren imalat sanayi koluna Gıda Sanayi adını veriyoruz.gıda Sanayi nin temel işlevi, çabuk bozulma eğilimindeki tarımsal ürünlere belirli işleme ve saklama yöntemleri uygulayarak gıda gereksinimini karşılamayı sürdürülebilir kılmaktır. Gıda Sanayi; tarımsal üretimi işleme, katma değer üretme, istihdam ve ihracat ile ülkeye döviz girişi sağlama gibi önemli işlevleri nedeniyle stratejik bir sektördür.ülkeler gelişmişlik düzeyleri ne olursa olsun, vatandaşlarının beslenmelerini sağlayacak olanakları muhtemel krizlere karşı kendi güvencelerinde tutmak istemektedirler. 2. GIDA GÜVENCESĐ VE GIDA GÜVENLĐĞĐ Gıdaya erişim ve beslenme, insan için temel, vazgeçilmez, evrensel bir haktır.her insan, gerektiğinde yeterli kalite ve miktarda, ihtiyaçlarını karşılayacak, inanç ve kültürüne uygun, sağlıklı ve güvenli gıdaya ulaşabilmelidir. Günümüzde, dünya geneline baktığımızda gıdaya erişimin hakça olduğunu söylemek pek mümkün görünmüyor.gıda gelişmiş ülkelerde Sağlık Diyet, geri kalmış ülkelerde ise Hayat - Ölüm ilişkilerinin göstergesi oluyor.1996 yılında gelişmiş ülkelerce düzenlenen Dünya Gıda Zirvesi nde herkesin gıdaya erişiminin insanlık hakkı olduğu vurgulanmış, o gün 840 milyon olan dünya aç insan sayısının 2015 yılına kadar en az yarıya indirilmesi hedefi konmuştu. 2006 yılına gelindiğinde dünya açlık çeken insan sayısının azalacağına artış gösterdiği ve 862 milyona ulaştığı belirlenmiştir.2006 yılını dikkate almamızın nedeni, bu yıldan sonra yaşanan olumsuz gelişmelerin konulan hedef üzerindeki yıkıcı etkilerinin bilinmesi 3
açısındandır.hatırlanacağı üzere 2007 yılı Dünya Gıda Güvencesi ni derinden etkileyen, işlenmemiş gıda ve petrol fiyatlarının hızla arttığı ve tavan yaptığı bir yıl olmuştur.yaşananlara kısaca o günlerde Gıda Krizi adı verildi.gıda fiyatları bir sonraki yıl yani 2008 de yükselişini kesip tam soluklanırken bu kez Küresel Ekonomik Kriz ile yüz yüze gelinmiştir. Küresel Ekonomik Kriz, dünya gıda güvencesi konusunda yepyeni bir sorunu beraberinde taşımıştır.gelişmiş ülkelerin gıda harcamalarını kısmaları gelişmekte olan ülkelerden ithal ettikleri gıda maddelerini de azaltacakları anlamına gelmektedir.bu durum bu ülkelerdeki yatırımların durması ve fakirliğin artmasına yol açacaktır.nitekim Gıda Krizi nedeniyle dünya açlık çeken sayısında 75 milyon kişi artış olmuş, Küresel Ekonomik Krizin etkileriyle de 2008 yılı sonu itibarı ile bu sayıya 105 milyon kişi daha eklenerek dünya açlık çeken insan sayısı 1 milyar 40 milyon kişiye ulaşmıştır. Gıda güvencesi ve gıda güvenliği kavramları kamuoyunda sıkça karıştırılmaktadır. Gıda güvencesi, insanların doğal hakkı olan sağlıklı yaşama ulaşabilmeleri için uygun fiyatta, sağlıklı, yeterli, besleyici ve güvenilir gıdaya erişimin sağlanması olarak tanımlanabilir. Dünyamızın şu andaki mevcut olanakları var olan insanları besleyecek düzeyde olmasına karşın dünyamızda açlık giderek artış göstermektedir.bugün küresel gıda güvencesi yakın tarihindeki en büyük sorunla karşı karşıya bulunmaktadır.çoğu gelişmemiş ülkelerde yaşayan bir milyardan fazla insanın şu anda temel beslenme gereksinimlerini karşılamak için bile yeterli gıdayı bulamamalarını Gelişmiş Dünyanın Ayıbı olarak nitelendiriyorum. Ülkelerin, tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişi ile farklılaşan yaşam tarzları ile birlikte beslenme şekilleri ve tükettikleri gıdalarda da farklılaşmalar baş göstermiştir. Yeni yaşam şeklinin diretmesiyle tüketiciler hazır gıda maddelerine yönelmiş, bunun sonucunda da çok çeşitli hazır gıda üreten ve hazırlayan imalat sanayileri gelişmiştir.yani artık eskisi gibi kendiniz değil, birileri sizin için hazır gıda üretmekte, uzun süre saklanmasına olanak sağlayacak özellikleri oluşturmakta, kilometrelerce uzak noktalara göndererek pazarlama ve satışını yapmaktadır. Tüketicinin ne yediğini bilmesi, sağlıklı ve hilesiz gıda tüketiyor olması yanında lezzet kabulünün de tatmin edilmesi büyük önem taşımaktadır.đşte burada Gıda Güvenliği kavramı ortaya çıkıyor. Gıda Güvenliği tüketime sunulan gıdalarda oluşabilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik ve her türlü zararlıların bertaraf edilmesi için alınacak önlemlerin tümü olarak tanımlanabilir.birincil üretimin başlangıcı çiftlikten sofraya kadar, çevre ve insan sağlığına zarar vermeyen, üretimin 4
her aşamasında gerekli ve yeterli kontrolleri yapılmış, sağlıklı ve güvenilir ürünlerin temin edilmesini hedefler. Günümüzde, hızla küreselleşen dünya ticaretinde güvenilir gıda sağlamanın belirli bir coğrafi bölge ile sınırlandırılması mümkün değildir.kaldı ki bunu kendi ülkenizde mutlak anlamda sağladığınızı varsaysak bile, gerek ürün gerekse insanların birkaç saat içinde kıtalar arası yer değiştirme olanakları, risklerin boyutlarını artırmakta ve küresel kılmaktadır.bir de buna gelişmekte olan ülkelerin; tüketici eğitim yetersizliği, gelir seviyesindeki dengesizlikler, merdiven altı gıda üretimi gibi ulusal problemleri ilave edildiğinde Gıda Güvenliği ni sağlamanın nedenli zor olduğu ortaya açık olarak çıkmaktadır. Toplum ve onu oluşturan bireylerin sağlıklı ve güçlü olarak yaşamlarını sürdürmesinde, ekonomik ve sosyal yönden gelişmesinde, refah düzeylerinin artmasında, huzur ve güvence altında varlığını devam ettirmesinde yeterli, dengeli ve güvenli gıda ile beslenmesi temel koşullardan birisi ve belki de en önemlisidir. Yakın geçmişte yaşanan Deli Dana Hastalığı, Dioxine, Çin Kaynaklı süt tozlarında melamin, Sudan 1 boyası gibi olumsuzluklar tüketicilerin güvensizliğine yol açmıştır.bu nedenle, gıda güvencesi ve güvenliğinin sağlanması, sağlığın korunması ve geliştirilmesi, gıda kaynaklı hastalıkların önlenmesi ve çevrenin korunması Devletlerin Temel Görevleri arasına alınmıştır. Türkiye de tüketicinin korunması ile ilgili mevzuatın temeli 1982 Anayasası na dayanmaktadır.nitekim Anayasamızın 172.nci maddesi, Devlet, tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı tedbirleri alır, tüketicilerin kendilerini koruyucu girişimlerini teşvik eder demekle bu yükümlülüğü ortaya koymuştur. Türkiye AB katılım müzakerelerinde 28.nci başlık olan Tüketicinin ve Sağlığın Korunması, 9 Aralık 2007 tarihinde müzakereye açıldı.bugün, tüketicinin ve sağlığın korunması başlığında Türk Mevzuatı nın AB ile uyumunda tatmin edici bir seviyeye ulaştığı görülmektedir. 3. TÜRKĐYE DE GIDA GÜVENLĐĞĐ 3.1. GIDA GÜVENLĐĞĐ POLĐTĐKASI : Ülke genelinde çiftlikten sofraya gıda güvenliği anlayışı ile tamamlayıcı ve etkin bir gıda denetiminin sağlanması, tüketiciye güvenli gıda temini, tüketici menfaatlerinin ve sağlığının korunması ile sektörde haksız rekabetin önlenmesi olarak ifade edilebilir. Bu kapsamda bitkisel, hayvansal ve su ürünlerinin birincil üretim aşamasından başlayarak takip eden tüm işlemlerden tüketim aşamasına kadar yine gıda güvenliği ilke ve 5
prensiplerinin gözetilmesi esastır.yani gıda güvenliği stratejisi ÇĐFTLĐKTEN SOFRAYA tüm süreci kapsamaktadır. 3.2. MEVZUAT : Gıda mevzuatı temel olarak, tüketiciyi korumak için çıkarılan ve genel anlamda gıda maddelerinin üretildiği, depolandığı ve satıldığı yerlerin niteliklerini belirleyen kanun, tüzük ve yönetmeliklerin bütününe verilen addır. Gıda ile ilgili ilk uygulamalar 1930 yılında çıkarılan 1580 sayılı Belediye Yasası içindeki birkaç madde (Madde 15, 99, 104, 105) ile başlamıştır.daha sonra aynı yıl içinde yani 1930 da kapsamlı, 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Yasası nda (Madde 181 199) yer bulmuştur. Umumi Hıfzısıhha Yasası na dayanılarak ilkin, 1942 yılında Gıda Nizamnamesi daha sonra da 1952 yılında Gıda Maddeleri Tüzüğü çıkarılmıştır.28 / Haziran / 1995 tarihinde çıkarılan bütüncül anlamda Gıda Yasası diyebileceğimiz 560 sayılı KHK çıkana kadar tüm gıda mevzuatımız bu tüzüğe göre yönetilmiştir.geçen bu sürede gıdadan sorumlu Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı nın yayınladığı mevzuat olarak; 1961 yılında 224 sayılı yasa ile Gıda Konseyi Oluşturulması ve Sağlık Ocaklarının Gıda Hijyenine Yönelik Görevleri, 1980 yılında Gıda Kontrol Hizmetlerini Yürütme Talimatı ve 1995 yılında Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği sayılabilir. 28 Haziran 1995 tarihinde çıkarılan 560 sayılı Gıdaların Üretim, Tüketim ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararname gıda hizmetlerine dönük temel ve yapısal değişiklikler getirmiştir.bu kararname ile gıda hizmetlerindeki kargaşa kısmen önlenmiş, gıda üretimi yapan gayri sıhhi müesseselerin ruhsatlandırma yetkisi ve tüm gıda denetim hizmetleri Sağlık Bakanlığı na bırakılmıştır.çerçeve niteliğindeki bu Kanun Hükmünde Kararnameye dayanılarak Sağlık Bakanlığı nın koordinatörlüğünde Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği, Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Yönetmelik, Đçilebilir Suların Üretimi Ambalajlanması Tüketimi ve Denetlenmesi Hakkında Yönetmelik, gibi yönetmelikler çıkarılarak yürürlüğe konmuş ve her sağlık ocağı bölgesinde düzenli denetimlere başlamıştır.gereksinim duyulan alanlarda belediyelerle işbirliği yapılmıştır.560 sayılı KHK çerçeve bir yasa olup, gıda zincirinin üretimden tüketime kadar tüm aşamalarında uygulanmak üzere hazırlanmıştır.cezai hükümler ise 4128 sayılı kanun ile ayrıca düzenlenmiştir. 5 Haziran 2004 tarihinde 5179 sayılı Gıdaların Üretim, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun Resmi 6
Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş ve sektöre AB müktesebatı çerçevesinde uyum sağlayacak yeni bir yön çizilmeye çalışılmıştır.yapılan bu değişiklikle Ulusal Gıda Kodeksi Komisyonu Kurulması, Risk Analizi, Bilimsel Komiteler Teşkili, Ulusal Gıda Meclisi ve Gıda Bankacılığı, Kriz Yönetimi ve Đzlenebilirlik gibi konular yasada yer almıştır. Ancak bir yıl sonra çıkarılan 3.7.2005 tarih 5393 sayılı Belediye Kanunu, 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu ve 5302 sayılı Đl Özel Đdare Kanunları nedeniyle Danıştay Gayri sıhhi müesseseleri ruhsatlandırmak ve denetlemek yükümlülüğünü belediyelere vermiştir.bu duruma göre, gıda güvenliğinin sağlanmasında yetkili kurum sayısı üçe çıkmıştır.bunlar Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Đçişleri Bakanlığı dır. 560 sayılı KHK ve 5179 sayılı KHK nin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanununa dayanılarak bugüne kadar 12 yönetmelik ile Türk Gıda Kodeksi içinde 107 tane de ürün tebliği yayınlanmıştır. Gelişmiş ülkelerde Gıda Güvenliği kavramı içinde Yem Güvenliği kavramı da yerleştirilmiş olup, gerekli denetim ve kontrol bu kapsamda yürütülmektedir.ülkemizde ise gıda ve yem güvenliği, veteriner hizmetleri ve bitki sağlığı konuları yeni kanunun uygulanma tarihi 13 Aralık 2010 tarihine kadar beş ana kanun ve bunlara bağlı çıkarılan mevzuat ile düzenlenmektedir.bunlar; Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun (Kanun No:5179), Hayvan Sağlığı ve Zabıtası Kanunu (Kanun No:3285), Yem Kanunu (Kanun No:1734), Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Kanunu (Kanun No:6968) ve Su Ürünleri Kanunu dur (Kanun No:1380). 5179 Sayılı Yasa yola çıkıştaki hedefine ne yazık ki ulaşamamış, AB ye uyum gerekçesi yerine getirilememiştir.nitekim AB 2009 yılı Türkiye Đlerleme Raporu nda Fasıl 12 Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikası başlığı altında Türkiye, gıda güvenliği konusundaki AB müktesebatının iç hukuka aktarılması ve uygulanması konusunda sınırlı ilerleme kaydedilmiştir.bu fasıldaki katılım müzakerelerinde kilit unsur olan gıda, veterinerlik, yem, hijyen ve resmi kontrollere ilişkin çerçeve kanun henüz kabul edilmemiştir diyerek 5179 sayılı kanunun yetersizliğini oraya koymuştur. 3.3. KURUMSAL YAPI : Türkiye de Gıda Güvenliği nin sağlanmasında yakın tarihe kadar üç ayrı Bakanlığın rol aldığını ifade etmiştik.bu Bakanlıklar sırası ile; 7
a ) Tarım ve Köyişleri Bakanlığı b ) Sağlık Bakanlığı c ) Đç işleri Bakanlığı idi. 13 Haziran 2010 tarihli ve 27610 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu ile bu çok başlı yönetime son verilmiş, adı geçen kanunun 45.nci maddesinde tek yetkili olarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı kılınmıştır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın merkez teşkilatında ana hizmet birimi olarak beş Genel Müdürlük bulunmakta, bunlardan sadece Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü (KKGM) gıda ve yem güvenliği, su ürünleri, veterinerlik ve bitki sağlığı alanında yetkili otorite olarak çalışmaktadır.kkgm, gıda güvenliği alanında uluslararası kuruluşlar nezdinde ülkemiz irtibat noktasıdır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın taşra yapılanması olarak ülke genelinde her ilde bir Tarım Đl Müdürlüğü, ilçelerde ise Tarım Đlçe Müdürlükleri bulunmaktadır.türkiye genelinde 81 Tarım Đl Müdürlüğü nde halen bulunan 4535 Gıda Denetçisi ve 40 il kontrol laboratuarında çalışan 1200 kişiyle resmi denetim ve kontrol hizmetleri gerçekleştirilmektedir.ayrıca Tarım ve Köyişleri Bakanlığı dışında 49 adet, Bakanlıktan faaliyet izni almış Özel Gıda Kontrol Laboratuvarları da kontrol hizmetlerine destek vermektedirler. 4. AVRUPA BĐRLĐĞĐ (AB) NDE GIDA GÜVENLĐĞĐ Avrupa Birliği, Avrupa Ekonomik Topluluğu adıyla 1957 yılında Roma Anlaşması ile kurulmuştur.başlangıçtaki 6 üye bugün 27 ye yükselmiş, Türkiye Hırvatistan ve Makedonya aday ülke olarak sırada beklemektedirler. 27 üyeli Avrupa Birliği nin nüfusu Eurostat ın 2010 başı verilerine göre 501 milyon 62 bin, yüzölçümü ise 3.5 milyon km² dir. AB ne giriş, başlangıçta her yeni üye devletin yasal ve ekonomik sistemlerinde önemli değişikliklere yol açmaktadır.üye devletler, detaylı AB gıda mevzuatının tam olarak benimsenmesi, özel şirketlerdeki gıda güvenliği konularının doğrudan kontrolü, esnek ve yol gösteren gıda yasasıyla birlikte küresel serbest piyasa ekonomisine entegrasyona kadar adım adım bir çok dönüşüm yaşamışlardır, yaşamaktadırlar. AB mevzuatını uygulamanın üye devletlere ağır bir yük getirdiği de bir gerçektir.bir araştırmaya göre 1998 yılından beri AB mevzuatının Đngiltere ye 185 milyar dolarlık bir maliyet getirdiği hesaplanmıştır. 8
4.1. TEMEL ĐLKELER : Gıda güvenliği mevzuatı, birliğin bilimsel, sosyal, politik ve ekonomik güçlerinin bir karışımını yansıtacak şekilde, özellikle de Ortak Tarım Politikası (OTP) nin amaçlarından biri olan iç pazarın oluşturulması çerçevesinde gelişmiş, 2000 yılından itibaren ise açık bir yenilenme süreci yaşamıştır. Temel ilkeleri; - Gıda ile ilgili her alanda insan sağlığının ve tüketici çıkarlarının en yüksek düzeyde korunmasını temin etmek, - Đç pazarın en etkin şekilde işlemesini sağlamak olarak özetlenebilir. 4.2. MEVZUAT : Ortak piyasada ürünlerin serbest dolaşımını, her ne kadar kuruluşta Roma Anlaşması nın 3.ncü maddesi öngörmekte ise de gıda maddelerinin serbest dolaşımı için ilk adım, üye devletler arasında bazı gıda ürünlerinin açıklamalarına ilişkin farklılıklardan doğan sorunların ortaya çıktığı 1970 yılında atılmıştır. Önceleri 4 direktif ve genel gıda hijyeni direktifi (Konsey Direktifi 93 / 43 / EEC) verisinde yer alan hayvansal ürünler için belirtilen gıda güvenliği konuları 2002 yılından itibaren hızla yenilenmiştir.bu tarihe kadar, 1997 yılında yayınlanan Yeşil Kitap (Gıda Yasası Genel Đlkeleri ve paydaşlarla istişare kapsamlı) ve 12.1.2000 de yayınlanan Beyaz Kitaptan (gıda güvenliğini kapsar) bahsetmek yerinde olacaktır. Son yirmi yılda yaşanan tehlikeler; büyükbaş hayvanlarda BSE (deli dana), kanatlılarda Dioksinler, Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar(GDO), Zoonozlar (Salmonella, Lysteria vb.), Pestisit kalıntıları, Allerjik maddeler, veteriner ilaç kalıntıları, hayvanlarda büyümeyi destekleyici antibiyotik ve hormon kullanımı gibi konular tüketici güvenini sarsmış, gıda güvenliğine ilişkin yasaların yenilenme sürecini hızlandırmıştır. Yenilenecek yasalar kadar, konuya yaklaşım değişikliği benimsenmiş ve temel yükümlülükler vaaz edilmiştir. Yeni yaklaşım; gıda üretimi, çiftlikten çatala uzanan ve çok sayıda paydaşın yer aldığı bir zincirdir.gıdalardaki tehlikeler bu zincirin herhangi bir aşamasında oluşabilir.dolayısıyla tüm süreçler kontrol altında tutulmalıdır.bunun için sistematik bir yaklaşım gerekmektedir.bu yaklaşım birincil üretim (Bitkisel, hayvansal ve su ürünlerinin yetiştiriciliği) ile ikincil üretim (Gıda ve yem işletmeleri) aşamasında yer alan gerçek ve tüzel kişiler, satışa sundukları gıda maddelerinin ulusal gıda mevzuatı şartlarına uygunluğundan sorumludurlar şeklinde özetlenebilir. 9
Temel yükümlülükleri ise; güvenli gıda, sorumluluk, izlenebilirlik, şeffaflık, acil durum kriz yönetimi, önleyici faaliyetler ve resmi mercilerle işbirliği olarak sıralayabiliriz. Bugün itibarı ile yeni AB Gıda Mevzuatı şekillenmiş olup, üye ülkelerle de büyük ölçüde uyumlaştırılmıştır.178 / 2002 sayılı Gıda yasasının genel prensiplerini ve gerekliliklerini belirleyen, Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA) yı kuran ve gıda güvenliği ile ilgili prosedürleri belirleyen Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Tüzüğü, birliğin gıda ve yem yasalarının ortak prensip ve açıklamalarını ortaya koyar.1 Ocak 2005 tarihinden itibaren tüm üye ülkelerde bağlayıcı olarak uygulanmaktadır. Regülasyon (EC) 178 / 2002 genel gıda kanunun amacı; - Đnsan sağlığının ve tüketicilerin en üst düzeyde korunması, - Adil gıda ürünleri ticareti dahil olmak üzere tüketici çıkarlarının korunması, - AB içerisinde gıda ürünleri ve yemin serbest dolaşımının sağlanması şeklinde özetlenebilir. 178 / 2002 / EC genel gıda yasasının şemsiyesi altında; 1 ) Gıda Đşletmeleri Đçin : a ) Her türlü yem ve gıdalar için genel hijyen kuralları 852 / 2004 / EC b ) Hayvansal gıdalar için özel hijyen kuralları 853 / 2004 / EC 2 ) Yetkili Merci Đçin : a ) Yem ve gıda yasası, hayvan sağlığı ve hayvan refahı kurallarına uygunluğun doğrulanması için gerçekleştirilecek resmi kurallara ilişkin regülasyon 882 / 2004 / EC, b ) Đnsan tüketimine yönelik hayvansal kökenli gıda ürünlerinin resmi kontrollerinin organizasyonuna yönelik spesifik kuralları belirleyen regülasyon 854 / 2004 / EC. 3 ) Đnsan tüketimine yönelik hayvansal kökenli gıda maddelerinin üretimini ve piyasaya arzı için gıda hijyen ve sağlık kurallarına ilişkin bazı eski direktifleri yürürlükten kaldıran regülasyon 2004 / 41 / EC. 10
Gıda Güvenliği ve Sertifikasyon AB Gıda Güvenliği Mevzuatı temel yasalarını bu şekilde ortaya koyduktan sonra ikincil metinlere süre kısıtı nedeniyle burada yer vermeyeceğiz. 4.3. KURUMSAL YAPI : AB nin şu anda 27 üyeden oluştuğunu daha önce vurgulamıştık.üye ülkelerde yapısal farklılıklar bulunmakla birlikte birlik için geçerli ve bağlayıcı kurallar 2005 yılından başlayarak tüm üye ülkeler için zorunlu hale gelmiştir.ab nin gıda güvenliği mevzuatı şu araçlarla kullanılmaktadır. - Avrupa parlamentosu ve Konseyi ya da Komisyonun Direktifleri : Bütün üye devletlere uygulanır, bağlayıcı ve zorunludur. - Konsey Direktifleri : Zorunlu araçları açıklar ancak ulusal uygulama alanlarında ulusal hukuklarına göre yorumlama esneklikleri vardır. - Kararlar : Belirtildikleri tarafları bağlayan belgelerdir. 11
AB Gıda mevzuatı yatay ve dikey anlamlara gelecek şekilde ifade edilir. Yatay Mevzuat : Bütün gıda ve gıda gruplarına uygulanabilir, yasanın belirli bir yönüyle ilgilidir (hijyen, etiketleme vb.). Dikey Mevzuat : Belirli gıdalarla (süt, meyve suyu vb.) ilgilenir ve gıdaların tüm yönlerini (hammadde, içindekiler, işleme, etiketleme vb.) kontrol eder ve standartlarını belirler. Uygulama modelleri : Birlik seviyesinde ya da ulusal seviyede gıda işletmesi sorumlu yöneticileri için kılavuz olarak hazırlanan Uluslararası Gıda Standartları; iyi tarımsal uygulama (GAP), iyi hayvansal uygulama (GVP), iyi üretim uygulamaları (GMP), iyi hijyen uygulamaları (GHP), iyi dağıtım uygulaması (GDP) ve iyi ticaret uygulamaları (GTP) gibi. CEN ve ISO Standartları : EN ISO 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi, EN ISO 22005 yem ve gıda zincirinde izlenebilirlik, EN ISO / IEC 17025 Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarının Yeterliliği Standardı, EN ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi şartları vb. Bunlar gıda işletmesi sorumlu yöneticileri tarafından uygulanabilecek ve üçüncü kişiler tarafından onaylanan gönüllü yasal araçlardır. Özel standartlar : Özel standartlar tüketici tedarikçi ilişkisinin konusudur.örneğin BRC küresel standardı özel etiket ürünlerinin sorumluluklarını kanıtlayan bazı perakendeciler tarafından belirlenen özel şartlardır. Avrupa Birliği 178 / 2002 / EC Direktifi Genel Gıda Kanunu, Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA) ni kurarak gıda ile ilgili olarak insan sağlığı ve tüketici haklarının korunmasını sağlayacak örgütsel düzenlemeleri de yapmıştır.bu düzenleme ile halkın sağlığının korunması ve gıda güvenliğinin sağlanması açısından risk değerlendirmesinin yapılabilmesi ve gerekli bilimsel önerilerde bulunabilmesi, risk değerlendirmesi ile risk yönetiminin birbirinden ayrılabilmesi için EFSA bağımsız bir kurul olarak oluşturulmuştur.kurul görüş ve kararlarını Avrupa Komisyonu Sağlık ve Tüketiciyi Koruma Direktörü ne sunar. Üye ülkelerde, gıda konusundaki kontrol ve denetimler resmi kurumlarca yürütülmektedir.đncelenen 25 üye ülkede; bu kurumlardan kamu tek başına % 56, kamu ile yerel yönetim birlikte % 96, yerel yönetim tek başına % 4 olarak yer almaktadır. Denetimlerden sorumlu birim dikkate alınarak yapılan değerlendirmede ise gıda otoritesi % 63, bakanlıklar % 26, bakanlık ve gıda otoritesi birlikte % 10 olarak yer almaktadır. Her bir AB üyesi ülkenin Ulusal Gıda Güvenliği sisteminin iç işleyiş ile ilgili birim ve otoritelerini gösteren tablo ekte verilmiştir. 12
Gıda Güveliği ve Sertifikasyon Şekil 2. AB Ülkelerinde Resmi Kontrol ve Denetimler 5. ORTAKLIK ÖNCESĐ SĐNERJĐ : 35 konu başlığından oluşan AB müktesebatı (Acquis Communautaire) toplumsal yaşamı ilgilendiren tüm alanlarda AB nin yürürlükte olan hukuk sistemi kurum ve kurallar bütünüdür.müktesebat Avrupa Topluluğu nu kuran anlaşma ile onu tadil eden antlaşmalar, ikincil mevzuat, üçüncü ülkelerle yapılan antlaşmalar ve adalet divanı kararlarından oluşur. Müzakere süreci her aday ülkenin AB müktesebatını ne kadar sürede kabul edip, yürürlüğe koyacağının ve etkili bir şekilde uygulayacağının belirlendiği süreçtir.aday ülke AB 13
müktesebatının tümünü benimsemek ve uygulamak için gerekli kurumsal yapılanmayı oluşturmak zorundadır. Müzakere edilen tek husus uygulama takvimidir. Müzakere aşamaları iki etapta yürütülmektedir.đlk etap TARAMA olarak adlandırılan süreç olup açılış kriterlerinin karşılanması kaydıyla tamamlanır, konsey değerlendirmesi sonucu müzakere sürecine geçilir.müzakere sürecinde kapanış kriterlerinin karşılanması durumunda konsey değerlendirmesiyle faslın geçici kapatılması yapılır. Gıda güvenliği ile ilgili müktesebat fasıl 12 olup Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikaları adı altında yer almaktadır. AB ye tam üyelik hedefine kilitlenmiş Türkiye nin tüm kurum ve kuruluşları gibi gıda güvenliğinden sorumlu Tarım ve Köyişleri Bakanlığı da görevini yerine getirme bilinciyle hızlı bir tempoda çalışmakta, AB nin ilgili kurumlarıyla iletişimlerini canlı tutarak oluşan sinerjiden faydalanmaktadır. Ülkemizde Gıda Güvenliği, Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı ve Yem konusunun yakın geçmişte beş ayrı kanun ve bunlara bağlı çıkarılan ikincil mevzuat ile düzenlendiğine daha önce değinmiştik. AB ile tam üyelik müzakerelerinin gereği, Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı nın yani 12.faslın açılması için gerekli 6 açılış kriterinden beşi tamamlanmış, AB müktesebatı ile uyumlu Gıda, Yem ve Veterinerlik Çerçeve Mevzuatı henüz oluşturulamamış idi.bu fasıldaki katılım müzakerelerinde adı geçen gıda, veterinerlik, yem, hijyen ve resmi kontrollere ilişkin Çerçeve Kanun olmazsa olmaz unsur olarak kabul ediliyordu. 2006 yılından beri süregelen çalışmalar nihayet tamamlanmış, 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu T.B.M.M. de 11.06.2010 tarihinde kabul edilmiş 13.06.2010 tarihinde Resmi Gazete de yayınlanarak kanunlaşmıştır. Kanun 50 madde ile bir geçici maddeden oluşmakta; ilk dört kısım hayvan sağlığı, hayvan refahı ve zootekni ve veterinerlik sağlık ürünleri ile bitki sağlığı na ayrılmış, diğer kısımlarda gıda güvenliği, yem ve hijyen konuları yer almıştır. Açılış kriterlerinden daha önce beşi tamamlanmış olan 12.nci faslın son kriteri de böylece tamamlanmış olmaktadır.ab dönem başkanlığının son gününde Đspanya, ağır işlemesiyle bilinen AB bürokrasisinin bu geleneğini yıkarak 30 Haziran 2010 tarihinde faslın açılacağını ilan etmiş ve fasıl açılmıştır. 12.nci faslın açılmasıyla Türkiye nin AB ile müzakereye açtığı fasıl sayısı 13 e ulaşmış olmaktadır. AB ile uyum kapsamında yine bu yıl çok önemli bir çalışma gerçekleştirilmiş, Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar ile ilgili konuları da kapsayan Biyogüvenlik Yasası (Kanun No:5977) yürürlüğe girmiştir. 14
Gıda güvenliğinin sağlanmasında mevzuat yanında bunun uygulanmasında etkin rol üstlenecek kurumsal yapı da önem taşımaktadır.bu cümleden olarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın adının Tarım ve Gıda Bakanlığı olarak değiştirilmesi de dahil yeniden yapılanma ile ilgili Tarım ve Gıda Bakanlığı nın Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanun Tasarısı kısa sürede yasalaşmak üzere T.B.M.M. gündemindedir. Son bir yıl içinde yapılan çalışmaları şöyle özetleyebiliriz; a ) Tohumculuk Kanunu (Kanun No : 5553) yürürlüğe girdi. b ) Yeni Bitki Çeşitlerine Ait Islahatçı Haklarının Korunmasına Đlişkin Kanun (Kanun No : 5042) yürürlüğe girdi. c ) Gıda güvenliğinin önemli bir bölümünü oluşturan gıda hijyeninin teminine yönelik denetim ve kontrollerle, bir yandan gıda kodeksine uygun güvenilir ve hijyenik üretim sağlanırken diğer yandan gıda işyerlerinin teknik ve hijyenik normlarının geliştirilmesi hedeflenmiştir. d ) AB üyesi ülkelerin uygulamaları esas alınarak, TKB lığınca Đşletmelerin Risk Esasına Dayalı Denetim Sıklıkların Belirlenmesi Prosedürü hazırlanmış ve 81 Tarım Đl Müdürlüğü tarafından uygulamaya konulmuştur. e ) Tüketicinin korunmasına yönelik risk esasına dayalı denetimler yanında ürün bazında denetim ve izleme programları kapasiteleri genişletilmiştir.2009 yılında 17 ürün sınıfında 47 üründe pestisid kalıntısı, 4 ürün grubunda 7 adet izleme programı ve 12 değişik ürün sınıfında etiket denetim ve kontrol programı uygulamaya konulmuştur. f ) AB den fon kullanılarak hazırlanmış bir proje kapsamında Ulusal Gıda Referans Laboratuvarı kurulma çalışmaları tamamlanmıştır. g ) AB destekli bir çok proje ve eğitim faaliyeti gerçekleştirilmiştir.bunlardan bazıları; - Türkiye de Gıda Güvenliği ve Kontrol Sisteminin Yeniden Yapılandırılması ve Güçlendirilmesi (TR04IBAG 02) AB Projesi, - Türk Gıda Güvenliği Denetimlerinin, AB Gıda Güvenliği Yönetmelik ve Standartlarıyla Uyumlaştırılması MATRA Projesi (G2G07/TR/8/15). - SANCO Gıda Güvenliği için Daha Đyi Eğitim. - TAIEX Gıda Güvenliği için Bölgesel Eğitim. - EFSA Projesi Ülkemizin EFSA ya katılımı amacıyla yürütülen proje. - Gıda güvenliği bilgi sisteminin faaliyete geçirilmesi. - Gıda ve yemlerde hızlı alarm sisteminin (RASFF) işletilmesi. - Hijyen klavuzlarının bir kısmının hazırlanması. 15
6. KAMU SĐVĐL TOPLUM ĐŞBĐRLĐĞĐ : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı; güvenli gıda konusunda yediden yetmişe herkese ulaşmayı, gıda denetim hizmetlerinin etkin bir şekilde yürütülebilmesi için tüketicilerin bu hizmette aktif rol almaları, haksız rekabeti ve kayıtdışı gıda üretimini önlemeyi ve Bakanlığın gıda güvenliği konusunda yetki ve çalışmaları hakkında toplumu bilgilendirmeyi hedefleyen bir kampanya düzenlemiştir. Güvenilir Gıda, Sağlıklı Yaşam sloganıyla 14 Şubat 2009 da başlatılan kampanya bir yıl boyunca çeşitli etkinliklerle devam ettirilmiştir. Tüketicilerin gıdaya ilişkin her türlü şikayet veya taleplerinin Türkiye nin her yerinden bildirilebileceği ALO 174 Gıda Hattı yine 14 Şubat 2009 da imzalanan bir protokolle gerçekleştirilmiştir.web tabanlı yazılım sayesinde talepler anında işleme alınmakta, sonuçlar ya tekrar arama veya verilen başvuru numarasıyla www.alo174.gov.tr adresinden öğrenilmektedir.14 Şubat 2009 tarihinden bu yazının kaleme alındığı 13 Temmuz 2010 tarihine kadar 38.817 başvuru alınmış, bunların 35.497 sı cevaplandırılmıştır. Gıda Güvenliği Yılı olarak ilan edilen 2009 yılında, sivil toplum kuruluşları kamu ile işbirliğinin en güzel örneklerini sergilemişlerdir.başkanlığını yürüttüğüm Türkiye Gıda Sanayi Đşverenleri Sendikası (TÜGĐS), yukarıda bahsedilen kampanya için açılış cıngılı beste ve müziğini yaptırmış, ALO 174 Gıda Hattı projesinin gerçekleştirilmesine de maddi destek vermiştir. Bir diğer etkinlik olarak 4 Aralık 2009 tarihinde Gıda Güvenliği Derneği ile birlikte gerçekleştirdiğimiz Uluslararası 1.nci Gıda Güvenliği Kongresi nden de bahsetmek yerinde olacaktır.bu yıl yine 4 Aralık ta ikincisinin hazırlıklarına başlanmıştır. 7. SONSÖZ Türkiye Avrupa Birliği ile katılım müzakerelerinde Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı faslını (12.nci fasıl), Đspanya nın Dönem Başkanlığı nın son gününde, 30 Haziran da açarak açılan fasıl sayısını 13 e yükseltmiştir. Avrupa Birliği üyeliğini bir modernleşme projesi olarak kabul eden ülkemiz, çalışmalarını ve ilişkilerini sistemli ve yoğun bir şekilde sürdürerek oluşan sinerjiden en üst düzeyde yararlanmaya çalışmaktadır.türkiye için önemli olan, bu sürecin heyecan kaybı yaşanmadan yarattığı ivme sayesinde her alanda çağdaş standartlara ulaşılması ve vatandaşlarımızın yakalayacakları yüksek refah düzeyi yanında temel hak ve özgürlüklerinin de daha da geliştirilmesidir. Gıda güvenliği faslının açılışı, geçmişte zaman zaman yaşadığımız bazı olumsuzlukların tarihe kavuşacağı milletimizin alışveriş sepetini veya market arabasını gönül rahatlığıyla dolduracağı bir sürenin başlangıcı olacağı ümidindeyim. 16
Türkiye bulunduğu coğrafi konum ve sahip olduğu iklimiyle aynı anda bir çok hayvan türüne ev sahipliği yapması ve binlerce sebze ve meyvenin yetişmesine olanak tanımasıyla Avrupa Birliği ülkeleri için önemli bir artı değer olduğunu ispat ediyor. 17