Ekonomi I 5.Bölüm: Devletin Fiyat Kontrolü Doç.Dr.Tufan BAL Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK in Temel Ekonomi kitabından faydalanılmıştır.
5.1.Tavan Fiyat Devlet bazen piyasalara müdahale ederek bazı mal ve hizmetlerin satılabileceği maksimum fiyatları belirler. Bir mal ve hizmet için devletçe belirlenen maksimum fiyata Tavan Fiyat denir. Mal ve veya hizmet en çok o fiyattan satılabilir. O fiyatın üstünde alınıp satılması yasaktır, suçtur. 2
3 5.1.Tavan Fiyat Tavan fiyat, genellikle savaş ve kıtlık yıllarında bazı malların arzının az, dolayısıyla piyasa denge fiyatlarının yüksek olduğu durumlarda tüketicileri korumak amacıyla konur ve piyasa denge fiyatının altında olur. Örneğin, İkinci Dünya Savaşı nda asker sayısının arttırılması sonucu, tarımsal üretiminin azalması ve ekmeğin fiyatının aşırı derecede artma eğililimine girmesi
4 5.1.Tavan Fiyat Bu yüzden devlet, tüketicileri korumak için ekmeğe tavan fiyat koymuş ve talep edilen miktara göre üretimi az olan ekmeğin vesika sistemi ile halka satılması sağlanmıştır. Bu arada karaborsa durumu oluştuğu zamanlar olmuştur. Şekil 5.1 de tavan fiyat (P1) piyasa denge fiyatı Po nun altında olup, talep edilen miktar (Q2) arz edilen miktardan (Q1 den) fazladır; piyasada bir talep fazlası bulunmaktadır. Bu talep fazlası piyasada çeşitli durumlara neden olabilir.
5 5.1.Tavan Fiyat P D Karaborsa Fiyatı P2 S Piyasa Fiyatı P0 Tavan Fiyat P1 Talep fazlası Tavan fiyat S D Q1 Q0 Q2 Q
6 1. Önce Gelen Alır Uygulaması Kıt olan mal belli yerlerde tavan fiyatından satışa sunulur. Malın satışa sunulduğunu duyan tüketiciler sınırlı sayıda arz edilen maldan satın almaya çalışırlar, kuyruklar oluşur. Örneğin, 1979 yılında tüp gaz, ampul, sigara ve şeker gibi bazı mallarda devletçe belirlenen tavan fiyatlarda talep fazlası oluştuğundan bu mallar için kuyruklar meydana geliyordu.
7 2.Satıcıların Malı İstedikleri Kimselere Gizlice Satması İkinci Dünya Savaşı nda ve 1979 yılında Türkiye de bazı bakkallar bazı malların devletçe denge fiyatının altında belirlendiği zamanlarda, satış için temin ettikleri sınırlı miktarlardaki malları dükkanlarında bazı yerlere gizleyip, devamlı müşterilere azar azar ve gizlice satıyorlardı.
8 3.Vesika (Karne) Uygulaması Tavan fiyatından arz edilen miktar karşılığında devletçe kuponlar basılıp bunlar vesikalar içinde tüketicilere eşit miktarlarda dağıtılır. Tüketiciler ellerindeki kuponlarla sınırlı sayıdaki maldan kendilerine düşeni tavan fiyatından satın alırlar. II.Dünya Savaşı dünyada ve 1979 da Türkiye de bu olaylar yaşanmıştır.
9 4.Karaborsa Şekil 5.1 de görüldüğü gibi, Q1 miktarında üretilen malı bir kısmının veya hepsinin piyasaya arz edilmeden veya arz edilir edilmez bazı kişiler tarafından tavan fiyattan satın alınıp gizlice, ve tabi yasalara aykırı olarak, tüketicilere tavan fiyatın üstünde bir fiyatla satılması durumuna karaborsa denir. Bu karaborsa fiyatı P2 kadar olabilir.
10 5.1.Tavan Fiyat P D Karaborsa Fiyatı P2 S Piyasa Fiyatı P0 Tavan Fiyat P1 Talep fazlası Tavan fiyat S D Q1 Q0 Q2 Q
5.2.Taban Fiyat Devlet bazen piyasalara müdahale ederek bazı mal, hizmet ve üretim faktörleri için denge fiyatının üstünde bir minimum fiyat belirler, bu fiyata taban fiyat denir. Taban fiyat genellikle, tarım ürünleri ve emek piyasalarında görülür. Amaç, tarım ürünleri piyasasında çiftçileri, emek piyasasında da işçileri korumaktır (Şekil 5.2). P1 taban fiyatı, piyasa denge fiyatı olan Po nun üstünde olup, arz edilen miktar (Q2) talep edilen miktardan (Q1 den) fazladır; piyasada bir arz fazlası bulunmaktadır. 11
12 5.2.Taban Fiyat P P1 P0 D Arz Fazlası S Taban fiyat S D Q1 Q0 Q2 Q
13 Tarımsal Ürünler İçin Taban Fiyat Türkiye de devlet, tütün, fındık, buğday ve çay gibi bazı ürünler için taban fiyatı uygular; ürünleri taban fiyattan satın almayı garanti eder. Üretici ürününü devlete veya devlet dışındaki alıcılara taban fiyatı üzerinden satar. Genelde arz fazlası devletin elinde kalır ve devlet bu arz fazlasını daha düşük fiyata ihraç ederek, imha ederek veya askeri birliklere ve okullar dağıtarak elden çıkarmaya çalışır.
14 Emek İçin Taban Fiyat Devlet işçileri korumak için her yıl asgari ücret belirler. İşçilere bu ücret altında ücret ödenmesi yasalara aykırıdır. Asgari ücrette piyasada talep edilen emek miktarı arz edilen emek miktarından fazladır. Emek piyasalarındaki arz fazlalığı işsizlik, sigortasız kaçak işçi çalıştırılması ve bazı işlerin sigortasız işçi çalıştırılan firmalara yaptırılması gibi durumlara neden olur.
15 İletişim Bilgilerim: Doç.Dr.Tufan BAL Süleyman Demirel Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA baltufan@yahoo.com http://tufanbal.net