HEDEFLER İÇİNDEKİLER KOLLUK KUVVETLERİ DENETİMİ Kolluğu Denetim Mekanizmaları İç Denetim Mekanizmaları Dış Denetim Mekanizmaları KAMU YÖNETİMİ Doç. Dr. İzzet Lofça Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kolluğu denetim mekanizmalarını öğrenebilecek, Kamu yönetimine ek ve kolluğa yönelik denetim türlerini öğrenebilecek, Kolluk için neden ek denetim mekanizmaları geliştirildiğini anlayıp özetleyebilecek, Anayasal, yasal, yargısal ve idari düzenlemelerle kollukta kötü muamelenin nasıl önüne geçilebileceğini kavrayabilecek, Denetim mekanizmalarının kolluğu güçlendireceğini ve meşrulaştıracağını anlayabilecek, Kollukla ilgili düzenlemelerin tüm demokratik toplumlarda aynı çerçevede geliştiğini kavrayabileceksiniz. BÖLÜM 14
GİRİŞ Ülkemizde kolluk kuvvetlerine karşı şikâyetler 6 hükûmet kurumuna yapılmaktadır: İl Emniyet Müdürlükleri, Mahkemeler (Savcılar), Valilikler (Vali ve Kaymakamlar), İl Jandarma Komutanlıkları (JİHİDEM), İçişleri Bakanının Makamı ve Emniyet Genel Müdürlüğü. Bunlardan ilk dördüne çok, son ikisine az müracaat yapılmaktadır. 1 Türkiye de hiçbir kamu kurumu ya da kuruluşu polis kadar denetim ve gözetim altında değildir. Polis kendi kendini yasal zeminde tutacak mekanizmaları oluşturmuştur. Ancak, genelde kolluk kuvvetlerinin, özelde ise Türk Polis Teşkilatı nın daha çok ve sürekli denetim altında tutulması eğilimi her geçen gün artmakta ve kurumsallaşmaktadır. Bunun en önemli sebebi, Egon Bittner in ifadeleri ile, tartışmasız olarak yasal güç kullanma yetkisine sahip tek kurum olan kolluğun bu yetkisini kişilere müdahale etmek üzere kullandığında, her polisin her olay için ayrı ayrı olmak üzere bu güç kullanma gerekçesini, kişilerin zanlı olmalarından ziyade kendi tehdit algısına dayalı olarak kendisinin kararlaştırıyor olmasıdır. 2 Bittner in ortaya koyduğu kolluk mesleğinin kendine özgü doğası, kolluk görevlilerinin göreve her an hazır ve bu konuda iyi yetişmiş olmalarını gerektirmektedir. Kolluk gibi uzmanlaşmış mesleklerde başarısızlık çok az tolere edilebilir ve bu yüzden başarıyı elde etmek için zaman zaman yasal sınırların aşılması riski ortaya çıkar ki bu yüzden kolluk kuvvetleri üzerinde denetim ve ancak sezgiyle öğrenilebilen, zorunlu hallerde güç kullanma yetkisini doğru kullanmayı öğreten 3 eğitim çok önemlidir. Dilimizde tuzun kokması olarak tabir edilen koruyandan korunma ihtiyacı hiçbir toplumda istenilebilecek bir şey değildir. Zaten, tuzun kokması olarak tabir edilebilecek bu sorun yeni ortaya çıkmış olmayıp Cemil Meriç in Ölümün taştan uykusuna dalan Tiberler Roma sını uyandıran adam 4 olarak selamladığı Romalı hiciv şairi Juvenal (M.S. 60-140) 5 tarafından Satire VI da (Hiciv VI) Sed Quis Custodiet Ipsos Custodes? yani kanun uygulayıcılar kendileri kanunsuzluk yaptıklarında onları kim kontrol edecek sorusuyla gündeme gelmiştir. 6 Juvenal, aslında toplumda herkesin doğrudan sapabileceğini, ancak kolluktaki sapmasının meşruiyeti zedelediğini anlatmaktadır. İşte, denetim mekanizmalarının çeşitlenmesi de bu yüzdendir. Bu ünitede bu mekanizmalar incelenecektir. KOLLUK DENETİM MEKANİZMALARININ ÇEŞİTLENMESİ Kolluk üzerindeki mevcut denetim mekanizmalarına ilaveten literatürümüze ve uygulamamıza etik kuralları daha yeni girmeye başlamıştır. Zira etik kurallar, profesyonelleşmiş, uzmanlık derecesinde mesleki bilgi ve dolayısıyla bir eğitim ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
öğrenim gerektiren ve kendi koyduğu kuralları yine en iyi kendisi bilen örgütlenmelerde ve mesleklerde geçerlidir. 7 Şeffaflık başlı başına bir denetim mekanizması olmayıp, hesap verebilirliğin bir uygulama yöntemidir. Demokratik toplumlarda her geçen gün daha çok ihtiyaç duyulmaya, usul ve esasları yerleşmeye başlayan demokratik polislik uygulamalarının en önemli unsurları arasında yer alan hesap verebilirlik ve şeffaflığın kolluğu denetleme konusundaki etkinliği sürekli artmaktadır. Şeffaflık başlı başına bir denetim mekanizması olmayıp hesap verebilirliğin bir uygulama yöntemidir. Yıldırım, klasik kamu yönetimi anlayışına uygun biçimsel ve süreç odaklı hesap verebilirlik anlayışının yerini, sonuçlara ve performansa dayalı hesap verebilirliğe bırakmaya başladığını 8 ; Bayrak ise müşteri odaklılığın müşterileri merkeze aldığını, üreticileri ise yaptıkları her şeyi satan kişiler olmak yerine satılabiliri üreten kişiler durumuna getirdiğini, kaliteyi müşterinin belirlediğini ve kalitenin müşterinin isteği olduğunu söylemektedir. 9 Bu ifadeler şeffaflık ve hesap verebilirliği de tarif etmektedir. Arslan, ABD nin iç güvenlik konseptinin 11 Eylül ile değiştiğini, iç ve dış güvenlik ayrımının buharlaştığını ve güvenliğin daha militarize edildiğini ve dolayısıyla güvenlik uğruna temel hak ve özgürlüklerden vazgeçilebileceği inancının yaygınlaştığını ileri sürmektedir. Aşırı güvenlikçi anlayışın temel haklara hasar vermesini önlemenin en önemli araçlarından biri demokratik kolluk anlayışını yerleştirmektir. Demokratik kolluk "devlet eksenli" yaklaşım yerine "birey eksenli" güvenlik yaklaşımını benimsemeyi gerekli kılar. 10 Demokratik polislik, kamu hizmeti sunulanları müşteri olarak görme, halka hizmet Hakka hizmettir, insanı yaşat ki devlet yaşasın ifadeleri birey eksenli yaklaşımla çok yakından ilişkilidir. İşte bu gerekçelerle günümüzde kolluk hizmeti sunan teşkilatlar artık bir güç olarak değil, bir hizmet olarak ifade edilmelidir ve edilmektedir. 11 Devlet örgütlenmelerinin amacının insanlara mutlu ve müreffeh bir yaşam olanağı sağlaması anlayışı yeni değildir. Eflatun un içerisinde besleyenler (halk), koruyanlar (savaşçılar) ve öğretenler (yöneticiler) bulunan üç sınıflı devlet tarifinin 12 bugün daha da gelişip netleştiğini görmekteyiz. Devletin nihai amacı bir dış yararı güvence altına almanın çok ötesinde yurttaşlarını erdemli yapmak ve onlara erdemli bir yaşam sağlamaktır. 13 Kolluk ise, yasalar tarafından fiziksel güç kullanma yetkisi verilen ve bu gücü ortak amaçlar için kullanmak zorunda olan bir kamu kuruluşudur. Bir hükûmet ya da devletin karakteristiği hakkında karar vermek için kolluğun vatandaşlarla ilişkisinin niteliğine bakmak gerekir. Zor kullanma ve tutuklama yetki ve gücü ile donatılmış olan kolluk, bu güç ve yetkiyle vatandaşların yaşamlarını derinden etkileyebilecek bir konuma ulaşır. Mesela kolluğun orantısız güç kullanmakta olduğu, vatandaşları saldırgan tutum sergileyerek tutuklamakta olduğu ve politik muhalifleri baskı altında tuttuğu toplumların demokratik olduğundan bahsedilemez. 14 Zaten daha yeni çalışmalarda demokratik olmayan bir ülkeye yalnızca demokratik polis aracılığıyla demokrasi getirilemeyeceği gibi, tüm kurumlarıyla demokratikleşmiş bir ülkede de izole Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Demokrasinin yerleştiği ülkelerde kolluk, vatandaşların hak ve hürriyetlerini ihlal edecek totaliter tutum ve davranışlar sergilemez. edilmiş otoriter bir polis teşkilatı bulmak zordur. İşte bu yüzden demokratik polisliğin totaliter ülkelerde uygulamaları görülmez. Tersinden bakınca da, demokrasinin yerleştiği ülkelerde kolluk, vatandaşların hak ve hürriyetlerini ihlal edecek totaliter tutum ve davranışları sürdüremez. 15 Bir ülkede hâkim yönetim anlayışı ve idari yapılanmanın kolluk teşkilatlarının yapısı ve işlevlerine yansıması kaçınılmazdır. İşte, dikkate alınması gereken konu, demokratik ülkelerde prensip olarak insan haklarına saygılı, liberal, demokratik ve hukukun üstünlüğü kuralına bağlı ve saygılı olarak dizayn edilen kolluk hizmetinde bu değerlerden sapma davranışlarıdır. 16 Zaten, demokratik ülkelerde sürekli gündemde olan kolluk reformu bu çabaların bir sonucudur ve sağlıklı bir toplumun göstergesidir. Kolluk teşkilatlarının ürünü huzur ve güven tesis etmektir. Günümüzde bireylerin talep ettiği kalitede bir güvenlik hizmeti verilebilmesi kolluk teşkilatlarının meşruiyetinin en önemli kaynağıdır. KOLLUĞU DENETİM MEKANİZMALARI Diğer kamu kurumlarından farklı olarak kolluk birimlerini denetlemek üzere daha sistematik denetim mekanizmaları oluşturulmuştur. Bu mekanizmaların disiplin yaptırımı gibi bazıları tüm kamu kurumlarında uygulanmakta, ancak kolluk teşkilatlarındaki uygulanmasının hem daha çok hem de daha sıkı olduğu görülmektedir. Kısaca ve tüm dünyadaki kolluğu kapsayabilecek denetim mekanizmalarını genel olarak aşağıdaki şekilde sınıflandırmak mümkündür: İç denetim mekanizmaları Standartlar ve eğitim Disiplin kurulları Etik ilkeleri Dış denetim mekanizmaları Medeni hukuk davaları (Tazminat Davaları) ve ceza kovuşturması Yasak delil (Exclusionary rule) Bağımsız kolluk şikayet mekanizması Şeffaflık ve hesap verebilirlik İç Denetim Mekanizmaları Standartlar ve eğitim Polis teşkilatlarına dışarıdan yöneltilen eleştirilere bakıldığında, birçok yasal düzenlemenin yasa koyucunun amaçladığından çok farklı şekilde yorumlanıp uygulanabildiğinin iddia edildiği görülecektir. Yasaların yorumlanması ve uygulanması teşkilatta oluşan standartlar, kurallar, değerler ve alt kültür gibi çeşitli Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
faktörlerin etkisi altında yorumlanır ve uygulanırlar. Bunlar aynı zamanda zaman zaman kolluğun hukuki sınırların dışında ve ötesinde hareket etmeleri nedeniyle ortaya çıkan sapma davranışlarının da temel sebebini oluşturmaktadır. Bu açıdan bakıldığında polis adaylarının, göreve atandıktan sonra uygulamayı görerek ve bizzat uygulayarak öğrenmelerinden önce, mesleklerini ifa etmelerine imkân verecek temel polis eğitimini almaları çok önemlidir. 17 Mesleğin başlangıcındaki temel polis eğitiminde temel kolluk değer ve bilgileri doğru ve etkin bir şekilde sağlanamazsa, hizmet sunulan toplumdaki bireylerin hak ve menfaatleri zarar görebilir. 18 Kolluktaki sapma davranışları eğitim sürecinden başlayarak staj dönemi ile çaylaklık olarak adlandırılan mesleğin ilk yıllarındaki uygulamalarla pekişir ve en nihayet bizzat kolluk mensubu tarafından uygulanmak suretiyle yerleşik davranış kalıpları hâline gelir. İşte eğitim ile başlayan, staj ile uygulaması öğrenilen ve meslekte usta-çırak ilişkisi içerisinde yerleşen sapma davranışları maalesef yalnızca bireysel kolluk mensuplarının bozuk kişisel özelliklerine yüklenebilecek basitlikte değildir. Öyle olsaydı, en iyi insanları seçmekle yolsuzlukların önüne geçilmiş olunurdu. Bu yüzden en uygun adaylar seçilmeye ve bunlar da en iyi şekilde eğitilmeye çalışılmaktadır. Kolluk teşkilatlarının demokratik kurallara bağlı ve buna uygun yöntemlerle hareket etmesini temin etmek üzere, yalnızca bireylerin davranışlarının değil, aynı zamanda eğitim metotları ile eğitim felsefesinin, hizmetiçi eğitim uygulamalarının, usta-çırak ilişkisinin, kolluk uygulamalarının dayandığı yasal düzenlemelerin, kolluk teşkilatlarında oluşmuş bulunan alt kültürün, siyasal kişi ve kurumların kolluk teşkilatlarını nasıl etkilediğinin ve olabilecek daha birçok unsurun çok geniş bir perspektiften incelenmesi gerekir. Aslında çoğu zaman yanlış algılandığı gibi, mücadele edilmesi gereken husus yalnızca doğruluktan ayrılmış bireyler değildir. Bireyleri yanlış davranışlara iten gerekçelerdir. Bu gerekçeler, bireylerin niyetleri açısından incelenmeli; ancak kötü niyetinin farkında olarak kötü davrananlarla mücadele edilmelidir. Aksi hâlde, gerekçelerinin yanlışlığı ortaya konularak bir mücadele sürdürülmelidir. Sykes ve Matza kolluktaki sapma davranışlarının beş değişik gerekçeyle nötralize edildiğini ileri sürmektedir: Kollukta reform gerçekleştirmek isteyenlerin ilk yapması gereken şey, Biz-Onlar retoriğini ortadan kaldırmaktır. Sorumluluğun reddi (Beni bunu yapmaya mecbur ettiler!) Zararın reddi (Kimse incinmedi!) Kurbanın reddi (O bunu hak etti!) Suçlayanları suçlamak (Onlar hiçbir şey bilmiyor! Dikkati kendi fiilleri yerine suçlayanların amaç ve davranışlarındaki yanlışlığa çekmeye çalışmak) Daha yüksek sadakatlere başvurmak (Kendini ve meslektaşını koruma amacı; toplumun çıkarlarını daha küçük bir grubun çıkarları için feda etmek). 19 Dünyanın neresinde olursa olsun kollukta reform gerçekleştirmek isteyenlerin ilk yapması gereken şey, Herbert in de ifade ettiği Biz-Onlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
retoriğini ortadan kaldırmaktır. Bu retorikte Onlar çok tehlikeli ve ölüm saçan karşıtlardır. Onlar aşağılık ve alçaktırlar. Kolluk ahlaken, toplumdaki kötü bireylerle mücadele etmek zorundadır. Kolluk mensupları, toplum ile kanunsuzlar ve kötüler arasında ince ve mavi bir hat oluşturarak toplumu bunlardan korurlar. 20 Yasaların çoğu sokaklardaki suçluları demir parmaklıkların arkasına atmaya yetmediğinden, kolluk mensupları sokaklardaki suçu önleme konusunda daha fedakâr davranmalıdırlar. 21 Bu tür mantık yürütme yoluyla kolluğun sapma davranışlarını hukuki olmayan standartlar temelinde rasyonelleştirdiği konusunda literatürde ittifak oluşmuş durumdadır. 22,23,24 Ufak tefek yanlışlıklar rutin uygulama hâline gelerek, daha büyük yolsuzlukların kapısını aralayan bir anahtar rolü üstlenir. Bireysel davranışların sapmasındaki en önemli faktörlerden biri resmî ve yazılı teşkilat kuralları ile pratikte buna uymayan uygulamaların rasyonel hâle gelmiş olmasıdır. Bu hâliyle, var olan kurallara bağlı hareket etmeye çalışan görevlilerin soruşturma geçirmesi, dava edilmesi, görev yerinin değiştirilmesi ve hatta Herkesin doğrusu sen misin? saldırılarına maruz kalması olağan hale gelmektedir. Bu tehdidi hisseden kolluk görevlileri kendi içlerinde bir dayanışma oluşturur ve belirsizlikten kaynaklanabilecek tehlikelere karşı kendilerini koruma altına alırlar. Aslında, başka türlü böyle bir dayanışmayı haklı görmeyecek görevlilerin bile bu birlikteliklere katılacakları, hatta dürüst karakterleri dolayısıyla bu alt-kültürün gereklerini herkesten daha iyi yerine getirebileceklerini ileri sürmek yanlış da olmayacaktır. Bu durum devamında ağzına kilit vurmak şeklinde formüle edilebilecek sessizlik kodu (code of silence) ile devam edecek ve en nihayetinde sistemdeki tüm zayıflık ve boşluklardan yararlanmaktan geri kalmayanların gayretleri ile daha derin yolsuzluklara neden olacaktır. Bunların da sonucunda birçok ufak tefek yanlışlık rutin uygulama hâline gelirken, daha büyük yolsuzlukların da kapısını aralamak için bir anahtar rolü üstlenecektir. Diğer tüm mesleklerde olduğu gibi kolluktaki sapma davranışlarının tekil bir nedeni yoktur. Vatanseverlikten maddi menfaat teminine, hemşehrilikten siyasi görüşe kadar her şey sapma davranışlarının bir nedeni olabilir. Hatta bunların pek çoğu bir araya gelerek sapma davranışını çok güçlü bir şekilde rasyonelleştirip nötralize edebilir. 25 Kolluk teşkilatları genelinde yaygınlaşan hukuksuz uygulamaların önlenmesine yönelik olarak Amerika Birleşik Devletleri nde 1994 yılında uygulamaya konulan 42 sayılı Kamu Sağlığı, Sosyal Refah ve Bireysel Özgürlükler adlı Kanunun Süregelirlik ve Uygulama başlıklı 14141. Bölümü 26 çok güzel bir önleme mekanizması oluşturmuştur. Yasanın çıkarılmasına yol açan olay 1979 yılında meydana gelmiş, Amerikan Adalet Bakanlığı Filedelfiya da Belediye Başkanı, Adli Bilim Uzmanı, Polis Müdürü ve diğer 15 polis yöneticisini vatandaşların temel haklarını ihlal ettikleri gerekçesiyle dava etmiş; ancak yeterli hukuki düzenleme bulunmadığı için bir sonuç alamamıştı. Bu davadan ders alarak yasal düzenleme çalışmaları yapan Bakanlık, uzun yıllar bu düzenlemenin yasalaşmasını sağlayamamıştır. Ancak, 1993 yılında San Francisco, Kaliforniya da meydana gelen Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
ve dokuz kişinin ölümüyle sonuçlanan ateş etme olayları (101 California Street Shootings) ve Teksas ın Waco şehrinde meydana gelen Davidiyan tarikatı mensuplarının bir çiftliğe kendilerini hapsetmeleri ve ardından 50 gün direndikleri operasyon sonunda çiftliğin yanmaya başlaması sonucu birçok insanın öldüğü şiddet olaylarının artması üzerine, 1994 yılında Başkan Bill Clinton tarafından imzalanmıştır. 27 14141, Amerikan tarihinin 356 sayfa tutan en uzun ve kapsamlı suçla mücadele yasal düzenlemesi olan 42 Sayılı Yasanın iki paragraflık bölümüdür. Yasanın bu bölümü kapsamında; Orantısız güç kullanılması, Ayrımcılık nedeniyle aşağılama, Sahte nedenlerle tutuklama, Cinsel ilişkiye zorlama ve Kanunsuz durdurma, arama ve tutuklama olayları yasaklanmıştır. 28 Kolluk uygulamaları açısından bakıldığında ise 14141 kapsamında aşağıdaki konular soruşturulmaktadır: 29 Kolluk mensuplarının faaliyetleri üzerinde üstlerin gözetim ve denetiminin olmaması ya da eksik olması, Kolluk görevlilerinin güç kullandığı olaylar hakkında rapor düzenlenmesi ve bunların hukukiliğinin açıklanması konusunda eksiklikler olması, Kolluk görevlilerinin eğitimsiz olması ya da eğitimin yanlış olması, Şikâyet mekanizmalarının, şikâyetçileri öteki olarak tehdit edecek mahiyette düzenlenmiş olması 14141, bireysel kolluk mensuplarını ele alan disiplin, tazminat, adli kovuşturma gibi yöntemlerin tamamının aksine, yanlış uygulamaların yaygınlaştığı teşkilatın tümünü hedef alır. 1996-2006 yılları arasında Amerikan Adalet Bakanlığı nın polis departmanlarına karşı 14141 kapsamında başlatmış olduğu soruşturmaların yedi tanesi consent decree denilen rıza bildirimi (RB), altısı memorandum of aggreement (MOA) denilen Anlaşma Protokolü (AP) ile sonuçlanmış, bir tanesi ise düşürülmüştür. Sekiz tanesi ise devam etmektedir. 30 Her ne kadar polis teşkilatları üzerinde rıza anlaşmaları hayal kırıklığı yaratsa ve başarılı olduğuna dair şüpheler ileri sürülmüş olsa da 31 14141 kapsamındaki uygulamaların hem çok yönlü reform inisiyatifi oluşturması hem de birçok polis teşkilatı tarafından örnek alınarak uygulanması sebebiyle önemli sonuçlar doğuran bir düzenlemedir. Bu ünitede ele alınan tüm kolluk denetim mekanizmalarına işlerlik kazandıracak etkin düzenleme, ABD örneğinde 14141 ile getirilmiştir. 32 14141, bireysel kolluk mensuplarını hedefleyen disiplin, tazminat, adli kovuşturma gibi yöntemlerin tamamının aksine, yanlış uygulamaların yaygınlaştığı teşkilatın kendisini hedef alır ve bu teşkilatı nerdeyse yeni baştan düzenler. 14141, 5 yıl gibi uzun süre uygulanır ve yasanın Federal Başsavcı ya verdiği yetki çerçevesinde önce kolluk teşkilatı ile bir AP imzalanarak anlaşma sağlanmaya çalışılır, olmaması hâlinde mahkemeden bu yönde bir RB kararı çıkartılarak, Adalet Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Bakanlığı tarafından atanacak bağımsız bir gözlemci gözetiminde bir reform paketi uygulatılır. AP, şehir yönetiminin yazılı beyanıyla, öne sürülen hususları ve reform paketini kabul ettiğini bildirmesi ile uygulamaya girer. Ancak, bu paketin başarıya ulaşmaması hâlinde kolluğun hâlâ RB ya da başka bir dava konusu olması tehlikesi ortadan kalkmış olmaz. Dolayısıyla, RB nin yaptırım gücü olan bir AP olduğu anlaşılmaktadır. Her iki hâlde de uygulanan paketin reform gerçekleştirecek sonuç vermemesi halinde Adalet Bakanlığı (Federal Başsavcılık) kamu adına tazminat davası açma yetkisini hâlâ elinde bulundurur. İşte bu tazminat tehdidi, kolluk teşkilatlarını reform paketini uygulamaya motive eden en önemli unsurdur. Aksi hâlde ödemeye mahkûm edilecekleri tazminat, vatandaşların verdikleri vergilerden ödeneceği için hem gerekli yüksek standartları niçin oluşturamadıkları noktasında eleştirilecekler, hem de teşkilatın meşruiyeti konusunda kolluk yöneticileri ile seçilmişleri zor durumda bırakacaktır. 14141, eğitim yoluyla reformun dünyada bilinen en güzel örneklerinden biridir. 14141 e eğitim ve standartlar altında yer verilmesinin önemli bir gerekçesi vardır. Paket hâlinde uygulanan bu yöntem adli davalar ve kovuşturma yöntemleri dışında bu ünitede ele alınan tüm mekanizmaları kapsayacak düzenlemeler getirmektedir. Ancak bu düzenlemelerin etkinlik ve devamlılığının sağlanmasını diğer düzenlemelerin yanında eğitim birimleri ve okullarda verilen eğitime bağlamakta, bu yolla standartların geliştirilmesi ve teşkilat içinde yerleşmesini sağlamaktadır. 2006 yılına kadar 14141 kapsamında yapılan uygulamaları inceleyen Ross, RB larının her kolluk teşkilatı için ayrı ayrı düzenlenmesine rağmen, şu ana kadar uygulanmış olan RB lerinin aşağıdaki noktaları düzenleyecek şekilde organize edildiğini ileri sürmektedir: 1. Kolluk teşkilatı politika ve prosedürlerinin gözden geçirilmesi ya da geliştirilmesi 2. Tüm kolluk mensuplarının faaliyetlerini kayıt altına alacak, altı farklı kısımdan oluşan veriye dayalı bilgi yönetim sistemi oluşturulması: Risk yönetimi veri bankası ve risk analizi, Yönetici ve memur veri bankası, Şikayet mekanizması veri bankası, Problemli memurlara yönelik erken uyarı sistemi, Aşağıdaki hususlara karışan memurlar tarafından hazırlanacak raporlarla kayıt altına almak üzere düzenlenip yürütülecek bir izleme sistemi: Kolluk-vatandaş münasebetleri, Kolluğun güç kullandığı olaylar, Trafik kontrolleri, Vatandaşların tutuklaması olayları, Kolluğun vatandaşlara kötü muamelesi olayları, Zihinsel özürlülere verilen kolluk hizmeti. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
3. Aşağıdaki hususları içerecek bir veri izleme ve raporlama sisteminin oluşturulması: Gözden geçirilmiş teşkilat politikaları, Erken tanıma sistemi, Soruşturma prosedürleri ve Risk yönetimi değerlendirme sistemi. 4. Aşağıdaki hususlarda etkili soruşturmalar gerçekleştirilmesi: Ceza davaları, Tazminat davaları, Vatandaş şikâyetleri, Disiplinsizlik şikâyetleri, ve Disiplin soruşturmaları. 5. Tüm RB programının idarece izlenmesini temin etmek üzere Adalet Bakanlığı tarafından bağımsız bir gözlemci atanması. 33 14141 kapsamındaki düzenlemeler her ne kadar Amerikan Adalet Bakanlığının ifadesiyle eğitim, üstlerin denetim ve gözetimi (supervision) ile disiplin ve şikâyet mekanizmaları konusunda bir dizi tavsiye niteliğindeki düzenlemeleri içermekte ise de 34 bunları üç ana alan ve alt başlıkları şeklinde sınıflandırmak ve konuya ülkemiz açısından bakmak daha isabetli olacaktır: 35 1. Eğitim Eğitim programları hizmet vermeye yeterli görevliler mezun edebilecek nitelikte olmalı Hizmetiçi eğitimler, kolluk görevlilerinin bilgilerini taze tutacak ve yeni gelişmeler konusunda onları bilgilendirecek şekilde düzenlenmeli 2. Teşkilat politikaları ve yasal mevzuatı Teşkilatın hizmet politika ve standart operasyon prosedürleri demokratik kolluk uygulamalarını sağlayacak yeterlilikte yeniden düzenlenmeli 3. Disiplin ve erken uyarı sistemi Livingston a göre bu üç kategoriden sonuncusu ana düzenleme olup ilk ikisi yardımcı niteliktedir. Bundan, federal yapılanma dikkate alındığında, Federal Başsavcılığın yetkilerini aşmadan, ancak tavsiye niteliğindeki ilk iki konudaki inisiyatifi yerel yönetimlere bıraktığı, erken uyarı sistemi ve disiplin uygulamalarındaki etkinlik ve verimliliği garanti altına almak için ilk iki uygulamanın altını çizdiği anlaşılmaktadır. 36 Şimdi bunları kısaca inceleyelim: Eğitim Yasaların kolluk tarafından hangi şartların etkisi altında ve ne şekilde yorumlanıp uygulandığını belirleyen faktörler, aslında aynı zamanda polisin ne Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
kadar demokratik hareket ettiği ile varsa ne kadar davranış sapması içerisinde olduğunun da belirleyicisidir. Charles bunları; organizasyonel standartlar, kurallar, değerler ve alt kültür olarak sıralamakta, bu değerlerin temel polis eğitimi sırasında doğru şekilde verilmemesi hâlinde vatandaşların temel hak ve hürriyetlerinin çiğnenme tehlikesi altında kalacağını belirtmektedir. 37 Bu nedenle, meslek içerisinde ilk aday memurluk eğitimi başlamadan önce adayların okullarda işe uygun ve yeterli eğitimi tam olarak almaları çok büyük önem arz etmektedir. 38 Özellikle ABD de yapılan çalışmalar polise karşı açılan tazminat davalarının temel sebebinin hem memurların davranışlarından hem de idari kararlardan kaynaklanabildiğini ortaya koymuştur. İşte eğitimin temel amacı, vatandaşlarla kolluk arasındaki bu tür negatif ilişkileri ve açılan davaları en aza indirmektir. Mesela, Teksas eyalet kanun koyucusu polis şefleri için 40 saatlik liderlik eğitimini zorunlu tutmuş ve önemli bir başarı elde ederek polise karşı açılan davaların sayısını büyük oranda azaltmayı başarmıştır. Bu nedenle Teksas taki Kolluk Yönetim Enstitüsü (Law Enforcement Management Institute) sürekli bu eğitimi vermektedir. 39 Eğitim aslında çok geniş açıdan bakılabilecek üç amaca hizmet etmektedir: Kolluk görevlilerinin çok çeşitli durumlarda kurallara uygun hareket edebilecek tarzda yetiştirilmeleri; etkinlik ve verimliliklerinin arttırılması ve teşkilat içerisinde amaçlarda birliğin sağlanması ve dayanışmanın artırılması. Bunların ötesinde eğitimin en çok önem verilen özelliği, insana yatırım yapmak suretiyle, uzun soluklu fakat güvenilir bir reform uygulamaktır. Harris, bu nedenle temel polis eğitimini; teşkilattaki ideolojiyi, yani Charles ın yukarıda organizasyonel standartlar, kurallar, değerler ve alt kültür şeklinde sıraladığı teşkilatın reel politiğini değiştirmenin ve yeni baştan oluşturmanın en etkili yolu olarak görmektedir. İşte, temel kolluk eğitimi, kadroda görev ifa eden kolluk görevlilerinin olaylar karşısında yeknesaklık içerisinde tutarlı hareket edebilmeleri için bir dayanışma aracı olarak da görülmektedir. Bu tür bir eğitim mesleğin doğasından kaynaklanan tehlikeleri bertaraf edebilmek açısından da çok yararlıdır. Temel eğitimde belirli durumlar karşısındaki standart hareket tarzını öğrenen kolluk mesleği adayları, hem anlık iletişim kurma ihtiyacı duymadan meslektaşlarının standart hareket tarzlarını bilebilecek, hem de kendi hareket tarzı meslektaşları tarafından bilinebilecektir. 40 İşte bu nedenle, daha önceleri uygulanmakta olan klasik kolluk eğitiminin yerini yüksek kolluk eğitimi almıştır. Klasik kolluk eğitiminde esas olan usta-çırak ilişkisidir ve bu eğitimde ustaların sapma davranışları da acemilere aktarılmaktadır. Klasik kolluk eğitiminde müfredat kolluk mensuplarının geçmişteki bireysel tecrübelerinden, üst, ast ve ekip arkadaşları ile ilişkilerinden ve yorum yapmaksızın amirlerinin emirlerini yerine getirmekten ibarettir. 41 Bu nedenlerle kolluk eğitimi mesleğin gerekleri ile mesleki davranış türlerinin öğrenilmesi ile gerçekleştirilen bir tür sosyalleşme Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
ortamıdır. 42 Somun nasıl vidaya uymak zorunda ise, temel kolluk eğitimi de kadroda mesleği icra edebilecek nitelikte görevliler yetiştirmelidir. Bunun için problem çözme teknikleri ve kritik düşünme teknikleri derslerinin resmî müfredata eklenmesi gerekir. 43 İşte Polis Akademisi ve diğer temel polis eğitim kurumlarında eğitim ve öğretim bir arada yürütülmekte, öğrencilerin analitik düşünme yetenekleri geliştirilmektedir. 44 Kollukta sapma davranışları yalnızca bir teşkilatlanma problemi değildir. Kolluk halka da hesap vermek zorundadır. ABD de 2000 li yılların başında disiplin kurulları kaldırılıp yerine Profesyonel Standartlar Bürosu kurularak kolluktaki sapma davranışlarının yalnızca görevli bireylerden değil, aynı zamanda teşkilatın politikalarını içeren mevzuat ve emirlerden kaynaklandığı kabul edilmiştir. Bunu gerçekleştirenlerin, yeni nesil, üniversite mezunu görevliler olması eğitimin kolluktaki önemini ve kendiliğinden düzeltici rolünü açıkça ortaya koymaktadır. 45 Sonuç olarak eğitim; bir reform aracı, oluşan standartları aktarma aracı, teşkilat politikaları ve amacı çerçevesinde birlik ve beraberliği sağlama aracıdır. Fyfe ın 46 da ileri sürdüğü gibi, kolluğun önceliği suçla mücadeleden düzeni sağlamaya doğru kaymalıdır. Bu değişimi sağlamanın en kolay ve en etkili yolu ise temel eğitimden geçmektir. Çünkü kolluk teşkilatı adayları temel eğitim sırasında anlama, öğrenme ve kabullenmeye daha yatkındırlar. Dolayısıyla polisin nasıl hareket etmesi istenirse temel eğitim programları da buna göre düzenlenebilir. Bu tür programlar çerçevesinde hazırlanan temel eğitim müfredatları, mezun edilen kolluk mensuplarının gerçek olmayan tehdit algılamaları nedeniyle saldırgan ve orantısız güç kullanma ihtimallerini en aza indirir. Eğitim programlarında olay yeri inceleme ve laboratuvar gibi pozitif bilimlere ait alanlar ayrı tutulmak kaydıyla, bilimsel kesinliğe başvurulmamalı; adayın farklı olaylar karşısında farklı tepkiler geliştirme kapasitesinin arttırılmaya çalışılmasına özen gösterilmelidir. 47 Hizmetiçi Eğitim Hizmetiçi eğitimin en önemli özelliği, süreklilik arz etmesi ve istenen her an kısa, orta ve uzun vadeli planlamalar çerçevesinde verilebilmesidir. Meslek fiilen icra edilirken uygulanan hizmetiçi eğitim, mesleğe kabul edilmeden önce verilen temel eğitimin tamamlayıcısıdır. Temel eğitim kadar hizmetiçi eğitim de önemlidir. Hizmetiçi eğitimin en önemli özelliği, süreklilik arz etmesi ve istenen her an kolluk mensuplarına kısa, orta ve uzun vadeli planlamalar çerçevesinde bu eğitimlerin verilebilmesidir. Hizmetiçi eğitim yalnız kolluk teşkilatlarına özgü bir faaliyet değildir. Tüm kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör şirketleri de personelinin etkinlik, verimlilik ve karlılığını arttırmak için hizmetiçi eğitim faaliyetleri gerçekleştirirler. 48 Hizmetiçi eğitim kurum içi, kurum dışı ve yurtdışında düzenlenecek kurs, seminer ve benzeri eğitim faaliyetleri yoluyla personelin, görev ve sorumluluklarının gerektirdiği bilgi, beceri ve davranışlara sahip olmalarını sağlamak, hizmette verimliliği arttırmak ve teşkilat ile personeli daha ileri görevlere hazırlamak için Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
düzenlenir. Bir kolluk teşkilatı olan Emniyet Genel Müdürlüğü personeli için hizmet özellikleri ile Devlet Memurları Eğitimi Genel Planı ve Kalkınma Planlarının eğitim hedefleri doğrultusunda, Emniyet Teşkilatının her kademesindeki görevli personelin eğitimi amacıyla düzenlenecek hizmetiçi eğitim faaliyetlerinin hedefleri şunlardır: Personelin günün değişen koşullarına göre hizmet ile ilgili değişim ve gelişmelere uyumunu sağlamak Personele hizmet alanındaki yeniliklerin, gelişmelerin gerektirdiği bilgi, beceri, uygulama yeteneği ve davranışları kazandırmak Hizmet ile ilgili temel prensip ve tekniklerin, uygulama birliğini sağlamak Personelin mesleki yeterlik ve anlayışlarını geliştirmek Yönetimde ve uygulamada etkinliğin arttırılmasını sağlamak Emniyet Teşkilatının çeşitli hizmet dallarında çalıştırılacak uzman personel ihtiyacını karşılamak Mesleki yeterlik açısından hizmet öncesi eğitimin eksikliklerini tamamlamak Hizmet öncesi eğitimden geçirilen personelin görevli olduğu bölgeye uyumunu sağlamak Hizmet birimi değişen personelin yeni hizmet birimine uyumunu kolaylaştırmak Personelin uygulamaya yönelik bilimsel araştırma yapma isteğini teşvik etmek ve desteklemek İstekli ve yetenekli personelin mesleklerinin üst kademelerine geçişlerini sağlamak Personeli üst derece ve kadrolardaki görevlere hazırlamak 49 Hizmetiçi eğitim faaliyetleri, merkez ve taşra teşkilatlarının asli hizmetlerini aksatmayacak şekilde, öncelikler dikkate alınarak ve mümkün olduğu ölçüde tüm personelin yararlanacağı şekilde düzenlenir. Eğitimler, teşkilatın şimdiki ve gelecekteki amaçları ve ihtiyaçları dikkate alınarak düzenlenecek plan ve programlara dayandırılır. 50 Değişik görevlerde bulunan veya rütbe, unvan, eğitim durumu açısından değişik düzeydeki personelin hizmetiçi eğitimi; Oryantasyon Eğitimleri, İşbaşı Eğitimleri, Tamamlama Eğitimleri, Özel Alan Eğitimleri, Özel Alan Temel Eğitimi, Özel Alan Geliştirme Eğitimi Özel Alan Uzmanlık Eğitimi Yükselme Eğitimleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Geliştirme Eğitimleri şeklinde yapılır. Ayrıca, merkez ve taşra birimlerince personele çalışma alanları ile ilgili daha fazla bilgi ve beceri kazandırmak, teknolojik gelişmeleri ve yeni yöntemleri tartışmak, karşılıklı bilgi ve deneyimlerden yararlanma olanağı sağlamak amacı ile illerde valilik onayı, merkezde Eğitim Dairesi Başkanlığı aracılığı ile Genel Müdür onayı alınmak suretiyle kurs, seminer, sempozyum, konferans, panel ve inceleme gezileri türünden her türlü hizmetiçi eğitim faaliyeti düzenlenebilir. 51 Disiplin Kurulları Disiplin, Fransızca discipline kelimesinden dilimize geçmiş olup Türk Dil Kurumu tarafından aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır: Genel anlamda disiplin; kişilerin içinde yaşadıkları topluluğun genel düşünce ve davranışlarına uymalarını sağlamak amacıyla alınan önlemlerin bütünüdür. Kollukta disiplin, kanunlara, nizamlara, emirlere mutlak itaat ve ast ve üstün hukukuna riayet etmektir. Bir topluluğun, yasalarına ve düzenle ilgili yazılı veya yazısız kurallarına titizlik ve özenle uyması durumu, sıkı düzen, düzence, düzen bağı, zapturapt; Kişilerin içinde yaşadıkları topluluğun genel düşünce ve davranışlarına uymalarını sağlamak amacıyla alınan önlemlerin bütünü; Öğretim konusu olan veya olabilecek bilgilerin bütünü, bilim dalı. 52 Kamu personel yönetiminde disiplin rejiminin temel hukuksal çerçevesi Anayasanın 129. maddesi; Devlet Memurları Kanunu nun 124 136. maddeleri; Bakanlar Kurulu Kararı ile çıkarılan 17.09.1982 tarih ve 8/5336 sayılı Disiplin Kurulları ve Disiplin Amirleri Hakkında Yönetmelik ten oluşmaktadır. 657 sayılı DMK ya göre Disiplin rejiminin genel amacı Kamu hizmetlerinin gereği gibi yürütülmesini sağlamak tır. Disiplin kural ve müeyyideleri iki temel amaca hizmet etmektedir: 1. Kamu kurumunda iç çalışma düzeninin memurun ihmal, kusur ya da kasıtlı davranışları nedeniyle bozulmasına yol açan eylemlerini cezalandırarak korumak 2. Görev ve yetkinin özel çıkar amacıyla kullanılmasını önlemek Konumuz açısından 1. maddedeki memur ve teşkilat disiplini değerlendirilecektir. Disiplin, belirli bir amaç için kurulan bir teşkilat ya da düzenin amaçlarına ulaşmasında başvurulan bir araçtır. Polisin Merasim ve Topluluklardaki Rolüne ve Polis Karakolları Teşkilatlanmasına Dair Talimatnamenin 1. maddesine göre disiplin, kanunlara, nizamlara, emirlere mutlak itaat ve ast ve üstün hukukuna riayet etmektir. Talimatnamenin 2. maddesine göre poliste disiplinin yerleşmesi ve gelişmesi için bütün mensuplarına mutlak bir itaate ve vicdan istirahati verdiren doğrulukla vazife görmeğe, her hizmeti en küçük teferruatına kadar büyük bir dikkat ve istekle yapmağa alıştırmak, kalplerine meslek ve vazife mesuliyeti sokmak lazımdır. Talimatnamenin 3. maddesi tam ve sağlam bir disiplin için amirlerle memurların karşılıklı sevgi ve saygı ile birbirlerine bağlanmaları ve itimat beslemelerinin şart olduğunu, aksi takdirde disiplinin tehlikeye düşerek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
Bireysel Etkinlik Kamu Yönetimi gevşeyeceğini ve başarısızlığa yol açacağını belirmekte ve 4. maddesinde de buna ilişkin alınacak tedbirden bahsetmektedir: Disiplinin en çok bozulduğunu veya gevşediğini sezen her amir maddi ve manevi sebeplerini derhal araştırarak gidermeye ve bu yolda kanuni selahiyetini tamami ile kullanarak bunu temin etmeğe mecburdur. Bu talimatname gayet sade ve yalın ifadelerle polisin hem görevi ile ilgili hususlardaki tutum ve davranışlarını hem de ast, üst ve ekip arkadaşları ile olan ilişkilerini düzenlemiştir. Bunlara uyulmamasına Talimatnamede herhangi bir yaptırım öngörülmemiştir. 53 Yaptırımlar konusunda ayrı bir düzenleme yapılmıştır. Polis Teşkilatını kapsayacak şekilde 4.6.1937 tarih ve 3201 sayılı Emniyet Teşkilatı Kanunu na dayanılarak 23.03.1979 tarih ve 7/17339 sayılı Bakanlar Kurulu kararına istinaden çıkarılan Emniyet Örgütü Disiplin Tüzüğü ile disiplin cezaları düzenlenmiştir. Tüzüğün 2. maddesine göre Emniyet Teşkilatı mensuplarına verilecek cezalar şunlardır: Uyarma; memura, görevinde daha dikkatli davranması gerektiğini yazı ile bildirmektir. Kınama; memura, görevinde ve davranışlarında kusurlu sayıldığını yazı ile bildirmektir. Aylık kesme; memurun, 15 günlüğe kadar aylığının kesilmesidir. Kısa süreli durdurma; memurun, bulunduğu kademede ilerlemesinin 4, 6 ya da 10 ay için durdurulmasıdır. Uzun süreli durdurma; memurun, bulunduğu kademede ilerlemesinin 12, 16, 20 ya da 24 ay durdurulmasıdır. Meslekten çıkarma; memurun, Emniyet Örgütü hizmetlerinde bir daha çalıştırılmamak üzere meslekten çıkarılmasıdır. Devlet memurluğundan çıkarma; memurun, bir daha Devlet memurluğuna atanmamak üzere memurluktan çıkarılmasıdır. 12 Eylül 2010 tarihinde yapılan Referandum ile uyarma ve kınama cezaları ile ilgili yapılan değişikliği takip edebildiniz mi? Polis Teşkilatında bu yedi tür disiplin cezasını gerektiren eylem, işlem, tutum ve davranışlar tüzüğün 3 9. maddelerinde ayrıntılı olarak düzenlenmiş, ancak devlet memurluğundan çıkarma cezası için 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa atıf yapılmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
İşte bu düzenlemeler ile getirilen denetim, bir iç denetim türüdür. Bu denetim 17.9.1982 tarih ve 8/5336 nolu Bakanlar Kurulu Kararı ile 657 sayılı DMK ya göre çıkarılan Disiplin Kurulları ve Disiplin Amirleri Hakkında Yönetmelik hükümlerine göre yerine getirilir. 3201 Sayılı Emniyet Teşkilatı Kanunu (ETK) nun teselsül ettirilmiş Ek 4. madde çerçevesinde Emniyet Teşkilatı nda kurulacak disiplin kurulları şunlardır: İl Polis Disiplin Kurulu Öğretim ve eğitim kurumlarındaki polis disiplin kurulları Emniyet Genel Müdürlüğü Merkez Disiplin Kurulu Emniyet Genel Müdürlüğü Yüksek Disiplin Kurulu Bu kurulların hangi görevlilere ne tür disiplin cezalarını tatbik edebileceği 3201 Sayılı ETK nin Ek 5 ve devamı maddelerinde açıklanmıştır. Memurların, hukuken belirlenmiş görevlerini yerine getirmemesi ya da hukuka aykırı ve yasaklanmış işleri yapması disiplin hukukunu harekete geçirir. Cezalandırma işlemi yönetim tarafından yasalarda belirtilen çerçevede yerine getirilir. Kısacası disiplin işlemi adli bir işlem olmayıp idari nitelikli bir işlemdir. Ancak, yukarıda sayılan yedi tür disiplin cezası dışında yönetimin ceza türü ihdas etme yetkisi olmadığı gibi verilecek cezanın miktarı konusunda da tamamen serbest değildir. Hatta tamamen belirlenmiş cezaları tatbik etmekle mükelleftir. Ancak, sübjektif olaylara bakarak ve genellikle bir alt cezayı uygulama konusunda takdir yetkisinin olduğu kabul edilmelidir. 13 Mayıs 2010 tarihli ve 27580 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Anayasa da değişiklik yapılmasına dair kanunun 13. Maddesi Anayasanın 129/3 maddesini değiştirerek Disiplin kararları yargı denetimi dışında bırakılamaz. hükmünü getirmiş, bu hüküm 12 Eylül 2010 tarihinde yapılan referandum ile oylanmış ve 23.09.2010 tarihli Resmî Gazete de yayımlanan Yüksek Seçim Kurulu kararı ile kesinleşmiştir. DMK 135/5. Maddesinde 13.2.2011 tarihinde yapılan değişiklikle disiplin cezalarına karşı idari yargı yoluna başvurulabileceği belirtilmiştir. Disiplin kurulları etkin bir şekilde görevlerini yerine getirmekle birlikte, kendi mensupları konusunda bağımsız ve tarafsız davranamadıkları konusunda ciddi eleştirilere maruz kalmaktadırlar. Dolayısıyla bu kurullar kamu görevlilerinden müteşekkil olmaları sebebiyle bağımsız kolluk şikâyet mekanizması sayılamazlar. Etik ilkeleri Polis Etiği dersinde, iç güvenlik hizmeti üreten kolluk mensuplarının görev yaşamlarında karşılaşmaları muhtemel etik sorunlar ve bunların kaynakları ele alınır. Adayların günlük kolluk uygulamalarında karşılaşmaları muhtemel olan etik sorunlarının köklerini ve nedenlerini tanımaları amaçlanmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Temel kolluk eğitiminde verilen Etik dersleri yoluyla, olması muhtemel olay ve işlenmesi muhtemel suçların önünü çok önceden önlemek daha etkili, daha ucuz ve demokratik toplumun beklentilerine daha uygundur. Etik derslerini kollukta uygulanan bir ön denetim türü saymak yanlış olmayacaktır. Zira tıpkı önleyici polislik uygulamaları gibi, olması muhtemel olay ve işlenmesi muhtemel suçların önünü çok önceden, temel kolluk eğitiminde verilen dersler sayesinde önlemek daha etkili, daha ucuz ve demokratik toplumun beklentilerine daha uygundur. Kolluk derslerinde mesleki dayanışmanın önemi ve yararı anlatılırken bunun yanlış ve önü alınamayacak şekilde neden olabileceği sapma davranışları da anlatılarak adayların daha mesleğin başında doğru davranış kodlarını edinmiş olmaları amaçlanmaktadır. Mesela, kollukta en çok eleştirilen bedava çay içme hadisesi için öğrencilere daha ilk görevlerinde karşılaşacakları böyle bir olayda tepki göstererek kabul etmemeleri hâlinde daima dik durabilecekleri, aksi takdirde daha başlangıçta doğru hareket tarzı geliştirme konusunda çok geç kalmış sayılacakları anlatılmaktadır. Kolluk eğitim kurumlarında okutulan etik dersi iki ana temel esas alınarak verilir. Bunlardan ilki, kolluk alt-kültürü nü oluşturan informel kolluk meslek ilkelerini şekillendiren sosyalleşme süreçleridir. Bunlar adaylarının içinde yetiştikleri sosyal yapı, görev öncesi eğitim, çalışma ortamı ve özel (sosyal) yaşam gibi süreçlerdir. Bu bölümde emniyet mensuplarının yaşadıkları yoğun mesleki sosyalleşme süreçlerinin ürünü olarak oluşan mesleki alt-kültür ve etik ilkeler arasındaki muhtemel ilişkiler ele alınmaktadır. Bu bağlamda polis adaylarının içinde doğup yetiştikleri sosyal çevre, polislik öncesi aile ve okul öncesi aldıkları eğitim ve meslek öncesi polis eğitimi gibi süreçler incelenir ve dünyanın değişik yerlerinden de örnekler verilir. İkinci olarak kolluk alt-kültürünün ürünü olarak ortaya çıkan informel ve formel mesleki ilke ve değerler ele alınır. Benzer sosyal yapılardan gelen ve yoğun bir meslek içi sosyalleşme yaşayan kolluk mensupları, hem geldikleri sosyoekonomik yapı ve hem de mesleğe girdikten sonra maruz kaldıkları sosyalleşme doğru ve yanlış değer yargıları geliştirirler ve bunlar adayı oldukları mesleğe özgüdür. Yüce amaç yolsuzluğu, kolluk teşkilatlarının elde etmiş ve ulaşmış oldukları yüksek standartları ve güveni kamuoyunun gözünde yerle bir edebilecek yıkıcı bir güce sahiptir. Etik dersinde, geçmiş tecrübelerden de istifade edilerek kolluğun yanlış mantık yürütmeler sonucu iyi niyetli olarak ve doğru hareket edildiği zannedilerek geliştirilebilecek düşünce, davranış ve eylem kalıpları da ele alınarak bunların neden yanlış oldukları ve doğrusunun ne olduğu kolluk mensubu adaylarına anlatılır. Bunun en güzel örneklerinden birisi Polis Akademisi Öğretim Üyesi Prof. Dr. İbrahim Cerrah ın Polis Etiği kitabında yüce amaç yolsuzluğu olarak tercüme ettiği noble cause corruption anlayışıdır. Yüce amaç yolsuzluğu, kolluk teşkilatlarının elde etmiş ve ulaşmış oldukları yüksek standartları ve güveni kamuoyunun gözünde yerle bir edecek bir etki yaratacak yıkıcı bir güce sahiptir. Zira, yüce amaç yolsuzluğu nitelikli bir yolsuzluktur ve adi yolsuzluktan farklı olarka görülmesi ve ortaya çıkarılması çok da kolay değildir. Çünkü adi yolsuzlukta görevli resmî nüfuzunu şahsi menfaat sağlamak için kullanırken, yüce amaç yolsuzluğunda Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
şahsi çıkar yerini ulvi bir amaca bırakmış olur. İşte, kolluk mensubu şahsi menfaat temin etmekten uzak durduğu için, geliştirmiş olduğu sapma davranışının ilk bakışta ve özel gayret sarf edilmeden tespit edilmesi zordur. Buna en güzel örnek olarak suç işlenmesini önlemenin topluma karşı kutsal bir görev olduğu, bu amacı gerçekleştirmek için ise kısa süreliğine anayasa ve yasaların çiğnenmesinin zorunlu olduğu mantığını geliştiren kolluk görevlileri gösterilebilir. 54 Kleinig e göre etik kuralları ağıdaki şartları karşılayabilen profesyonel mesleklerin mensuplarına uygulanır: Kamu hizmeti sunması Etik kurallarının bulunması Özel bir mesleki bilgi ve uzmanlık olması Yüksek eğitim gerektirmesi Otonom ve serbest karar yetkisine sahip olunması Mesleki kuralları kendi kendine koyabilmesi. 55 Özetle, giriş bölümünde kollukta denetimin gerekli olmasına dair ifade edilen tüm gerekçeler, etik konusunun niçin kolluk teşkilatlarında uygulandığını ve temel kolluk eğitiminde ders olarak işlendiğini açıklamaktadır. Bu gerekçeler ile yukarıda Kleinig ten aktarılan etik kuralların uygulanacağı mesleklerin taşıması gereken şartlar bir arada ele alınınca şöyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Aşırı uzmanlaşma ile birlikte hizmet sunduğu toplumun ve bireylerin temel özgürlüklerini sınırlandırmak ve gerektiğinde güç kullanmak yetkisine sahip olduğundan, kolluk teşkilatlarının eylem, işlem ve personelinin davranışları sıkı ve çok yönlü bir gözetim ve denetim altında tutulmayı gerektirir. İşte, etik kuralların uygulanması ve eğitim programlarında ders olarak öğretilmesi, birden fazla güvence ihtiyacının bir sonucudur. Dış Denetim Mekanizmaları Şeffaflık ve hesap verebilirlik günümüzün gerçeği olup iletişimin bu kadar geliştiği dikkate alınarak arttırılmalı ve kamu kurumlarının meşruiyetinin temeli olduğu bilinmelidir. Bu mekanizmalar kolluk teşkilatları dışında geliştirlen mekanizmalar olup yalnızca kısaca zikredilecektir. Medeni hukuk davaları (Tazminat Davaları) ve ceza kovuşturması ilgili mevzuatta düzenlenmiştir. Yasak delil (Exclusionary rule) ya da delil yasakları ise delil konusu yasakları, delil aracı yasakları, ve delil metodu yasakları olarak üç ana başlıkta düzenlenebilecek şekilde mevzuatımızda düzenlenmiştir. Bağımsız kolluk şikayet mekanizması çalışmaları TBMM ye sevkedilmiş, tali komisyonda görüşülmüş ve İçişleri komisyonuna sevkedilmiş olup tam bağımsızlık konusunda hatalı olabilecek düzenlemeler içerdiği konusunda eleştirlmektedir. Şeffaflık ve hesap verebilirlik günümüzün gerçeği olup iletişimin bu kadar geliştiği dikkate alınarak arttırılmalı ve kamu kurumlarının meşruiyetinin temeli olduğu bilinmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Özet Kamu Yönetimi Liberal demokrasilerde kolluk faaliyet ve uygulamaları devlet ve hükûmetin en önemli meşruiyet kaynağı olarak görülmektedir. Kolluk uygulamaları çok demokratikten çok otoritere kadar geniş bir yelpazede gerçekleştirilebilir. Demokratik uygulamalara sıkı sıkıya bağlı bir kolluk teşkilatı, çok önemli olmayan bir olaydaki basit bir hata ile meşruiyet konusunda zemin kaybedebilir ve halkta güven kaybına neden olabilir. Kolluk hizmeti çok hassas bir hizmettir. Yaygın olarak söylendiği gibi Kadife eldiven içinde demir yumruk olmak hassas bir denge, iyi eğitim, öz güven, net ve anlaşılır yasal düzenlemeler, tutarlı ve konusuna hâkim bir idare gerektirir. Denetim mekanizmaları kolluk teşkilatlarını profesyonelleştirir ve her alanda geliştirir. Ancak, kolluk konusundaki düzenlemelerin hassasiyetinin bilinmesi de gerekir. Kolluk ne tamamen serbest bırakılmalı ne de aşırı denetim ile bunaltılmalıdır. Kolluğu denetim mekanizmalarını oluştururken, denetleyicilerin tam bağımsızlık ve tarafsızlığına özen gösterilmeli, organik bağ tanımlamalarında konuya geniş çerçeveden bakılmalıdır. Kolluğu güç ne kadar yozlaştırırsa, doğru ve yerinde bir denetim o kadar meşrulaştırır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz 1. Aşağıdakilerden hangisi Peki polisten kim koruyacak? sorusunu ortaya atmıştır? a) LordActon b) Bill Clinton c) Juvenal d) John Lindsy e) Montesquieu 2. Aşağıdakilerden hangisi tüm denetim türlerine işlerlik kazandıracak bir düzenleme getirmektedir? a) Şeffaflık b) Hesap verebilirlik c) 14141 d) Eğitim e) Hizmet içi eğitim 3. Aşağıdakilerden hangisi dış denetim mekanizmalarından biri değildir? a) Medeni hukuk davaları (Tazminat Davaları) ve ceza kovuşturması b) Yasak delil (Exclusionary rule) c) Bağımsız kolluk şikayet mekanizması d) Etik ilkeleri e) Şeffaflık ve hesap verebilirlik 4. Aşağıdakilerden hangisine karşı yargı yoluna başvurulamaz? a) Uyarma b) Kınama c) Aylık kesme d) Kısa süreli durdurma e) Hiçbiri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
5. Aşağıdakilerden hangisi Emniyet Teşkilatında bulunan disiplin kurullarından biri değildir? a) Sivil Memurlar Disiplin Kurulu b) İl Polis Disiplin Kurulu c) Öğretim ve eğitim kurumlarındaki polis disiplin kurulları d) Emniyet Genel Müdürlüğü Merkez Disiplin Kurulu e) Emniyet Genel Müdürlüğü Yüksek Disiplin Kurulu Cevap Anahtarı: 1. c 2.c 3.d 4.e 5.a Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20