Cilt: 10 Sayý: 43 (2002), 5-10 ARAÞTIRMA AÞTIRMA MAKALESÝ ALESÝ Batý Karadeniz Bölgesindeki 1998 Yýlý Sel Felaketinin Orman Yollarý ve Ürün Transportu Üzerindeki Etkileri Doç. Dr. Hafýz Hulusi ACAR Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliði Bölümü, 61080 - TRABZON ÖZET Bu çalýþmada Batý Karadeniz'de 1988 yýlýnda gerçekleþen sel felaketinin orman yollarý ve transportu üzerine olan etkileri incelenmiþtir. Çalýþma alaný olarak Yenice ve Dirgine Orman Ýþletme Müdürlüðü alanlarý seçilmiþtir. Bu bölgelerde sel felaketinin etkileri teknik, ekolojik ve ekonomik açýlardan incelenmiþtir. Bulgulara göre dereleri takip eden ve kuzey yamaçlardan geçen orman yollarý havzadaki en yüksek su miktarý dikkate alýnmadan planlanmýþtýr. Sanat yapýlarýnda büyük hasarlarýn olduðu, depolarýn dere kenarlarýnda yapýlmasýndan dolayý bir çok ürünün sel sularýna kapýlarak zayi olduðu anlaþýlmýþtýr. Kapanan orman yollarý nedeniyle üretim ve nakliyatta büyük ölçüde aksaklýklarýn olduðu da ayrýca tespit edilmiþtir. Yenice ve Dirgine Orman Ýþletme Müdürlüklerinde orman yollarý ve transportu açýsýndan toplam zarar 1 331 879 $ olarak bulunmuþtur. Bu deðerin ortalama %68'i orman yollarý, geri kalaný transport zararlarýdýr. Anahtar kelimeler: Orman yollarý, odun nakliyatý, sel felaketi, erozyon. The Effects of the Flood of 1998 on Forest Roads and Transportation in Western Blacksea Region ABSTRACT In this study, the effectives of flood disaster have been investigated on the forest roads and transportation in West Black Sea Region in 1988. Yenice and Dirgine Forest Enterprises in Zonguldak Regional Forest Director which one of the most influenced area from flood have been chosen as the study areas. In these regions, effectives of flood disaster have been investigated respect of technical, ecological and economical. According to findings forest roads, following the streams and passing north side, have not been planned respect of the most high amount of water in the basin. It has been understood that there was much damage on water constructions and a lot of products were damaged from water of flood, because landings were constructed on the bank of steam. Furthermore, much defects have been established on harvesting and transportation because of closed forest roads. Total losses of forest roads and transportation has been found as 1 331 879 $. 68% of it for damage of forest roads, the remaining of it for damage of forest transportation. Keywords: Forest roads, wood transportation, flood disaster, erosion. GÝRÝÞ Türkiye arazisinin yaklaþýk %26'sýný, diðer bir ifade ile 20,2 milyon hektarýný ormanlýk alanlar oluþturmaktadýr. Bu alanlar üzerinde toplam 927,3 milyon m 3 dikili aðaç serveti mevcuttur. Bu sýnýrlý doðal servetin varolmasý ve devamlý yararlanýlmasý için mevcut ormanlarýn güvenli ve ekonomik bir þekilde iþletilmesi gerekir. Sel felaketinin orman yollarýnda görülen en önemli etkileri orman yollarýnýn tamamýyla veya kýsmen yok olmasý ile heyelan nedeniyle orman yollarýnýn ulaþýma kapanmasý þeklindedir (Acar, 1993). Hattinger, orman yollarýnda sellerin etkilerinin nasýl hafifletilebileceðini açýklamaktadýr. Bu amaçla yapý hesaplarýna yer vermiþ ve biyolojik önlemleri açýklamýþtýr (Hattinger, 1997). Erdaþ, orman yol yapýmýný yüklenmiþ olan orman mühendislerinin bir heyelan bölgesinde yol projelerini hazýrlarken veya projelendirilmiþ yollarý uygularken yamaç stabilitesi, projelendirme esaslarý ve uygulama esaslarý hakkýnda bilgiler vermiþtir (Erdaþ, 1980). Tavþanoðlu, yaðmur sularýnýn yola zarar vermeden ve en kýsa zamanda dere tarafýna akýtýlmasý amacýyla enine eþikler, açýk ahþap menfezler ve kasisler hakkýnda bilgiler vermiþtir (Tavþanoðlu, 1961). Acar, Maçka Orman Ýþletme Müdürlüðü'nde 1990 Nisan-Mayýs-Haziran 2002, Sayý: 43 yýlý sel felaketi sonrasý orman yollarýnda oluþan zararlar ve bunun orman transportu üzerine olan etkilerini araþtýrmýþtýr (Acar, 1993). Bu çalýþmada sel felaketine uðrayan Batý Karadeniz Bölgesinde incelemeler yapýlmýþ ve sel felaketinin orman yollarý ve transportu üzerindeki etkileri deðerlendirilmiþtir. Orman Yollarý ve Sel Felaketleri ve Heyelanlarý Orman yollarý; orman alanlarýný ve orman köylerini bir að þeklinde ulaþýma açan, doðal koþullar dikkate alýnarak planlanan, genelde üretim sýrasýnda kullanýlan, tek þeritli, güvenli ve ekonomik olan, kýsaca orman iþletmeciliði amacýyla oluþturulan alt yapý tesisleridir. Bir orman yol aðýnýn planlanmasý jeolojik koþullarýn etkisinin etüt edilmesi ile baþlar. Klimatik faktörler ile erozyon tehlikesi yolun planlanmasýnda özellikle dikkate alýnmalýdýr. Orman yollarýnýn diðer yollardan farký, teknik, ekonomik ve orman ürünleri taþýmacýlýðý yönünden düþünülebilir (Erdaþ, 1997). Vadi yollarý en yüksek normal su seviyesinden daha yüksekte olmalýdýr. Ormanýn iç kýsýmlarýnda ulaþým ise genelde yamaç yollarý ile saðlanýr. Sýrt yollarý, saðlam ve kuru yollardýr. Yapýmlarý kolay olup sanat yapýlarý gerektirmezler. Ancak sýrt yollarý ormanlarý iþletmeye açma yönünden büyük önem taþýmazlar (Erdaþ, 1988). 5
Ekoloji Orman yollarýnýn planlanmasý ve yapýmý sýrasýnda büz, menfez, kasis ve köprü gibi sanat yapýlarýndan kaçýnýlamaz. Orman yolu sanat yapýlarý güvenli olmalý, orman yollarýna uyum saðlamalý, estetik olarak çevreyi bozmamalý, yapým ve onarým yönünden ekonomik olmalýdýr (Erdaþ, 1981). Seller, orman yollarý yamaçlarýnýn eteklerinde ve dereler boyunca zarar vermektedir. Orman yollarýnýn sellere ve toprak kaymalarýna (yamaç erozyonuna) karþý korunmasýnda genel olarak iki olanak mevcuttur: Bunlar; arazide yol çizgilerinin etüdünde tehlike gösteren alanlardan uzak kalarak yollarý bu alanlarýn dýþýna düþürmek (Pasif korunma) ya da yollarý ve ilgili diðer sanat yapýlarýný tehlike gösteren alanlar içinde yaparak yollarý korumak (Aktif korunma) þeklindedir. Heyelan, taþ, toprak ve yapay dolgu gibi malzemenin ya da bunlarýn herhangi bir kombinasyonundan oluþan kütlenin, bulunduðu yerden koparak yamaç aþaðýsýna doðru hareketine denir (Çelik, 1990). Orman yollarý topraðýn kaymasý sonucunda yukarýdan yola kadar gelen topraklarla týkanabildiði gibi yolun alt kýsýmlarýnýn kaymasýyla da bozulabilir. Yol güzergahý bir heyelan ihtimalinin olduðu yerden geçmemelidir. MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Bu çalýþmada Batý Karadeniz Bölgesinde 1998 yýlýnda meydana gelen selden en fazla zarar gördüðü tespit edilen Zonguldak Orman Bölge Müdürlüðü'ne baðlý Yenice ve Dirgine Orman Ýþletme Müdürlükleri materyal olarak seçilmiþtir. Yenice Orman Ýþletme Müdürlüðü 82 448 ha ormanlýk ve 14 689,5 ha açýklýk saha olmak üzere toplam 97 137.5 ha. sahaya sahiptir. Dikili damga tertibi 175 000 m3'tür. Planlanmýþ orman yol aðý 1008+750 km olup bunun 632+590 km'si mevcut ve gerçekleþme oraný %63'tür (Anonim, 1999). Dirgine Ýþletme Müdürlüðü genel alaný 58115 ha olup bu alanýn 45 570 ha'lýk (%78,4) kýsmý orman alanýdýr. Dirgine Orman Ýþletme Müdürlüðü'nün dikili damga tertibi ise 76 000 m 3 'tür. Planlanmýþ orman yol aðý toplam 850+250 km olup bunun 329+500 km'si mevcut ve gerçekleþme oraný %39'dur (Anonim, 1999). Çalýþmada Zonguldak Orman Bölge Müdürlüðü Makine-Ýkmal Þube Müdürlüðü kayýtlarý, sel felaketi sonrasý yörede yapýlan çalýþmalar, 1998 yýlý çalýþma programlarý, sel felaketi hasar tespit raporlarý ve keþif özetleri ile muhasebe kayýtlarý kullanýlmýþtýr. Ayrýca Ýl Çevre Müdürlükleri ve DSÝ Müdürlükleri kayýtlarý ve sel felaketi raporlarý ile meteorolojik veriler de deðerlendirilmiþtir. H. H. ACAR Yöntem Öncellikle sel felaketi ve heyelanlarýn orman yollarý ile iliþkisi konusunda literatür taramasý yapýlmýþtýr. Orman iþletmeciliði açýsýndan en fazla zarar gördüðü tespit edilen Yenice ve Dirgine Orman Ýþletme Müdürlükleri çalýþma alaný olarak seçilmiþtir. Orman yollarýnda en çok hasar meydana gelen yer olarak Yenice Orman Ýþletme Müdürlüðü, sanat yapýlarýnda fazla hasar olmasý ve orman yollarýnýn kapanmasý sonucu üretim ve transportun en fazla aksadýðý yer olarak ise Dirgine Orman Ýþletme Müdürlüðü baz alýnarak sel felaketi ile ilgili bilgiler toplanmýþtýr. Çalýþma alanlarý, teknik, ekolojik ve ekonomik açýlardan incelenmiþtir. Teknik olarak, Ýþletme Müdürlüklerinden 1998 yýlý hasar tespiti raporlarý ve keþif deðerleri temin edilmiþ, arazide inceleme ve gözlemlerle kontrol edilerek deðerlendirilmiþtir. Yöredeki Ýl Çevre Müdürlükleri, DSÝ Müdürlükleri ve Orman Bölge Müdürlüðünün 1998 yýlý sel felaketi raporlarý ve arazide yapýlan incelemeler deðerlendirilerek, konu ekolojik açýdan tartýþýlmýþtýr. Ekonomik olarak ise 1998 yýlý sel felaketinin orman yollarý ve orman transportu açýlarýndan maliyetleri analiz edilmiþtir. (1998 Aralýk ayý için 1 $=310 000 TL). Ýþletmelerdeki muhasebe kayýtlarý da ayrýca deðerlendirilmiþtir 19-20-21 Mayýs 1998 sel felaketinin orman yollarý üzerinde yaptýðý zararlarýn giderilmesi maliyeti, üretim çalýþmalarýnýn aksamasýndaki mali kayýplar, rampa ve son depolardaki kayýplar yaklaþýk olarak bir araya toplanmýþtýr. Nakliyatýn kapalý olan orman yolundan deðil de daha kötü vasýflý ve uzun tali yollardan yapýlmasý, kaybolan emvalin toplanýp istiflenmesi, sel felaketi hasar tespit ve keþiflerinin çýkarýlmasý gibi deðerler "Görünmeyen Giderler" olarak kabul edilmiþ ve %10 oranýnda maliyete yansýtýlmýþtýr. BULGULAR VE TARTIÞMA Sel Felaketinin Orman Yollarý Üzerinde Oluþturduðu Hasarlar Sel felaketinin hemen ardýndan orman yollarýnda yapýlan hasar tespit çalýþmalarý sonucu 31.5.1998 tarihli rapor ve arazide yapýlan incelemeleri sonunda (Anonim, 1998); -Yenice Orman Ýþletme Müdürlüðünde yapýlan incelemelerde toplam doksan adet kotlu yolda yapýlan incelemelerde mevcut yol miktarý toplamý 569+130 km ve ulaþýma kapalý yol miktarý toplam 465+500 km, göçen yol miktarý toplamý 35+882 km, heyelanlý yol miktarý toplam 14+100 km, hasar gören köprü adedi 12 (3 adedi ahþap), hasar gören istinat duvarý miktarý toplam 177 m ve hasar gören sanat yapýsý 143 m olduðu tespit edilmiþtir. -Dirgine Orman Ýþletme Müdürlüðünde toplam 45 6 Nisan-Mayýs-Haziran 2002, Sayý: 43
Batý Karadeniz Bölgesindeki 1998 Yýlý Sel Felaketinin Orman Yollarý ve Ürün Transportu Üzerindeki Etkileri Ekoloji adet kodlu yolda yapýlan incelemelerde toplam 329,5 km yolun 115,2 km'sinin sel tahribatý ile kapandýðý, bunun 73,7 km'sinin büyük onarým, 41,7 km'sinin ise heyelan temizliði ile ulaþýma açýlabileceði anlaþýlmýþtýr. Selden dolayý 34,5 km yolun üst yapýsýnýn hasar gördüðü, 4 ayrý yerde toplam 39 m uzunluðunda köprü yýkýldýðý, 3430 m istinat duvarýna ihtiyaç duyulduðu ve 61 yerde toplam 476 m uzunluðunda 60 cm ve 80 cm çaplý büzlü menfezlerin yýkýldýðý belirlenmiþtir. -Yöredeki büyük çaplý hasarlar, özellikle vadi yollarýndaki dere su seviyesinin aþýrý yükselmesi sonucu sel sularýnýn orman yollarýna zararý þeklinde veya heyelanlý araziden geçen orman yollarýnda aþýrý yaðýþlarla büyük çapta heyelanlarýn oluþmasý þeklindedir. Genelde vadi yollarýnda erozyon ve heyelanla, yamaç yollarýnda ise sadece heyelanla karþýlaþýlmaktadýr. -Sel felaketi sonrasý meydana gelen hasarlar deðiþik þekillerde ortaya çýkmýþtýr (Þekil 1). -Vadi yollarýnda, sel sularý yolun dolgu kýsmýný taþýyarak uzun mesafede yolun yok olmasýna neden olmuþtur (Þekil 1-a). Yan derelerin orman yolunu kestiði yerlerde büzlerin gerekli sayýda veya yeterli boyutta olmamasý sonucu bu yapýlar yan derenin taþýdýðý materyal ile dolmuþ, sularýn orman yolu üzerinden akmasý ile yola zarar verilmiþtir. Enine eðim verilmemiþ yerlerde materyal birikmiþ, su toplanmýþ ve ulaþýmda güçlükler ortaya çýkmýþtýr (Þekil 1-b, c). Vadi yollarýnda dere yataðýnýn dar olan yerlerde, suyun oldukça yükseðe çýkmasý, ayrýca akýþ hýzý ve tahrip gücünün artmasý sonucu yolun yarýsýnýn dere tarafýndan yok edilmesi de söz konusudur. Ana orman yolunda bulunan köprünün, önce sel sularý ile kanat duvarlarý dolgu maddesinin taþýnmasý, daha sonraki aþamada ise köprünün yýkýlmasý ile orman yolunun kapanmasý (Þekil 1-d). -Ana orman yolundaki istinat duvarlarýnýn sel sularýnýn etkisi ile yýkýlmasý ve yolun tamamen yok olmasý (Þekil 1-e). Orman yolunun geçtiði heyelanlý arazide sel felaketi sýrasýnda aþýrý yaðýþlarla büyük çapta heyelanlar oluþmasý (özellikle kuzey bakýda, eðimi çok yüksek arazide) (Þekil 1-f). Sel Felaketinin Üretim ve Orman Transportu Üzerine Yaptýðý Etkiler Sel felaketinin orman yollarýna verdiði zararlardan dolayý, yollarýn kapalý olduðu yerlerde üretim ve nakliyat 1-2 ay gecikmeli olarak yapýlmýþtýr. Selden sonra daha uzun ve kötü vasýflý bu yollarda yapýlan zorunlu nakliyat ile maliyet artmýþtýr. Ayrýca rampa ve son depolarda sel sularýnýn direkt etkisi ile bir çok ürün denize doðru taþýnmýþ ve ancak belli bir kýsmý toplanabilmiþtir. Yenice'de kaybolan 490 m 3 ve 235 ster'den 14 m 3, Dirgine'de ise kaybolan 82 Þekil 1-a. Vadi tabanýna yakýn orman yolunun yok olmasý. Þekil 1-b. Orman yolu üzerinde materyal birikimi. Þekil 1-c. Orman yolu üzerinde materyal birikimi. Þekil 1-d. Köprünün yýkýlmasý ile yolun kapanmasý. Nisan-Mayýs-Haziran 2002, Sayý: 43 7
Ekoloji H. H. ACAR Batý Karadeniz Bölgesi 19-22 Mayýs 1998 tarihlerinde çok yüksek yaðýþlar almýþtýr. Bu yaðýþlar ortalama yaðýþlarýn çok üzerinde ve 500-1000 yýllýk tekerrüre sahiptir. Ayrýca yaðýþlar kýsa süreli maksimum yaðýþlar olmayýp, 2-3 gün boyunca devam etmiþtir. Etkili, yüksek ve sürekli yaðýþlarla toprak, ölü örtü ve bitki örtüsü depolama kapasitesi aþýlmýþ ve devamýnda yaðýþ tamamen yüzeysel akýþa geçerek erozyona ve sellere neden olmuþtur. Þekil 1-e. Ýstinat duvarýnýn sel sularý ile yýkýlmasý. Þekil 1-f. Orman yolu üzerinde heyelan oluþmasý. m 3 'ten 73 m 3 'ü toplanmýþtýr. Gecikmeli olarak nakliyatý yapýlan ürünlerde ardaklanma gibi deðer kayýplarý görülmüþ ve pazara geç sunulan ürünler indirimli fiyatlarla satýlmak zorunda kalýnmýþtýr. Yenice Orman Ýþletme Müdürlüðü'nde maktada herhangi bir orman emvalinin zayi olmadýðý, orman içi ve satýþ istif yerlerinde ise birçok emvalin zayi olduðu tespit edilmiþtir. Kayadibi Orman Ýþletme Þefliðinde Filyos Çayý boyuca 14,570 m 3 muhtelif emval toplanmýþtýr. Dirgine Orman Ýþletme Müdürlüðü'nde sel sularýna kapýlan ürünlere bakýldýðýnda, rampa ve maktalardaki orman ürünlerinin sel zararlarýna maruz kalmadýðý anlaþýlmýþtýr. Karadere Ýþletme Þefliðinde damgasý yapýlan alandaki yolun kapalý olmasý nedeni ile 2451 m 3 endüstriyel odun, 1725 ster yakacak odun üretilememiþ ve bir yýl sonraya devretmiþtir. Eðerci son deposunda 212 adet 81,911 m 3 Kayýn tomruðun sel sularýna maruz kaldýðý ve alýnan önlemlerle bunun 73,092 m 3 (184 adet) olan miktarýnýn toplandýðý belirlenmiþtir. Ekolojik Açýdan Elde Edilen Bulgular Yaðýþ miktarlarý 20-21 Mayýs 1988 tarihlerinde artarak devam etmekte, 22 Mayýs tarihinde ise düþmektedir. Sýcaklýklara bakýldýðýnda ise 20-21 Mayýs tarihlerinde düþük, ancak 22 Mayýs tarihinde aniden yükselmektedir. Sel felaketi ise en fazla etkisini 20-21 Mayýs tarihlerinde göstermiþtir. Yöredeki sel felaketinin nedenleri arasýnda aþýrý yaðýþlar, arazi kullanýmýndaki yanlýþlýklar ve akarsu yataklarýnýn yüksek debiler karþýsýnda yetersiz kalmasý gösterilebilir. Doðal bitki örtüsünün, özellikle ormanlarýn ve ölü örtünün tahribi, erozyonla toprak miktarýnýn azalmasý ve infiltrasyon kapasitesinin düþmesi havzalarýn su depolama kapasitelerini düþürmüþtür. Bölgede havzalarýn yukarý kesimlerindeki doðal bitki örtüsü, özellikle ormanlarýn ve ölü örtünün tahribi sonucunda erozyonla toprak kalýnlýðý ve topraðýn su depolama kapasitesi azalmýþtýr. Bu nedenle yaðýþlar, ormanýn ölü örtüsü, tepe çatýsý ve toprakta yeteri kadar tutulmayýp kýsa sürede derelere ulaþmakta ve yüksek akýmlara neden olmaktadýr. Dere yataklarýndaki hidrolik esaslara uymayan köprü ve menfezler de selin getirdiði aðaç, kök ve rusubatla týkanarak selin yatak dýþýna taþmasýna neden olmaktadýr. Yenice ve Dirgine Orman Ýþletmelerinde Sel Felaketinin Orman Yollarý ve Üretim Maliyetleri Üzerine Etkileri Yenice Orman Ýþletmesinde meydana gelen sel felaketi nedeniyle çoðu üretim yollarýnda ileri derecede büyük hasarlar meydana geldiðinden bu yollarýn çoðunda büyük onarým yapýlmasý gerekmektedir. Ayrýca köprü ve sanat yapýlarýnýn yenilenmesi ve çoðu yollarda tamirbakým iþleminin yapýlmasý gerekir. Bu nedenlerle iþletmede hasar tespit çalýþmalarý yapýlmýþ ve hasarlý orman yollarý bölge þefliði itibariyle ortaya çýkarýlmýþtýr (Tablo 1). Tablo 1. Yenice Orman Ýþletme Müdürlüðü sel felaketi sonrasý keþif tutarlarý (24.06.1998). Ýþin cinsi Miktarý Tutarý ( TL ) Büyük Onarým 80 + 520 km 61 538 451 000 Sanat Yapýlarý 187 büz, 56 menfez, 35x4.5 m istinat duvarý 66 966 576 000 Köprü, köprü ayaðý ve kanatlarý 11,50 m 14 189 476 000 Rampa ve depolardan kaybolan emval nedeniyle oluþan zarar ise birim fiyatlar dikkate alýndýðýnda toplam 6 174 895 000 TL olarak bulunmuþtur. Bu kaybolan emvalin 14,570 m 3 'ü (218 550 000 TL) toplanmýþ olup zarar 5 956 345 000 TL olarak hesaplanmýþtýr. 8 Nisan-Mayýs-Haziran 2002, Sayý: 43
Batý Karadeniz Bölgesindeki 1998 Yýlý Sel Felaketinin Orman Yollarý ve Ürün Transportu Üzerindeki Etkileri Ekoloji Makta ve rampada stoklarýn 1-2 ay gecikmeli olarak taþýnmasý ve Haziran ayýnda satýlacak olan emvalin (6687 m 3 tomruk, 359 m 3 sanayi odunu, 329 m 3 kaðýtlýk odun, 4 m3 maden direk, 3601 ster yakacak odun) Aralýk ayýnda indirimli olarak satýlmasý nedeniyle oluþan zarar ise toplam 63 513 650 000 TL'dir. Dirgine Orman Ýþletmesinde meydana gelen sel felaketi nedeniyle orman yollarý büyük onarým, köprü, sanat yapýlarý ve tamir-bakým için gerekli keþifler yapýlmýþtýr (Tablo 2). Tablo 2. Dirgine Orman Ýþletme Müdürlüðü sel felaketi sonrasý keþif tutarlarý (26.06.1998). Ýþin cinsi Miktarý Tutarý ( TL ) Büyük Onarým 56 + 670 km 59 455 089 000 Sanat Yapýlarý 10 kutu menfez, 3 adet 300 m istinat duvarý 31 116 242 000 Üst Yapý 6 + 000 km 3 992 131 000 Tamir - Bakým 175 + 000 km 4 616 621 000 Dirgine Orman Ýþletmesi Eðerci deposundan kaybolan 8,819 m 3 kayýn tomruðun maliyeti ise 233 703 500 TL'dir. Karadere Orman Ýþletme Þefliðinde damgasý yapýlmýþ alanda üretimin yapýlamamasý dolayýsýyla iþletme buradaki ürün miktarýný (2166 m 3 tomruk, 55 m 3 maden direk, 230 m 3 yuvarlak direk, 1725 ster yakacak odun) alamamýþ, dolayýsýyla bu bir zarar olarak ortaya çýkmýþtýr. Ýþletmenin sel felaketi nedeniyle elde edemediði ortalama kar miktarý toplam 40 315 386 000 TL olarak hesaplanmýþtýr. Yenice'de toplam zarar 259 180 451 000 TL (836 066 $) olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Burada orman yollarý zararý ortalama %70 civarýnda iken transport zararlarý %30 olarak kalmýþtýr. Dirgine'de ise toplam zarar 153 702 089 200 TL (495 813 $) olup burada orman yolu zararý ortalama %65, transport zararlarý ise %35 olarak ortaya çýkmýþtýr (Tablo 3). Tablo 3. Yenice ve Dirgine Orman Ýþletme Müdürlüklerindeki toplam zarar. Ýþin cinsi Yenice Orman Ýþl. (TL) Dirgine Orman Ýþl. (TL) Büyük Onarým Keþif Tutarý 61 538 451 000 59 455 089 000 Sanat Yapýlarý Keþif Tutarý 66 966 576 000 31 116 242 000 Köprü Keþif Tutarý 14 189 476 000 - Üst yapý Keþif Tutarý - 3 992 131 000 Tamir - Bakým Keþif Tutarý 23 454 094 000 4 616 621 000 Kaybolan Emvalden Oluþan Zarar 5 956 345 000 233 703 500 Geç Nakliyattan Oluþan Zarar 63 513 650 000 - Yapýlmayan Üretimden Oluþan Zarar - 40 315 386 000 Ara Toplam 235 618 592 000 139 729 172 000 Görünmeyen Giderler % 10 23 561 859 000 13 972 917 200 Toplam Zarar 259 180 451 000 153 702 089 200 Bulgularýn Tartýþýlmasý ve Alýnabilecek Önlemler Yörede orman yolu planlanýrken yollarýn öncelikle dar vadilerden geçirilmemesine özen gösterilmelidir. Yol planlanýrken yapýlacak yollarýn en yüksek su seviyesinin asgari 1 m üzerinden ve tamamen kazý tarafýndan geçirilmesi gerekir. Yan derelerin orman yolunu kestiði yerlerde sanat yapýlarý mutlaka yapýlmalýdýr. Yapýlacak büz ve menfezlerin týkanmalara karþý sürekli açýk tutulmasý için gerekli periyodik bakýmlar yapýlmalýdýr. Taþýma kalitesi düþük olan (killi, siltli) zeminlerde, kuzey ve batý gibi gölgeli bakýlarda ve herhangi bir drenaj sistemine sahip olmayan bölgelerde heyelan meydana gelme ihtimali diðer bölgelere oranla çok daha fazladýr. Yeni yapýlacak orman yol güzergahlarýnýn mümkün mertebe heyelanlý araziden ve kuzey bakýdan geçirilmemesine dikkat edilmelidir. Yolun üst kýsmýna istinat duvarý ve kademeli þev kesimi yapýlarak heyelanlar önlenebilir. Sel felaketinin orman yollarýna yaptýðý hasarlardan dolayý yollarýn kapalý olduðu yerlerde üretimin tamamen durduðu, sonradan açýlan yollarda ise üretim ve nakliyatýn 1-2 ay gecikmeli olarak yapýldýðý anlaþýlmýþtýr. Ayrýca rampa ve son depolarda sel sularýnýn etkileri ile bir çok ürün zayi olmuþtur. Bu durum miktar ve kalite açýsýndan Ýþletmenin zarar görmesine neden olmuþtur. Nakliyat devamlýlýðý açýsýndan; vadi yollarýnda olabilecek afet zararý sonucu orman nakliyatýnýn durmamasý için yamaçtan geçirilen tali yollar inþa edilmeli, kýþ kesimine önem verilmeli ve kesilen ürünler bir an önce taþýnarak satýþa sunulmalýdýr. Bunun için iþgücü ve makinelerin önceden hazýr olmasý saðlanmalý ve buna göre orman transport planlarý oluþturulmalýdýr. Ayrýca, rampa ve son depo yerleri, deredeki en yüksek su seviyesi üzerinde seçilmelidir. Sel felaketi nedenleri olarak; aþýrý yaðýþlar, arazi kullanýmýndaki yanlýþlýklar, debilerin yüksekliði ve akarsu yataklarýnýn bu debilere göre yetersiz kalmasý ile akarsu ve dere yataklarýnýn çeþitli yapýlaþmalarla iþgali ve daraltýlmasý gösterilebilir. Sel felaketine karþý duyarlý bir araziye müdahalede çok dikkatli olunmalý ve yanlýþ arazi kullanýmlarý önlenmelidir. Sorunun çözümü kararlýlýk içerisinde arazi kullanýmýndaki yanlýþlýklarýn düzeltilmesidir. Ormanýn doðal yapýyý bozmayan ve sert müdahaleleri içermeyecek þekilde iþletilmesi, ayrýca korumaya da önem verilmesi gereklidir. Yeni bir sel felaketi sýrasýnda orman yollarýnýn yok olmasýný veya yer yer tahribini önleyip devreden çýkmamasýný saðlamak için þu noktalara dikkat etmek gerekir. Nisan-Mayýs-Haziran 2002, Sayý: 43 9
Ekoloji H. H. ACAR a- Ana orman yollarýnýn dar vadilerden geçirilmemesine özen gösterilmeli, þayet mecbur kalýnýrsa orman yolu, hesaplanacak azami su seviyesinin asgari 1 m üzerinden ve tamamen kazý tarafýndan geçirilmelidir. b- Sanat yapýlarý ve köprüler maksimum yaðýþ hesabý kullanýlarak planlanmalýdýr. Bunlarýn menba ve mansap kýsmýna suyu toplayýp yönlendirecek kanat duvarlarýnýn yapýlmasý þarttýr. c- Yan dere ve kuru derelerde sürüntü materyali ile büz ve menfezlerin týkanmasýný önlemek için içleri zaman zaman temizlenmeli ya da beton kasisler yapýlmalýdýr. d- Dere yataklarýndaki kurplarda suyun akýþýný yönlendirecek gerekli mahmuzlarýn yapýlmasý gerekir. e- Yolun dere tarafýna yapýlacak istinat duvarlarýnda, köprü ve menfezlerin temellerinde, temel üst seviyesini talveg hattýndan 50 cm derinlikte yapýlmasýna özen gösterilmelidir. f- Yol üzerinde su toplanmalarýna karþý hendekler yapýlmalý, düz yollardan kaçýnýlmalý veya en azýndan dere tarafýna doðru eðim verilmelidir. g- Yeni yapýlacak orman yolu güzergahlarý heyelanlý araziden geçirilmemeli ve yolun kurumasý açýsýndan güney bakýlar tercih edilmeli ya da bazý aðaçlar kesilerek yolun ýþýk almasý saðlanmalýdýr. Yüksek eðimdeki araziden geçen yollarda kademeli þev kesimi yapýlmalýdýr. h- Sel ve taþkýnlar yönünden duyarlý bir yörede ormanlarýn iþletilmesinde týraþlamalardan, temel toprak yapýsýnýn killi olduðu yamaçlarda aðaçlandýrma çalýþmalarýndan kaçýnýlmalý, özellikle kuzey yamaçlarda suyu tutan deðil akýtma amaçlý teras yapýmý seçilmelidir. i- Dere ve akarsu yataklarýndaki su yapýlarýnýn temeli için yapý ile ana kaya baðlantýsý mutlaka saðlanmalýdýr. Kazý fazlasý malzemenin de dere yataklarýna atýlmasýndan kaçýnýlmalýdýr. k- Yörede orman yollarý için ilkbaharda taþýma öncesi ve sonbaharda taþýma sonrasý olmak üzere yýlda iki kez bakým yapýlmalýdýr. Aþýrý yaðýþlarda nakliyata ara verilmelidir. Yörede nakliyatýn devamlýlýðý açýsýndan alýnabilecek önlemler ise þunlardýr: a- Ana orman yollarý üzerinde olabilecek afet zararlarý sonucu orman nakliyatýnýn durmamasý için ayrýca yamaçtan geçirilen tali yollar inþa edilmelidir. b- Rampa ve depo yerleri yükselen sel sularýndan etkilenmeyecek þekilde yer seçimine gidilmelidir. c- Yörede yoðun kýþ mevsimi nedeniyle üretim ve nakliyat en kýsa zamanda yapýlarak depoya nakledilmelidir. Bu amaçla gerekli iþ gücü ve makineler ile orman transport planlarý önceden hazýrlanmalýdýr. Ormanlarda üretim ve taþýma faaliyetleri, topraklarý ve ekolojik koþullarý en az tedirgin edecek yöntemlerle yapýlmalýdýr. Orman iþletmeciliðinde son yýllarda benimsenmiþ bulunan "doðaya uygun iþletmecilik" yönetimi tercih edilmelidir. Ayrýca orman ürünlerinin bölmeden çýkarýlmasýnda yüzeysel akýþa, erozyona ve heyelanlara yol açabilecek uygulamalardan kaçýnýlmalýdýr. KAYNAKLAR Acar HH (1993) Maçka Orman Ýþletme Müdürlüðü'nde 1990 Yýlý Sel felaketi Sonrasý Orman Yollarýnda Oluþan Zararlar ve Bunun Orman Transportu Üzerine Olan Etkileri. Ekoloji, 2, 7, 14-37. Anonim (1998) TMMOB Orman Mühendisleri Odasý Teknik Raporu, Batý Karadeniz Bölgesinde Yaþanan Sel ve Taþkýn Olaylarýnýn Nedenleri ve Alýnmasý Gereken Önlemler. TMMOB Birlik Haberleri Dergisi, 52-60. Anonim (1999) Zonguldak Orman Bölge Müdürlüðü Makina-Ýkmal Þube Müdürlüðü Kayýtlarý. Zonguldak. Çelik EH (1990) Heyelan Kontrolünde ve Önlenmesinde Ormanlarýn ve Orman Mühendislerinin Rolü. Ýstanul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 40, 1. Erdaþ O (1997) Orman Yollarý Cilt I. Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Yayýn No:187/25. Erdaþ O (1980) Heyelan Bölgelerinde Orman Yolu Yapýmýnda Proje ve Uygulama Esaslarý. Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 3, 2, 163-174. Erdaþ O (1981) Orman Yollarýnýn Planlanmasý Yönünden Köprüler ve Tabliye Menfezler. Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 4, 1, 121-129. Erdaþ O (1988) Orman Transport Tesis ve Taþýtlarý I-II. Karadeniz Teknik Üniversitesi. Orman Fakültesi Ders Notlarý Yayýn No: 308, Trabzon. Hattinger H (1997) Daðlýk Arazide Sel Kontrolü ve Orman Yollarýnýn Geçtiði Yamaçlarýn Stabilizasyonu, (Çeviri : Faik Tavþanoðlu), Ýstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 27, B, 1. Tavþanoðlu, F (1961) Orman Yollarýnda Sularýn Yol Üstü Açýk Tesislerle Akýtýlmasý Problemi. Ýstanbul Üniversietesi Orman Fakültesi Dergisi, 11, 28-34. 10 Nisan-Mayýs-Haziran 2002, Sayý: 43