ULUSLARARASI SÖZLEġMELERDE VE TÜRK HUKUKUNDA ADĠL YARGILANMA HAKKI

T.C. BAġBAKANLIK Ġnsan Hakları BaĢkanlığı ULUSLARARASI SÖZLEġMELERDE VE TÜRK HUKUKUNDA ADĠL YARGILANMA HAKKI BAġBAKANLIK UZMANLIK TEZĠ Hazırlayan Hatice YÜKSEL Tez DanıĢmanı Ġsmail ĠNCEOĞLU Ankara 2010

BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı Adres: Yüksel Caddesi No:23, Kat 3, YeniĢehir 06650 Ankara Tel: (0312) 422 29 20-422 29 00 - Faks: (0312) 422 29 96 e-posta: ihb@basbakanlik.gov.tr Elektronik ağ: www.insanhaklari.gov.tr 19.12.2012 Ankara Not: ÇalıĢmadan alıntı yapılacaksa kaynak gösteriniz. i

ÖZET Son yüzyılın yükselen değeri olan ve giderek önem kazanan; devletlerin anayasal yapılarını ve diğer devletlerle olan iliģkilerini belirleyen bir olgu haline gelen insan haklarının, yargılama alanındaki en önemli yansıması adil yargılanma hakkıdır. Tarihsel süreç içerisinde çok ciddi aģamalar kaydederek günümüzde pek çok uluslararası sözleģme, anayasa ve ulusal yasalarda güvence altına alınan adil yargılanma hakkı; dokunulmaz ve vazgeçilmez bir hak olarak, yargılamanın insan haklarına ve demokratik kurallara en uygun Ģekilde yapılmasının ve böylece insan hakları ve özgürlüklerinin güvence altına alınmasının garantisidir. Gerek ulusal, gerek uluslararası alanda her dönem güncelliğini koruyan ve tüm insanları birebir ilgilendiren adil yargılanma hakkı, Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi nin 6. maddesinde; KiĢinin gerek medeni hak ve yükümlülükleriyle ilgili nizalar, gerek cezai alanda kendisine yöneltilen suçlamalar konusunda karar verecek olan, yasayla kurulmuģ bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından, davasının makul bir süre içinde, hakkaniyete uygun ve açık olarak görülmesini istemek hakkıdır. Ģeklinde ifade edilmiģtir. Adil yargılanma hakkının en temel unsuru kanunî, bağımsız ve tarafsız bir mahkeme önünde yargılanma hakkıdır. Bünyesinde, silahların eģitliği ile çeliģmeli yargılama ilkesini, duruģmada hazır bulunma, kendi aleyhine tanıklık etmeme ve susma hakkını içeren hakkaniyete uygun yargılanma hakkı, adil yargılanma hakkının diğer bir unsurunu teģkil etmektedir. Yine, yargılama makamları önünde hak arayan ya da yargılanan kimseleri, yargılama iģlemlerinin sürüncemede kalmasına karģı koruyan ve mağdur olmalarını önleyen yargılamanın makul sürede sonuçlandırılması hakkı adil yargılanma hakkının baģka bir unsurunu oluģturur. Son olarak adil ve hakkaniyete uygun bir yargılamanın sağlanabilmesi için, yapılan yargılamanın aleni ve kamuya açık olması Ģarttır. ÇalıĢmanın amacı, insan hakları ve özgürlüklerinin temel güvencesini teģkil eden adil yargılanma hakkının, tarihsel geliģim sürecinin, niteliğinin, koruma alanının, unsurlarının ve sınırlandırılmasının ölçüt ve kriterlerinin ayrıntılı olarak incelenmesidir. Zira Türk hukuku açısından bakıldığında da, gerek Anayasa nın 36. maddesi gerekse taraf olduğu uluslararası sözleģmeler ve Anayasa nın 90. maddesi nedeniyle diğer bütün temel hak ve hürriyetler gibi adil yargılanma hakkının Ģartlarının da sağlanması gerekmektedir. Özellikle AĠHM ye bireysel baģvuru hakkının Türkiye açısından kabul edilmesi ile baģlayan süreçte kiģi hak ve özgürlüklerinin uluslararası hukuk konusu olarak denetlenmesi önem kazanmıģtır. Nitekim günümüzde adil yargılanma hakkı, insan hakları içerisinde ulusal makamlar tarafından en çok ihlal edilen ve uluslararası arenada ilgililerce en çok Ģikâyette bulunulan ve yine neticesinde uluslararası sözleģmelere taraf olan devletlerce bol miktarda tazminat ödenmesine yol açan temel bir haktır. Bu itibarla Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi tarafından da en çok tazminat mahkûmiyetine sebep teģkil eden sözleģmenin 6. maddesinin, tarihsel geliģimi içerisinde ulaģtığı en son seviye ve kapsadığı alanın detaylı olarak incelenmesi amaçlanmıģtır. ii

ÇalıĢmada ilk önce adil yargılanma hakkının tarihsel süreçte geliģimi ele alınmıģ olup, Magna Carta Libertatum dan 20. Y.Y. Ġnsan Hakları Belgeleri ne kadar haklar ve özgürlükler bağlamında insanlığın kazanımları ve bunların somut belgeleri incelenmiģtir. Ayrıca Türkiye deki durum da Cumhuriyet Öncesi ve Cumhuriyet Sonrası olmak üzere iki ayrı bölümde ele alınmıģtır. Daha sonra adil yargılanma hakkının tanımı ve unsurları açıklanmıģ olup varlığı zaruri olan bu unsurlar detaylı olarak incelenmiģtir. ÇalıĢmanın son kısmında ise adil yargılanma hakkı kapsamında sanığa tanınan asgari güvencelerden ve masumiyet karinesinden bahsedilmiģtir. Konu ile ilgili baģta akademisyenler ve araģtırmacalar tarafından yazılmıģ olan kitap, makale ve raporlardan yararlanılan çalıģmada, gerek ulusal gerek uluslararası mahkeme kararları önemli birer kaynak oluģturmuģtur. iii

ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... ii ĠÇĠNDEKĠLER... iv KISALTMALAR... vi GĠRĠġ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM... 5 ADĠL YARGILANMA HAKKININ TARĠHSEL SÜREÇTE GELĠġĠMĠ... 5 1. ĠLK VE ORTA ÇAĞDAKĠ GELĠġMELER... 5 1.1. Magna Carta Libertatum (Büyük Özgürlük Fermanı)... 6 1.2. Köylülerin Mektupları... 8 1.3. Haklar Dilekçesi... 9 1.4. Habeas Corpus Act... 9 1.5. Haklar Bildirisi... 10 1.6. Ġhanet Suçu Yargılama Yasası... 11 1.7. Act of Settlement (Tac-ı Tevarüs Kanunu)... 11 2. MODERN ĠNSAN HAKLARI BĠLDĠRGELERĠ... 12 2.1. Virginia Haklar Bildirisi... 12 2.2. 1789 Tarihli Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisi... 12 3. 20. Y.Y. ĠNSAN HAKLARI BELGELERĠ... 14 3.1. Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi... 14 3.2. Ġkiz SözleĢmeler... 16 3.3. BirleĢmiĢ Milletler Örgütü nün Kabul Ettiği Diğer SözleĢmeler... 17 3.4. Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi... 18 3.5. Avrupa Sosyal ġartı... 20 3.6. Avrupa Sosyal Güvenlik SözleĢmesi... 21 3.7. Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Konferansı... 21 3.8. Amerikan Ġnsan Hakları SözleĢmesi... 22 3.9. Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları SözleĢmesi... 25 4. ADĠL YARGILANMA HAKKININ TÜRK HUKUK SĠSTEMĠ ĠÇĠNDEKĠ GELĠġĠMĠ. 27 4.1. Cumhuriyet Öncesi Dönem... 27 4.2. Cumhuriyet Sonrası Dönem... 29 ĠKĠNCĠ BÖLÜM... 32 ADĠL YARGILANMA HAKKININ TANIMI VE UNSURLARI... 32 1. ADĠL YARGILANMA HAKKI... 32 1.1. Terminoloji ve Kavram... 32 iv

1.2. Uygulama Alanı... 38 1.2.1. Medeni Hak ve Yükümlülüklere ĠliĢkin UyuĢmazlıklar... 39 1.2.2. Ceza Hukuku ile Ġlgili Davalar (Suç Ġsnadı)... 41 2. ADĠL YARGILANMA HAKKININ UNSURLARI... 43 2.1. Kanunla KurulmuĢ, Yetkili, Bağımsız ve Tarafsız Mahkeme Önünde Yargılanma Hakkı... 44 2.1.1. Mahkeme Kavramı... 45 2.1.2. Mahkemenin Kanunla KurulmuĢ Olması... 48 2.1.3. Mahkemenin Bağımsız Olması... 49 2.1.4. Mahkemenin Tarafsız Olması... 53 2.2. Hakkaniyete Uygun Yargılanma (Adil DuruĢma Yapılması Hakkı)... 58 2.2.1. Silahların EĢitliği Ġlkesi... 60 2.2.2. ÇeliĢmeli Yargı Ġlkesi... 71 2.2.3. DuruĢmada Hazır Bulunma Hakkı... 73 2.2.4. Susma ve Kendi Aleyhine Tanıklık Etmeme Hakkı... 79 2.2.5. Mahkeme Kararlarının Gerekçeli Olması... 80 2.2.6. Delil Kuralları... 83 2.3. Makul Süre Ġçerisinde Yargılanma Hakkı... 87 2.3.1. Makul Sürenin Değerlendirilmesinde Kullanılan Ölçütler... 90 2.3.2. Makul Sürenin BaĢlangıcı ve Sonu... 93 2.4. Aleni Yargılanma Hakkı... 94 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM... 100 ADĠL YARGILANMA HAKKI KAPSAMNINDA SANIĞA TANINAN ASGARĠ GÜVENCELER VE MASUMĠYET KARĠNESĠ... 100 1. ADĠL YARGILANMA HAKKI KAPSAMINDA SANIĞA TANINAN ASGARĠ GÜVENCELER... 100 1.1. Suçlama Konusunu Öğrenme Hakkı... 101 2.1. Savunma Hakkı için Gerekli Zaman ve Kolaylıklara Sahip Olma Hakkı... 103 3.1. Bizzat ya da Müdafi Aracılığı ile Kendini Savunma Hakkı... 106 4.1. Tanık Dinletme ve Sorgulama Hakkı... 111 5.1. Tercümandan Ücretsiz Yararlanma Hakkı... 114 2. MASUMĠYET KARĠNESĠ... 117 SONUÇ... 122 KAYNAKÇA... 126 v

KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika BirleĢik Devletleri a.g.e. : Adı Geçen Eser AGĠK : Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Konferansı a.g.m. :Adı Geçen Makale AÜHF : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi AĠHK : Avrupa Ġnsan Hakları Komisyonu AĠHM :Avrupa Ġnsan Hakları Mahkemesi AĠHS : Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi AYMK : Anayasa Mahkemesi Kararı bkz. : Bakınız BM : BirleĢmiĢ Milletler Çev. : Çeviren CMK : Ceza Muhakemesi Kanunu CMUK : Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu DGM : Devlet Güvenlik Mahkemesi E. : Esas HUMK : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ĠHEB : Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ĠÜHF : Ġstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi ĠYUK : Ġdari Yargılama Usulü Kanunu K. : Karar MSHS : Medeni ve Siyasi Haklara ĠliĢkin Uluslararası SözleĢme No. : Numara s. : Sayfa S. : Sayı T. : Tarih TBB : Türkiye Barolar Birliği TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TC : Türkiye Cumhuriyeti TCK : Türk Ceza Kanunu v. : Versus vd. : Ve Diğerleri YCGK : Yargıtay Ceza Genel Kurulu YY : Yüzyıl vi

GĠRĠġ Ġnsanlar, toplum halinde yaģamaya baģlamalarından itibaren bir takım kurallara ihtiyaç duymuģlar, görgü ve ahlak kuralları gibi maddi yaptırım gücü yetersiz olan kuralların toplumun bazı ihtiyaçlarını karģılayamaması sonucu hukuk kurallarını oluģturmaya baģlamıģlardır. Hukuk kuralları toplumun belli bir düzen içinde yaģaması amacıyla oluģturulan ve bu düzene uymayanlara karģı yaptırımı olan kurallar bütünü olarak ifade edilebilir. Hukuk kurallarının oluģturulmasıyla birlikte bu kuralları belirleyecek, uyulmasını denetleyecek ve ihlal edildiği takdirde ihlal edenlere ceza verecek varlığa duyulan ihtiyaç ise, millet tarafından oluģturulan ve tüzel kiģiliğe sahip bir siyasal yapı olan devlet ile giderilmiģtir. Ancak zaman içinde devlet anlayıģı ve uygulamaları değiģmiģ, devlet gücünün sınırsız olarak kullanımı halkın mağdur olmasına ve diğer baģka sorunlara yol açmıģtır. Bu itibarla devlet iktidarının sınırlandırılması veya baģka bir deyiģle bu iktidarın dahi dokunamayacağı bireysel ve özerk alanların yaratılması ve koruma altına alınması amacıyla pek çok hukuki belge kabul edilmiģtir. Özellikle ikinci dünya savaģı sonrasında yaģanan geliģmeler insanın devlet için değil devletin insan için var olduğu anlayıģını uluslararası arenada kabul ettirmiģ, diğer bir ifadeyle polis devleti yerini hukuk devleti anlayıģına bırakmıģtır. Gerçekten de insanoğlu ikinci dünya savaģının yaģanmasından sonra meydana gelen yıkıntılardan, ölümlerden, korku ve dehģet tablolarından, iģkence ve zulümlerden büyük dersler çıkarmıģ ve tüm dünya kamuoyunda sürekli barıģın sağlanması, insanların savaģlara, hukuksuzluğa, diktatörlüğe ve baskılara karģı korunması gerektiği anlayıģı hâkim olmuģtur. Bu anlayıģ doğrultusunda 1945 yılında BirleĢmiĢ Milletler Örgütü kurulmuģ, 10 Aralık 1948 de ise BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi kabul edilmiģtir. BirleĢmiĢ Milletler Örgütü nün kurulmasına kadar ulusal sınırlarını aģmayan insan hakları, bu örgüt ve imzaladığı bildiri ile evrenselleģme sürecine girmiģtir. Bu itibarla artık insan hakları ulusal sınırları aģarak uluslararası bir boyuta ulaģmıģtır. BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi ile soyut düzeyde belirlenmiģ olan temel hak ve hürriyetler, daha ayrıntılı olarak ve imzalayan devletlerce 1

uyulmadığı zaman bir denetim mekanizmasına sahip olan Medeni ve Siyasal Haklara ĠliĢkin Uluslararası SözleĢme ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara ĠliĢkin Uluslararası SözleĢme ile somut hale getirilmiģtir. Avrupa ölçeğinde ise Avrupa Konseyi tarafından 1950 yılında imzalanmıģ olan Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi ile kiģilerin doğuģtan sahip olduğu, vazgeçilemez ve devredilemez olan temel hak ve hürriyetler güçlü bir denetim mekanizması ile güvence altına alınmaya çalıģılmıģtır. Türkiye gerek BirleĢmiĢ Milletler Örgütü nün gerekse Avrupa Konseyi nin üyesi olarak söz konusu bildiri ve sözleģmeleri kabul etmiģ, mevzuat ve kurumsal alanda yapmıģ olduğu yenilikler ve değiģikliklerle bu yöndeki samimi niyetini ortaya koymuģtur. Günümüzde insan hakları çok tartıģılan ve çok konuģulan bir konu haline gelmiģtir. Ġnsanın doğuģtan sahip olduğu, devredilemez ve vazgeçilemez olan bu haklar tarih sahnesinde büyük mücadeleler verilerek ve zor yollar kat edilerek Ģu anki seviyesine ulaģmıģtır. Halen de sosyal, kültürel, ekonomik ve teknolojik Ģartların değiģmesi ile birlikte bu hak ve özgürlükler de değiģmekte ve geliģmektedir. Adil yargılanma hakkı da kiģinin sahip olduğu bu temel haklardan biridir. Hukuk devleti ilkesinin ayrılmaz bir parçası olan adil yargılanma hakkı, Magna Carta dan baģlayarak bugüne değin sürekli geliģmiģ, gerek ulusal gerekse uluslararası pek çok sözleģme ve hukuki belgede yerini almıģtır. Özellikle, yalnız insan haklarının korunmasını sağlayan bir belge olmayan aynı zamanda Batı demokrasisini de somutlaģtıran bir belge olan Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi adil yargılanma hakkının unsurlarının neler olduğunu açıkça ortaya koyması bakımından büyük önem arz etmektedir. Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi nin 6. maddesinde de ifade edildiği üzere adil bir yargılama ancak kanunla kurulmuģ, yetkili, bağımsız ve tarafsız mahkemede, aleni duruģma yapılarak, hakkaniyete uygun olarak ve ayrıca makul bir süre içerisinde sonuçlandırılarak sağlanabilir. 2

Bu çalıģmanın amacı tüm insanları birebir ilgilendiren, her dönemde güncelliğini koruyan ve insan hak özgürlüklerinin temel güvencesi olan bu hakkın, tarihsel geliģim sürecinin, niteliğinin, koruma alanlarının ve unsurlarının incelenmesidir. Nitekim 1982 Anayasası nın 90. maddesinde yapılan değiģiklik ile usulüne göre yürürlüğe konulmuģ temel hak ve özgürlüklere iliģkin uluslararası antlaģmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuģmazlıklarda uluslararası antlaģma hükümlerinin esas alınması ile birlikte AĠHS nin 6. maddesi Türk hukuku bakımından da bağlayıcılık arz eden ve öncelikli uygulanması gereken bir hüküm haline gelmiģtir. Bu itibarla bir anlamda tarihi geliģimi içinde insan haklarının ulaģtığı en son seviye ve bu haklar içerisinde AĠHM tarafından gerek Türkiye gerekse diğer ülkelerin en çok tazminat mahkûmiyetine sebep olduğu adil yargılanma hakkının detaylı olarak incelenmesi amaçlanmıģtır. ÇalıĢma üç ana bölümden oluģmaktadır. Birinci bölümde adil yargılanma hakkının tarihi süreç içerisinde hangi hukuki belgelerde yer aldığı ve yer alıģ biçimi ele alınmıģtır. Ġkinci bölümde ise adil yargılanma hakkının tanımı yapılarak unsurlarının neler olduğu, konu ile ilgili mahkeme kararlarından örneklerle anlatılmaya çalıģılmıģtır. ÇalıĢmanın son bölümünde ise adil yargılanma hakkı kapsamında sanığa tanınan asgari güvenceler ve masumiyet karinesi incelenmiģtir. ÇalıĢmanın temel eksenini AĠHS hükümleri ve AĠHM kararlarından örnekler oluģturmakla birlikte, BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirisi, Medeni ve Siyasal Haklara ĠliĢkin Uluslararası SözleĢme, Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı, Amerikan Ġnsan Hakları SözleĢmesi gibi uluslararası nitelik taģıyan diğer insan hakları belgelerine ve Türk hukukunda baģta Anayasa olmak üzere konu ile ilgili mevzuat ve mahkeme kararlarına da yer verilmiģtir. Ancak burada amaçlanan, düzenleme ve uygulamaların kıyaslanması değil, adil yargılanma hakkının düzenlemesi ve uygulanması konusunda açıklayıcı örneklerin çoğaltılmasıdır. 3

Adil yargılanma hakkının incelenmesinde, AĠHS hükümleri ve AĠHM kararlarının büyük rol oynamasında Türkiye nin de dâhil olduğu birçok devletin AĠHS ni onaylamıģ ve AĠHM nin zorunlu yargı yetkisini kabul etmiģ olmasıdır. Bu itibarla sözleģme hükümlerinin ve mahkeme kararlarının çok geniģ bir alanda uygulanıyor olması maddendin önemini ortaya koymaktadır. Yine mahkemenin vermiģ olduğu içtihat niteliğindeki kararlar sözleģmenin uygulama alanını sürekli geniģletmesi nedeniyle, adil yargılanma hakkının çerçevesinin, hem içerik açısından hem de uygulama alanı açısından belirlenmesinde önemli bir yere sahiptir. 4

BĠRĠNCĠ BÖLÜM ADĠL YARGILANMA HAKKININ TARĠHSEL SÜREÇTE GELĠġĠMĠ 1. ĠLK VE ORTA ÇAĞDAKĠ GELĠġMELER Ġnsanlık, hak ve özgürlükler anlamında günümüzde ulaģılan noktaya uzun ve mücadelelerle dolu bir süreçten geçtikten sonra gelebilmiģtir. Bu nedenle aslında insan hakları düģüncesinin tarihini insanlık tarihinin baģlangıcına kadar götürmek mümkündür. 1 Ġnsan hak ve özgürlükleri konusundaki fikir tohumlarına Sümer, Hitit, Mısır, Çin ve Hint uygarlıklarında rastlanmakla birlikte ilk düģünce akımlarının Antik Yunan da ortaya çıktığı görülmektedir. 2 Antik Yunan da site devletlerinde beliren görece demokrasi ortamı ve halkın inançlarına rağmen, çeģitli düģüncelere hoģgörüyle yaklaģabilmesi ileri bir düģünsel geliģmenin oluģmasına büyük katkı sağlamıģtır. 3 Özellikle antik düģüncede insan her Ģeyin ölçüsüdür düsturundan yola çıkan sofistler, insan hakları tarihinde hümanist anlayıģın ilk leri olarak adlandırılabilir. Ġlk çağda oluģan diğer bir uygarlık ise Roma uygarlığıdır. Romalılar yalnız düģünsel yaģamlarıyla değil kurdukları devlet düzeni ve hukuk sistemi ile de tarih sahnesinde önemli bir yere sahip olmuģtur. Roma da özgürlükler ile ilgili düģünceler stoacılar ile birlikte ortaya çıkmaya baģlamıģtır. 4 Stoacılar akla çok önem vermiģ, bütün insanların erdemli ve bilge olmaları durumunda birbirleriyle eģit olabileceklerini savunmuģlardır. 5 1 Münci Kapani, Kamu Hürriyetleri, Ankara: Yetkin Yayınları, 1993, s.17. 2 AyĢe Tülin Yürük, Selman Karakul, ÇağdaĢ Toplumda Ġnsan Haklarının DoğuĢu ve GeliĢimi, <http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/ioltp/1268/unite03.pdf.>, (03.03.2010), s.38. 3 AyĢe Tülin Yürük, Selman Karakul, a.g.e., s.38. 4 Ahmet Mumcu, İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri, Ankara: SavaĢ Yayınları, 1992, s.36. 5 Ahmet Mumcu, a.g.e., s.36. 5

Ġlk çağda ortaya çıkan tabii hukuk anlayıģı ve insanın doğuģtan birtakım haklara sahip olduğu düģüncesi ortaçağda yerini insan haklarının ilahi kanunlardan kaynaklandığı dini bir hüviyete bürünmüģ bir düģünce sistemine bırakmıģtır. Ortaçağın sonları ve yeniçağın baģlamasıyla birlikte ise, insanın doğuģtan ve devredilemez haklara sahip olduğu anlayıģı benimsenmiģ, bu anlayıģın yazılı hukuk metinlerine girmesiyle de insan hakları pozitif hukukun içinde yer almıģtır. Ġnsanların siyasal iktidarlar karsısında dokunulamaz ve vazgeçilemez haklara sahip olduğunu ortaya koyan düģüncenin ilk yazılı metinlerinin Ġngiltere de ortaya çıktığı görülür. Bu alandaki belgelerden ilkini 1215 tarihinde kabul edilen Magna Carta Libertatum oluģturmaktadır. Halka belli özgürlükler tanıyan bir belge olmaktan çok, dönemin siyasal iktidarını sınırlayan bu belgeden sonra sırasıyla 1525 tarihli Köylülerin Mektupları, 1628 tarihli Haklar Dilekçesi, 1679 tarihli Habeas Corpus Act, 1689 tarihli Bill Of Rights ve 1701 tarihli Act Of Settlement la hak ve özgürlüklerin sınırlarının geniģlediği görülmektedir. Bu belgelerin ortak noktası ise kiģi hak ve özgürlüklerini etkili bir biçimde güvence altına almasıdır. 6 Kendisi de temel bir hak olan ve kiģilerin adil ve hakkaniyete uygun bir Ģekilde yargılanmasının güvencesini oluģturan adil yargılanma hakkı da tarihsel süreç içerisinde geliģerek bu belgelerde yerini almıģtır. 1.1. Magna Carta Libertatum (Büyük Özgürlük Fermanı) 7 KiĢi haklarının sağlanması yolunda ilk büyük adım, 1215 yılında Ġngilizlerin Kralları Yurtsuz John a Magna Carta Libertatum u (Büyük Özgürlük Fermanı) kabul ettirmeleriyle atılmıģtır. Ġngiltere de 11. yüzyılda çıkarları karģılığında kralı destekleyen baronlar, Kral Yurtsuz John un üst üste yenilgiler alması üzerine bozulan düzende 6 Ġlhan F. Akın, Kamu Hukuku, 7. Baskı, Ġstanbul: Beta Yayınları, 1993, s.285. 7 Manga Carta Libertatum un tam metni için bkz. Janko Musulin, Hürriyet Bildirgeleri, Çev. Nemci ZEKA, Ġstanbul: Belge Yayınları, 1983, s.17-21. 6

haklarının güvencede olmadığını öne sürmüģler ve kralın güçsüzlüğünden yaralanarak fermanı imzalatmayı baģarmıģlardır. 8 63 maddeden oluģan Ferman ile kralın hürriyetleri kısıtlanmıģ, halkın hürriyetleri ise geniģletilmiģtir. Bu belge ile halk, kral karģısında birtakım haklara sahip olmuģtur. Aslında bir feodalizm manifestosundan baģka bir Ģey olmayan bu belge zamanla efsaneleģmiģ, Ġngiltere halkının hürriyetinin teminatı olmuģ ve ileriki yüzyıllarda kendinden sonra gelen belgelere öncülük etmiģtir. 9 Yaygın kanaate göre insan haklarını düzenleyen belgelerin baģlangıcı olarak kabul edilen Manga Carta Libertatum adil yargılanma hakkı bakımından da büyük öneme sahiptir. Buna göre; Bölüm 20: Kontlar ve baronlar ancak kendi eģitleri tarafından verilen ve suçlarına orantılı olan para cezalarına çarptırılabileceklerdir. Bölüm 24: Krallık yargıçlarının gördükleri davalara, hiçbir Ģerif, adli memur, memur ya da diğer bir memurumuz bakamayacaktır. Bölüm 38: Ġleride hiçbir memur, bu amaç için inandırıcı tanıklar bulunmadıkça, sadece kendi açıklamasına dayanarak mahkeme önüne çıkmayacaktır. Bölüm 39: Hiçbir özgür kiģi, ülkenin yasaları ya da kendi eģitlerinin hukuka uygun kararı bulunmadıkça, yakalanmayacak, hapsedilmeyecek, mallarından ya da yasal haklarından yoksun bırakılmayacak ya da sürgüne gönderilmeyecek yahut herhangi bir biçimde kötü muamele görmeyecektir ve ne biz onun üzerine gideceğiz, ne de onun üzerine birilerini göndereceğiz. 8 Mehmet Akad, Genel Kamu Hukuku, 2. Baskı, Ġstanbul: Filiz Kitabevi, 1997, s.146. 9 H.V. Wiseman, Manga Carta Efsanesi, Çev. Münci KAPANĠ, Ankara: AÜHF Yayınları, 1966, No. 210, s.465. 7

Bölüm 40: Hakkı ya da adaleti hiç kimseye satmayacak, kimse için reddetmeyecek ya da geciktirmeyeceğiz. Bölüm 45: Yargıç, bölge amiri, Ģerif ve diğer memurları, ülkenin yasalarını bilen ve bu yasalara tümüyle uyacak kiģiler arasından atayacağız. Yukarıdaki maddelerden de anlaģılacağı üzere fermanda feodal sınıf için ayrıcalıklı bir yargılama getirilirken sıradan vatandaģ için farklı bir düzenleme yapılmamıģtır. Ortaçağ koģullarında bakıldığında oldukça ileri hükümler taģıyan fermanın, özellikle yargı gücünü kral karģısında bağımsızlaģtırılma çabası önemli bir adımdır. 10 Nitekim Bölüm 24 te yer alan ve Krallık yargıçlarının gördükleri davalara, hiçbir Ģerif, adli memur, memur ya da diğer bir memurumuz bakamayacaktır. hükmü adil yargılanma hakkı açısından önemlidir. 1.2. Köylülerin Mektupları 11 1000 ila 1400 lü yıllar arasında Avrupa da gerçekleģen köylü ayaklanmalarını, bazı uzmanlar toprak sahipleri ve soyluların köylülere yönelik isteklerinin ve yükledikleri yükümlülüklerin giderek artmasının, taraflar arasında neden olduğu gerilimden kaynaklandığını belirtmiģler, bazı tarihçiler ise bunu, modern toplumda grevlerin üstlendiği rolün benzerine karģılık gelen toplumsal bir hareket olarak değerlendirmiģlerdir. 12 Bu ayaklanmalar sonucunda 1525 yılında demokrasi ve toprak reformu talep eden Alman köylüler tarafından yazılan ve tarihe köylülerin mektupları ya da istemde bulundukları program olarak geçen ve toplam 12 madde içeren belgede yargılama ve cezalandırılma ile ilgili talepler içeren 9. madde Ģu Ģekildedir: 10 Ahmet Mumcu, a.g.e., s.52. 11 Köylülerin Mektupları nın tam metni için bkz. Janko Musulin, a.g.e., s.26-29. 12 Mehmet Semih Gemalmaz, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, 5. Baskı, Ġstanbul: Legal Yayıncılık, 2005, s.27. 8

... Bugün bize artık mevcut Ģartlara dayanılarak ceza verilmemektedir. Ama cezalandırılmamızın sebebi, kimi zaman bize duyulan nefret, kimi zaman da bazı insanların korunması ve bu korunmadan cesaret almalarıdır. Bundan böyle, bize ceza verilirken otoritelerin himayesi olmaktan değil, yazılı yasalara dayanmaktan ve koģulları göz önünde tutmaktan hareket edileceğini tahmin ediyoruz. 13 Burada Alman köylülerin kendilerine ceza verilirken yalnızca yazılı yasalara dayalı olarak hareket edileceği temennisinde bulunmaları, adil yargılanma hakkı açısından önem arz etmektedir. 1.3. Haklar Dilekçesi 14 Ġngiltere de 1215 yılında Magna Carta ile baģlayan ve kralın yetkilerini sınırlamayı amaçlayan anlayıģ 07.06.1628 tarihli Haklar Dilekçesi ile devam etmiģtir. Kral I. Charles ile parlamento arasındaki çıkarların uzlaģtırılarak oluģturulduğu belge, kendisinden sonraki pek çok belge gibi Manga Carta ya atıf yapmaktadır. 15 Temel hak ve hürriyetler alanında büyük öneme sahip olan bu belgede yer alan Hiç kimse bağlı olduğu hâkimin ülke yasalarına uygun bir kararı bulunmadıkça, mal ve can güvenliğinden yoksun bırakılmayacak, yasal bir hüküm olmadan, kiģiler tutuklanmayacak, hapsedilmeyecek, mallarına el konulmayacak ve miras haklarından mahrum bırakılmayacak hükmü ile adil bir yargılama talebi ifade edilmiģtir. 1.4. Habeas Corpus Act 16 KiĢilerin hukuka aykırı olarak hürriyetlerinin kısıtlamalarına karģı Anglo Sakson hukuku tarafından geliģtirilmiģ olan ve 21 maddeden oluģan Habeas Corpus Act içerdiği 13 Mehmet Semih Gemalmaz, a.g.e., s.31-32. 14 Haklar Dilekçesi nin tam metni için bkz. Janko Musulin, a.g.e., s.42-46. 15 Mehmet Akad, a.g.e., s.147. 16 Habeas Corpus Act ın tam metni için bkz. Janko Musulin, a.g.e., s.55-58. 9

kiģi özgürlüğü ve güvenliği ile ilgili maddeler ile insan hakları hukukunda önemli bir yere sahiptir. 26 Mayıs 1679 tarihli bu belge ile en önemli insan haklarından biri olan kiģi dokunulmazlığı yargıç güvencesine bağlanmıģtır. ġöyle ki; bu belge ile hürriyeti kısıtlanan kiģinin, kısıtlamanın hukuka aykırı olduğu hususunda mahkemeyi ikna etmesi sonucunda mahkeme; kiģinin hürriyeti üzerindeki kısıtlanmanın derhal kaldırılmasına, aksi halde kısıtlama sebeplerinin kendisine sunulmasına ve kiģinin mahkeme huzuruna çıkarılmasına karar verir. Bu itibarla eğer mahkeme ikna olur ise, hukuka aykırı olarak hürriyeti kısıtlandığı iddia edilen kiģinin hürriyeti üzerindeki kısıtlamalar derhal kaldırılır, aksi takdirde bu kiģi, kısıtlama gerekçesiyle birlikte, kısıtlayan kiģi tarafından mahkemenin huzuruna çıkarılır. Böylece kiģilerin hukuk dıģı olarak yani mahkeme kararı olmaksızın tutuklanmaları önlenmiģ ve sanığın tutukluluk halinin geçerli olabilmesi için sanığın hâkim ve yargı önüne çıkarılması ile ilgili hükümler düzenlenmiģtir. 17 KiĢi hürriyetinin özellikle idare tarafından keyfi bir Ģekilde kısıtlanmasının önlenmesi düģüncesiyle oluģturulmuģ olan Belge, Ġngiliz Mahkemeleri tarafından çok iyi bir Ģekilde uygulanması sonucunda Batı Avrupa için bir model olmuģtur. 18 1.5. Haklar Bildirisi 19 Kral ile parlamento arasında bir antlaģma niteliği taģıyan 19 Aralık 1689 tarihli Haklar Bildirisi nde yargılamayı yapacak kiģilerin yargılanacak kiģilerle eģit statüde olması gerektiği belirtilmiģtir. 17 Ali Kuyaksil, İnsan Hakları Bilgileri, Ankara: Eylül Kitap&Yayınevi, 2002, s.13. 18 Enver Bozkurt, İnsan Haklarının Korunmasında Uluslararası Hukukun Rolü, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2003, s.47-48. 19 Haklar Bildirisi nin tam metni için bkz. Janko Musulin, a.g.e., s.63-68. 10

Bu kuralın bütün Ġngiliz bildirilerinde yer alması ile amaçlanan iktidar karģısında kendi iktidarlarını korumaya çalıģan kesimin, yargılama alanında da kendilerini güvenceye alma çalıģmalarıdır. 20 1.6. Ġhanet Suçu Yargılama Yasası Kral III. William döneminde 1696 yılında çıkarılan bu yasa ile ihanet suçundan yargılanan kiģilerin bile adil ve eģit savunma hakkından yararlanmaları gerektiği belirtilmiģtir. 21 Bu belgeye göre bu Ģekilde bir suçlama ile karģılaģan kiģinin hakkındaki iddianamenin, tanıkların isimleri hariç tam metnini, yargılamanın baģlamasından en az beģ gün önceden olmak üzere edinme hakkı vardır. Böylece kiģilerin avukatlarıyla görüģüp onların tavsiyelerinden yararlanabilmeleri düzenlenmiģtir. 22 Belgede özellikle ihanet suçlaması yöneltilen kiģiler için bu tür bir hakkın tanınması adil yargılanma hakkının ne zaman ve ne tür konularda ihlal edildiğine dair bir izlenim vermesi bakımından önemlidir. 1.7. Act of Settlement (Tac-ı Tevarüs Kanunu) 1701 tarihli bu belge ile adil yargılanma hakkının en temel unsurlarından biri olan bağımsız yargı ilkesi sağlanmak istenmiģtir. Ġlgili madde yargıçların belirli maaģ ile hukuka uygun davrandıkları sürece görevden azledilemeyecekleri ve görevden azletmenin sadece parlamentonun her iki kanadına yönelen istem üzerine kral tarafından yapılabileceği Ģeklindedir. 23 20 Mehmet Semih Gemalmaz, a.g.e., s.63. 21 Mehmet Semih Gemalmaz, a.g.e., s.63. 22 Mehmet Semih Gemalmaz, a.g.e., s.64. 23 Mehmet Semih Gemalmaz, a.g.e., s.64. 11

2. MODERN ĠNSAN HAKLARI BĠLDĠRGELERĠ 2.1. Virginia Haklar Bildirisi 24 12 Haziran 1776 tarihinde kabul edilen Virginia Haklar Bildirisi, 4 Temmuz 1776 tarihinde kaleme alınan Amerikan Bağımsızlık Bildirisi nden önce, Kuzey Amerikan Devletlerinin kuruluģ aģamasında anayasalarının baģına yerleģtirdikleri Hak Bildirileri (Bill Of Rights) içinde en önemlisidir. 25 Doğal hukuk anlayıģının hâkim olduğu bu bildiri, Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi nin hazırlanması sürecinde etkili olmuģtur. Yargılama alanında önemli kararların alındığı Bildiri nin adil yargılanma hakkı açısından önemi 8. maddede yer alan herkes kendi hakkında yapılan suçlamanın gerekçesini ve niteliğini sormak, suçlamayı yapanlarla, tanıklarla yüzleģmek, kendi lehine olan delilleri göstermek, kendi çevresinden seçilmiģ, oybirliği ile karar vermedikçe suçlu sayılmayacağı, tarafsız bir jüri önünde, hızla yargılanmak hakkına sahiptir. Hiç kimse kendi aleyhine delil göstermeye zorlanamaz. Ülkenin bu konuda bir yasası ya da kendisine eģit kiģilerin bir kararı olmadıkça kimsenin özgürlüğü elinden alınamaz. hükmüdür. Bu itibarla söz konusu Bildiri ile açılan bir davada tarafların iddia ve savunma haklarını kullanmaları, delil gösterebilmeleri, tarafsız bir jüri önünde yargılamanın süratle yapılması güvenceleri tüm vatandaģlara tanınmıģtır. 2.2. 1789 Tarihli Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisi 26 1789 Fransız Ġhtilali nden sonra, insan haklarını korumak amacıyla Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisi yayımlanmıģtır. 26 Ağustos 1789 da Fransa Ulusal Meclisi nde kabul edilen 1789 Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisi, 1791 de kabul edilen Fransız Anayasası na da önsöz olarak eklenmiģtir. Böylece 1789 tarihli Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisi nde açıklanmıģ olan haklar, 1791 tarihli anayasa ile de güvence 24 Virginia Haklar Bildirisi nin tam metni için bkz. Janko Musulin, a.g.e., s.75-78. 25 Mehmet Akad, a.g.e., s.150. 26 Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Beyannamesi nin tam metni için bkz. Janko Musulin, a.g.e., s.69-98. 12

altına alınmıģtır. Doğal hakları düzenlemeyi amaçlayan bildiride özgürlüğün tanımı yapılmıģ ve bazı özgürlükler farklı maddeler Ģeklinde düzenlenmiģtir. Bildiriye göre kiģilerin doğuģtan sahip olduğu haklar kutsal, vazgeçilemez ve devredilemez haklardır ve devletin amacı bu hakları korumaktır. Devlet, kullanacağı araçlarla bu hakları çiğneyemez. 1789 Fransız Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisi nin adil yargılanma hakkı bakımından önemi 7, 8 ve 9. maddelerinden kaynaklanmaktadır. Buna göre; Madde 7: Hiçbir kimse kanunen belirli haller ve kanunun emrettiği Ģekiller dıģında itham edilemez, tutulamaz ve tutuklu bırakılamaz. Keyfî emirlerin verilmesini isteyen, bu emirleri veren, icra eden veya ettiren kimselerin cezalandırılması gerekir. Fakat kanun gereğince, çağrılan veya ele geçirilen her vatandaģ, derhal itaatle sorumludur. KarĢı koyarsa, suçlu olur. Madde 8: Kanunun, ancak sıkı ve açık surette zarurî olan cezalar koyması gerekir. Bir kimse, ancak suçun iģlenmesinden önce kabul ve yayın ve ilân edilmiģ olan ve usulüne göre uygulanan bir kanun gereğince cezalandırılabilir. Madde 9: Her Ģahıs, suçlu olduğu açıklanıncaya kadar suçsuz sayıldığından, tutuklanması gerekiyorsa, kaçmamasını sağlamak için hakkında yapılması zarurî ol- mayan her Ģiddetli muamele, kanun tarafından ağır Ģekilde cezalandırılmak gerekir. Güçlü bir krallık idaresinden sonra, tutuklamanın yasal olması, suç ve cezalarda kanunilik ve masumiyet karinesi gibi konuların belirtilmesi Ġnsan ve YurttaĢ Hakları Bildirisi nin adil yargılanma açısından önemini ortaya koymaktadır. 27 27 M. Serhat KaĢıkara, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde Adil Yargılanma Hakkı ve Türkiye, Ankara: Adalet Yayınevi, 2009, s.43. 13