KARAKALPAK EFSANELER ( NCELEME-MET NLER)

T. C. EGE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ Türk Dünyası Ara tırmaları Anabilim Dalı Türk Halk Bilimi Bilim Dalı KARAKALPAK EFSANELER ( NCELEME-MET NLER) DOKTORA TEZ Pınar DÖNMEZ FEDAKÂR Danı man: Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN ZM R-2008

KISALTMALAR AKMB : Atatürk Kültür Merkezi Ba kanlı ı bk. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren Hzl. : Hazırlayan MEB : Milli E itim Bakanlı ı S. : Sayı s. : Sayfa ss. : Sayfadan sayfaya TDK : Türk Dil Kurumu TTK : Türk Tarih Kurumu II

Ç NDEK LER ÖNSÖZ... V G R : KARAKALPAK TÜRKLER VE KARAKALPAK STAN.... 9 1. KARAKALPAK STAN ÖZERK CUMHUR YET... 9 2. KARAKALPAK ADI, URUKLARI VE ECERES... 13 2.1. Karakalpak Adı... 13 2.2. Karakalpak Urukları... 20 2.3. Karakalpak eceresi... 24 3. KARAKALPAK TAR H... 28 3.1. Ba langıcından 16. Yüzyıla Kadar Karakalpak Tarihi... 29 3.2. 16. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Kadar Karakalpak Tarihi... 32 4. KARAKALPAK TÜRKLER HAKKINDA TÜRK YE DE YAYINLANAN ÇALI MALAR... 38 4.1. Kitaplar... 38 4.2. Kitap Bölümleri... 42 4.3. Ansiklopedi Maddeleri... 45 4.4. Tezler... 46 4.5. Makaleler... 50 5. ARA TIRMA VE NCELEME YÖNTEM HAKKINDA... 57 I. BÖLÜM: KARAKALPAK FOLKLORU... 60 I.1. Destan (Dastan, Epos)... 61 I.2. Masal (Ertek)... 64 I.3. Fıkra (Anekdot)... 66 I.4. Ko uk (Kosık)... 67 I.5. Atı ma (Aytıs)... 74 I.6. Bilmece (Jumbak)... 74 I.7. Tekerleme (Jañıltpa )... 75 I.8. Atasözleri ve Deyimler (Nakıl Makallar)... 76 I.9. Türkü (Aytım)... 77 II. BÖLÜM: B R TÜR OLARAK EFSANE VE KARAKALPAK EFSANELER 78 II.1. KARAKALPAK STAN DA EFSANE ÇALI MALARI... 79 II.2. EFSANE TANIMI VE KARAKALPAK EFSANELER... 87 II.3. EFSANELER N TASN F VE KARAKALPAK EFSANELER N N SINIFLANDIRILMASI... 120 II.4. EFSANEN N SÖZLÜ KÜLTÜR ORTAMI VE ANLATIMA DAYALI TÜRLERLE L K S... 143 II.5. KARAKALPAK EFSANELER NDE NANÇ, TAR H VE EFSANE L K S.. 160 III

III. BÖLÜM: KARAKALPAK EFSANELER NDEK UNSURLAR VE EFSANELER N MOT F YAPISI... 180 III.1. KARAKALPAK EFSANELER N N YAPI, KONU VE LEV BAKIMINDAN DE ERLEND R LMES... 180 III.2. KARAKALPAK EFSANELER N N MOT F YAPISI... 189 III.2.1. Karakalpak Efsanelerindeki Bazı Motiflerin De erlendirilmesi... 189 III.2.1.1. Hayvanlarla lgili Motifler (B)... 193 III.2.1.2. De i meyle lgili Motifler (D0-D699)... 196 III.2.1.3 Ola anüstü Varlıklarla lgili Motifler (G.100; G200-G299; F; V)... 198 III.2.1.4. Sosyal Hayatla lgili Motifler (P400-P499)... 200 III.2.1.5. Sayılarla lgili Motifler (Z71)... 201 III.2.1.6. Di er Motifler... 202 III.2.2. Karakalpak Efsanelerinin Motif Listesi... 204 III.3. KARAKALPAK EFSANELER NDEK UNSURLAR VE KÜLTÜREL YAPI L K S... 228 III.3.1. KARAKALPAK EFSANELER VE KÜLTÜREL YAPI... 228 III.3.2. KARAKALPAK EFSANELER NDEK UNSURLAR... 244 III.3.2.1. Karakalpak Efsanelerinde Adlarla lgili Unsurlar... 245 III.3.2.2. Karakalpak Efsanelerinde Bitki ve Hayvanlarla lgili Unsurlar... 262 III.3.2.3. Karakalpak Efsanelerinde Ola anüstü Varlıklarla lgili Unsurlar... 266 III.3.2.4. Karakalpak Efsanelerinde Araç ve Gereçlerle lgili Unsurlar... 268 III.3.2.5. Karakalpak Efsanelerinde Evlilik Kurumu ve Kadınla lgili Unsurlar... 271 III.3.2.6. Karakalpak Efsanelerinde Atasözü ve Deyimler... 277 IV. BÖLÜM: MET NLER... 280 IV.1. KARAKALPAK TÜRKÇES LE MET NLER... 280 IV.2. TÜRK YE TÜRKÇES NE AKTARILAN MET NLER... 355 IV.3. KAYNAKLAR L STES... 449 SONUÇ... 455 B BL YOGRAFYA... 459 D Z N.... 483 IV

ÖNSÖZ Su ve susuzluk, varlık ve yokluk, hayat ve ölüm arasında, ba ka bir ifadeyle Aral Gölü ve Karakum-Kızılkum Çölleri arasında asırlardır ya ayarak imkânsızı ba armı bir Türk boyu olan Karakalpaklar, bugün bu zorlu co rafyada yer alan Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti nde hâlâ co rafî ve ekonomik artlar bakımından büyük olumsuzluklar içinde ya amaktadır. Asırlardır ya anan pek çok sıkıntıya ra men Karakalpak Türkleri, ortak Türk kültürünün harmanlandı ı Orta Asya nın merkezi denebilecek bir konumda Türk kültürünü ya amaya ve ya atmaya devam etmektedir. Ya adıkları merkezî co rafya nedeniyle Karakalpak Türklerinin folklor yaratmaları da Türk kültürünün zengin kaynaklarını barındırmaktadır. Bu nedenle, Karakalpak efsaneleri de Karakalpak kültürünün oldu u kadar, geni ve zengin Türk kültürünün de âdeta bir yansımasını olu turmaktadır. Karakalpak efsaneleri üzerinde yapılacak çalı malar, hem Karakalpak Türklerinin hem de Türk Dünyasının tecrübelerinin, hayat görü ünün, de er ve inançlarının, tasvip etti i ve etmedi i söz, davranı ve dü üncelerinin ve de örnek insan tipinin bilhassa ahlakî özelliklerinin tespit edilmesinde sayısız faydalar içermektedir. Buna ra men, Karakalpak Türklerinin folklor ürünleri ve özellikle Karakalpak efsaneleri üzerine Türkiye de hazırlanmı ara tırmaların bulunmaması, bu çalı manın eklinin belirlenmesinde etkili olmu tur. Çalı mamızın Karakalpak Türkleri ve Karakalpakistan adlı Giri kısmında efsanelere kaynaklık eden ve Karakalpak Türkleri ve Karakalpakistan hakkında kısa ve tanıtıcı bilgi verilmi tir. Be alt ba lıktan olu an Giri kısmının ilk ba lı ı Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti dir. Bu kısımda bu kısımda Karakalpakistan ın co rafî yapısı, iklimi, sosyal, siyasî, kültürel ve ekonomik yapısı hakkında bilgi verilmi tir. Karakalpak Adı ve Urukları adlı ikinci kısımda ise Karakalpak adının kökeni, anlamı ve Karakalpak tarihi üzerinde etkili olan siyasi yapının ve Karakalpak folklorunu olu turan sosyal yapının daha kolay anla ılması amacıyla Karakalpak urukları üzerinde durulmu tur. Karakalpak Tarihi adlı üçüncü kısımda ise, öncelikle Karakalpak sözlü tarihi olarak de erlendirebilece imiz ve Karakalpak tarihi hakkında tarihi kayıtlardan daha eski bilgi ihtiva eden ecerelerin incelendi i Karakalpak eceresi adlı kısım yer almaktadır. Daha sonra ise, Ba langıcından 16. Yüzyıla Kadar V

Karakalpak Tarihi ve 16. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Kadar Karakalpak Tarihi ba lıkları altında Karakalpak tarihi hakkında bilgi verilmi tir. Karakalpak Türkleri Hakkında Türkiye de Yayımlanan Çalı malar adlı kısımda ise; Karakalpak Türkleri hakkında, Türkiye de yayımlanan az sayıdaki çalı ma Kitaplar, Kitap Bölümleri, Ansiklopedi Maddeleri, Tezler ve Makaleler ba lıkları altında tasnif edilmi ve her kısım kendi içinde kronolojik olarak ele alınarak, söz konusu çalı maların tanıtımı ve de erlendirilmesi yapılmı tır. Giri kısmı, çalı mada kullanılan ara tırma ve inceleme yöntemlerinin tanıtıldı ı ve çalı manın amacının açıklandı ı Ara tırma ve nceleme Yöntemi Hakkında adlı kısımla tamamlanmı tır. Karakalpak Folkloru adlı Birinci Bölüm de öncelikle Karakalpakistan da yapılan folklor çalı maları kronolojik olarak de erlendirilmi, ardından Karakalpak folklor türlerinin tasnifi hakkında bilgi verilmi tir. Daha sonra ise, Karakalpak folkloru içinde önemli bir yere sahip olan sözlü türler üzerinde durulmu ve sözlü türler sırasıyla Destan, Ertek (Masal), Anekdot (Fıkra), Kosıklar (Ko uklar), Aytıs (Atı ma), Jumbak (Bilmece), Jañıltpa (Tekerleme), Nakıl-Makallar (Atasözleri ve Deyimler) ve Aytım (Türkü) ba lıkları altında tanıtılmı tır. Bir Tür Olarak Efsane ve Karakalpak Efsaneleri adlı kinci Bölüm de efsanenin tanım ve tasnif sorunu üzerinde durulmu tur. Bu bölümün Efsane Tanımı ve Karakalpak Efsaneleri adlı ilk kısmında öncelikle, efsane çalı malarını do rudan veya dolaylı olarak etkilemi olan efsane tanımları ele alınmı ve bu tanımlar yapı, konu ve i lev bakımından de erlendirilmi tir. Daha sonra ise, bu tanımlar ı ı ı altında ve elimizdeki efsane metinlerinden hareketle Karakalpak efsaneleri tanımlanmı tır. Efsanelerin Tasnifi ve Karakalpak Efsanelerinin Sınıflandırılması adlı ikinci kısımda ise Batı da, Türkiye de ve Türk dünyasındaki efsane çalı malarına yön veren efsane tasnifleri bakı açısı, yapısı ve amacı bakımından de erlendirilmi ve ardından elimizdeki efsane metinlerinden yola çıkılarak Karakalpak efsaneleri tasnif edilmi tir. Efsanenin Sözlü Kültür ve Anlatıma Dayalı Türlerle li kisi adlı üçüncü kısımda ise sözlü kültür ortamının günümüzde hem sözlü, hem de yazılı ortamda ya amakta olan ürünlerinden efsanelere, bu türün hem yaratıldı ı ve anlatıldı ı ortamı te kil eden sözlü kültür ortamının etkileri ve efsanenin anlatıma dayalı di er türlerle de erlendirilmi tir. Bu bölümün nanç, Tarih ve Efsane li kisi adlı son kısmında VI

öncelikle, efsane ve inanç kavramları ele alınmı ve bu kavramlar arasındaki ili ki de erlendirilmi tir. Daha sonra ise, efsane ve tarih ili kisi ele alınmı, Karakalpak tarihine ve efsanelerine yansıyan ortak tarihî olay, ahıs ve mekânlar mukayese edilerek Karakalpak tarihi ve efsaneleri arasındaki ili ki de erlendirilmi tir. Karakalpak Efsanelerindeki Unsurlar ve Efsanelerin Motif Yapısı adını verdi imiz Üçüncü Bölüm, efsane türünün yapı, konu ve i lev özelliklerinin, Karakalpak efsanelerinin motif yapısının ve kültürel yapıyla ili kisinin de erlendirildi i üç alt ba lıktan olu maktadır. Karakalpak Efsanelerinin Yapı, Konu ve lev Bakımından De erlendirilmesi adlı ilk kısımda, Karakalpak efsaneleri üzerine yaptı ımız metin merkezli bu ara tırmaya kaynaklık eden metinlerden seçti imiz örnekler ı ı ında Karakalpak efsanelerinin yapı, konu ve i lev özellikleri tespit edilmi tir. Karakalpak Efsanelerinin Motif Yapısı adlı kısımda, öncelikle motif kavramı üzerine ileri sürülmü görü ler de erlendirilmi tir. Daha sonra ise, Karakalpak efsanelerinin motif yapısı hakkındaki tespitlerimiz Hayvanlarla lgili Motifler, De i imle lgili Motifler, Ola anüstü Varlıklarla lgili Motifler, Sosyal Hayatla lgili Motifler ve Sayılarla lgili Motifler ba lıkları altında de erlendirilmi tir. Karakalpak Efsanelerinin Motif Listesi adlı kısımda ise, Karakalpak efsanelerindeki motifleri içeren kapsamlı bir liste hazırlanmı ve bu listede yer alan motifler Stith Thompson un The Motif Index of Folk Literature (Halk Edebiyatının Motif ndeksi) adlı eserinde olu turdu u sisteme göre listelenmi tir. Karakalpak Efsanelerindeki Unsurlar ve Kültürel Yapı li kisi adlı ikinci kısımda ise, Karakalpak efsaneleri ve Karakalpak kültürü arasındaki ili ki tespit edilmeye çalı ılmı tır. Karakalpak Efsaneleri ve Kültürel Yapı adlı alt ba lıkta, Karakalpak efsanelerinden bazı örnekler, efsanelerin içerdi i semboller, dinleyiciye aktarmak istedi i anlamlar, vermek istedi i ö ütleri i levleri tespit edebilmek ve bu unsurların kültürel yapıyla ili kilisini ortaya koyabilmek amacıyla hazırlanmı Efsanenin Konusu, Olay Örgüsü, Unsurlar /Semboller /Metaforlar, Efsanenin Boyutları, Motifler, Efsanenin Türü, Efsanenin Alt Anlamlarıyla Birlikte Yeniden Okunması /Metnin Dönü türülmesi ve Efsanenin levi hakkındaki sorular ı ı ında incelenmi tir. Karakalpak Efsanelerindeki Unsurların Listesi adlı kısımda ise, Karakalpak kültürel yapısına ili kin pek çok sembolü efsanelerin anlatım ortamına ta ıyan ve Karakalpak Türklerinin VII

günlük hayatından, ritüellerine, inançlarından korkularına uzanan geni bir yelpazedeki unsurlar, Karakalpak Türklerinin kültürel yapısına ait geni bir envanter sunak ve bu alanda yapılacak kültürel incelemelerde kullanılacak zengin bir kaynak elde etmek amacıyla tespit edilmi tir. Bu listede; Karakalpak efsanelerindeki Adlar, Bitki ve Hayvanlar, Ola anüstü Varlıklar, Araç ve Gereçler, Evlilik Kurumu ve Kadın la ilgili unsurlar ve pek çok kültürel sembolü efsane metinlerine ta ıyan Atasözü ve Deyimler e yer verilmi tir. Metinler adlı Dördüncü Bölüm de, çe itli yazılı kaynaklardan tespit etti imiz yetmi üç Karakalpak efsanesinin, öncelikle Karakalpak Türkçesi metinlerine, ardından da Türkiye Türkçesine aktarmalarına yer verilmi tir. Sonuç kısmında, çalı manın di er bölüm ve kısımlarında yaptı ımız tespitler, elde etti imiz bulgular ve sonuçlar toplu olarak de erlendirilmi tir. Çalı manın sonunda ise, kullandı ımız kaynakların yazarların soyadına göre sıralandı ı Bibliyografya ve Dizin kısımları yer almaktadır. Çalı manın konu seçiminden ba layarak, her a amasında bize daima yol gösterdi i için danı manım, de erli Hocam Prof. Dr. Fikret Türkmen e ükranlarımı sunarım. Bu çalı ma sırasında kar ıla tı ım güçlükleri a mamda yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Metin Ekici ye te ekkür ederim. Çalı mamızda kullandı ımız efsane metinlerinin temini için Ta kent- Özbekistan a yaptı ımız zorlu yolculu un her anında bize yardımcı olan Prof. Dr. Töre Mirzayev ve Doç. Dr. Cabbar ankul a ve de Nukus-Karakalpakistan da bize evini açarak misafirperverli ini, kaynaklara ula mamızda ise bilimsel bilgisini esirgemeyen Prof. Dr. Sarıgül Bahadırova ve Dr. Zliha Tileova ya ükranlarımı sunarım. Ayrıca; Azize Bekta, Bahıt Karabaev ve Emine Hilal Ercan a da yardımlarından dolayı te ekkür ederim. Pınar Dönmez FEDAKÂR zmir 2008 VIII

G R KARAKALPAK TÜRKLER VE KARAKALPAK STAN 1. KARAKALPAK STAN ÖZERK CUMHUR YET Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti, Özbekistan a ba lı Özerk bir cumhuriyettir. Aral Gölü nün güneyinde yer alan Karakalpak Özerk Cumhuriyeti, batıda ve kuzeyde Kazakistan, güneyde Türkmenistan ve do uda Özbekistan ile kom udur. 1 Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti 41º00 ve 44º10 paralel, 56º20 ve 65º15 meridyenleri arasında yer almaktadır. Karakalpakistan, Aral Gölü nün güney kıyısında yer almakta olup, on iki siyasi bölgeye ayrılır. Karakalpakistan, sert ve karasal iklime sahiptir. Yıllık sıcaklık ortalaması 10º ile 13º arasındadır. Yıllık ya ı hacmi ise 75 ile 100 m³ arasındadır ve genelde ilkbahar ve kı aylarında ya ı alır. Karakalpakistan daki Sirderya Nehri nin güney-batı tarafından ayrılan büyük kolu Janaderya Nehri bulunmaktadır. Karakalpakistan ın en büyük nehri ise Amuderya Nehri dir. Bu nehir, cumhuriyetin güney kısmı ve merkezinde bulunan ovaları besler. Karakalpakistan da ba ta Karateren Gölü olmak üzere irili ufaklı göller de bulunmaktadır. Karakalpakistan ın güney ve batısında bulunan Kızılkum Çölü nde 1000 m. yüksekli inde Sultan Üvez, Bukan-Tay gibi küçük da lar yer alır. Karakalpakistan ın güney-do u bölgesinde yarı çöl halinde bulunan Üstyurt adında bir plato vardır. Bölgede karasal iklime ait bitkiler yeti ir. Bu bitkiler yanında çöl ve yarı çöl ortamına uygun bitkiler de yeti mektedir. Kongırat bölgesinde to ay adı verilen sazlıklar ve bataklıklardan olu an küçük ormanlar bulunmaktadır. 2 Karakalpakistan ın yüz ölçümü yakla ık 165.642 km² olup, ba kenti Nökis (Nukus) ehridir. 1932 yılına kadar ba kenti Amuderya sahilinin güneyinde bulunan 1 R. Rahmeti Arat. Kara-Kalpaklar. slam Ansiklopedisi. C. 6, Eski ehir: Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, 1967, s. 184. 2 N. A. Baskakov. Kara-kalpakskaya ASSR (Karakalpak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti). Bol aya Sovetskaya Entsiklopediya. C. 31, Hzl. O. Yu. midt, Moskova: Rosudarstvennıy nstitut, 1937, ss. 437-438. 9

Törtkül dür. Bu tarihten sonra Nökis (Nukus) ba kent yapılmı tır. 3 Karakalpakistan ın en önemli ehirleri ise Nökis (Nukus) yanında, Törtkül, ımbay, Hocaeli, Moynak, Kongırat ve Biruni dir. 4 Karakalpakistan, 1925-1930 yılları arasında Kazak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne ba lı özerk bölgeydi. 20 Temmuz 1930 da Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne dâhil edildi. Aralık 1936 tarihinde ise Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne ba landı. Bugün ise Özbekistan Cumhuriyeti ne ba lı özerk bir bölgedir. 5 Karakalpak Türklerinin bugünkü nüfusunun büyük bir kısmı, Özbekistan Cumhuriyeti nin içinde yer alan Karakalpak Özerk Cumhuriyeti nde ya amaktadır. 1979 yılında yapılan nüfus sayımına göre Karakalpakistan ın nüfusu 904.000 dir. Karakalpaklar, bu nüfusun ancak %31 ini olu turmaktadır, fakat Özbekistan ve di er Türk Cumhuriyetlerinde ya ayan Karakalpaklar da mevcuttur. 6 1970 yılında yapılan sayıma göre Sovyetler Birli i nin genelinde ya ayan Karakalpakların toplam nüfusu 217,505 7 iken, bugün ise Karakalpakistan ın nüfusunun yakla ık olarak 1.500.000 oldu u tahmin edilmektedir. Ba kentin nüfusu ise 250.000 dir. 8 Bugün Karakalpakistan nüfusunun %33 ünü Özbekler, %32 sini Karakalpaklar, %26,2 sini Kazaklar, %5 ini Türkmenler, %1,6 sını Ruslar olu turmaktadır. 9 Karakalpaklar, nüfusu 25.000.000 olarak kabul edilen Özbekistan ın %1,7 sini olu turmaktadır. 10 3 Ahmet Ta a ıl. Karakalpaklar. TDV slam Ansiklopedisi, C. 24, stanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, ss. 426-427. 4 Salih Yılmaz. XVI.-XX. Yüzyıllarda Karakalpak Türkleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 2006, s. 147. 5 Nadir Devlet. Ça da Türk Dünyası. stanbul: Marmara Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1989, s. 173. 6 Nadir Devlet. age. s. 173. 7 W. Barthold. Karakalpak. The Encyclopaedia of Islam. Ed. Evandonzel, B. Lewis Chpellat, Volume 4, Leiden: E. J. Bill, 1990, s. 611. 8 Faruk Uysal, Ömer Kocaman. Umutlar Ülkesi Karakalpakistan. T KA Avrasya Bülteni, S. 39, Ekim 2005, ss. 16-22. 9 Karakalpak Özerk Cumhuriyeti. Türkler. C. 19, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 647. 10 Nilüfer Avcı I ık. Özbekistan Cumhuriyeti. Türkler. C. 19, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 643. 10

Karakalpakistan ekonomisinin temeli tekstil ve gıda ürünlerinden olu maktadır. Bunların ardından pamuk üretimi, hayvancılık ve balıkçılık gelmektedir. 11 Karakalpakistan, Özbekistan daki bu day üretiminin % 21 ini kar ılamaktadır. Karakalpak sanayisini pamuk i leme tesisleri olu turmaktadır. Ayrıca pamuk ya ı üretim tesisleri de bulunmaktadır. Aral Gölü nün güney kıyısındaki Moynak Bölgesinde balık i leme tesisleri vardır. Aral Gölü nde ba ta sazan olmak üzere, barbus (bıyıklı balık), kılıç balı ı gibi balıklar avlanmaktadır. Karakalpak sanayisinde süt ve ya üretimi yapan kurulu lar ve bunları i leyen fabrikalar da vardır. Gıda üretim tesisleri Nökis ve di er büyük ehirlerde bulunmaktadır. Hocaeli ehrinde küçük tonajlı gemi tamir atölyeleri bulunmaktadır. 12 Karakalpakistan ın co rafi özellikleri üzerinde durulurken bahsedilmesi gereken önemli bir konu da çevre sorunudur. Aral Gölü ve çevresinde önemli bir çevre felaketi ya anmaktadır. Kimyasal atıklar, gölü besleyen su kaynaklarının yataklarının de i tirilmesi veya kuruması gibi sebeplerle hızla kurumakta olan Aral Gölü, bölgedeki tuz oranının artmasını hızlandırarak çölle meye neden olmaktadır. Bugün Aral Gölü nde ya ayan canlıların sadece %38 i hayatta kalmı tır. Aral Gölü tabanında biriken kimyasal atıkların ise bölge insanının büyük bir kısmının ölümcül hastalıklara yakalanmasına ve sakat do umlara sebep oldu u bilinmektedir. 13 Aral ve çevresinde ya anan bu çevre felaketi, ba ta tarım sahası olmak üzere Karakalpakistan ın ekonomik yapısına çok ciddi zararlar vermektedir. Bu noktada Karakalpak Türkçesi hakkında ve onun sözlü ve yazılı dildeki kullanım özellikleri hakkında kısaca bilgi vermek yararlı olacaktır. Kazak Türkçesinin bir kolu olan Karakalpak Türkçesinde ç>, >s ve y->jsistemli ses de i meleri vardır. Bunun yanında, e, o, ö ünlüleri kelime ba ında yarı diftongla ır. Kelime hazinesi bakımından Karakalpak Türkçesi, Özbek ve Türkmen Türkçelerinden pek çok kelime almı tır. 14 Kıpçak grubu içinde yer alan Karakalpak 11 Kara-kalpakskaya ASSR (Karakalpak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti). Sovetskaya Entsiklopediya. C. 20, Hzl. B. A. Vedenskiy, Moskova: Rosudarstvennıy nstitut, 1953, ss. 118-119. 12 Mehmet S. Erol. Özbekistan Cumhuriyeti. Türkler. C 19. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. s. 700. 13 Karakalpak. Türkler. C. 1. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. s. 251. 14 Ceyhun Vedat Uygur. Karakalpak Türkçesi Grameri (Fonetik, Morfoloji, Sentaks). Denizli: Bilal Ofset, 2001, s. IV; Karakalpak Tilinin mla Ka ıydaları (Karakalpak Dilinin mla Kuralları). Nökis: Bilim, 11

Türkçesi, Kazak Türkçesine çok yakındır. Bu nedenle, bazı ara tırmacılar tarafından Kazak Türkçesinin bir diyalekti olarak da kabul edilmektedir. Karakalpak Türkçesi, Sovyetler Birli i döneminde yazı dili haline getirilmi tir. 1924-1932 yıları arasında Arap alfabesi, 1928 yılında Latin alfabesi (birinci alfabe), 1932-1938 yılları arasında Latin alfabesi (ikinci alfabe), 1940-1957 yıllarında Kiril alfabesi (birinci alfabe), 1957 yılında Kiril alfabesi (ikinci alfabe) kullanılmı tır. 1993 yılında Özbeklerle birlikte Latin alfabesine geçilmi tir. 15 Orta Asya daki di er Türk Cumhuriyetleri gibi Karakalpakistan ın da nüfusunun büyük bir kısmı Müslüman dır. Karakalpak Türkleri slami inançları uygulamakla birlikte, slamiyet ten önceki inançlarını da korumu lardır. Karakalpakistan ın tarih boyunca, yerle ik kültürle, atlı göçebe kültürün sınırını te kil eden kültürel bir e ik konumunda olması, Karakalpak Türklerinin eski Türk inançlarını, slamiyet le kayna tırarak canlı bir ekilde ya atmasında önemli bir rol oynamı tır. Hanefi mezhebine mensup Karakalpakların slam dinini ne zaman kabul ettikleri bilinmemektedir. 16 Bununla birlikte Karakalpakistan, Orta Asya Cumhuriyetleri içinde dini bakımdan en muhafazakâr bölge olma özelli inin yanında, Orta Asya sufizminin merkezi olması nedeniyle de özellikle Sovyet döneminde yo un bir ateizm propagandasına maruz kalmı tır. 17 Karakalpakistan da, güçlü olan pek çok slami tarikat bulunmaktadır. Bunların ba ında Nak ibendîyye, Kübrevîyye, Yesevîyye tarikatları gelmektedir. 18 Bu kısmı özetlemek gerekirse, Sovyetler Birli i da ıldıktan sonra, Orta Asya daki di er Türk cumhuriyetlerinde oldu u gibi, Karakalpak Özerk Cumhuriyeti de 1994, ss. 3-6; Ahmet Bican Ercilasun. Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri. Ankara: Akça Yayınları, 2005, ss. 26-27. 15 Pınar Dönmez-Fedakar. Karakalpak Türklerinin Sözlü Halk Edebiyatında Bazı ekil ve Türler Üzerine. Prof. Dr. Fikret Türkmen Arma anı. Hzl. G. Gülsevin, vd. zmir: Kanyılmaz Matbaası, 2005, ss. 197-206. 16 Ahmet Ta a ıl. Karakalpaklar. TDV slam Ansiklopedisi, C. 24, stanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, s. 427. 17 Fikret Türkmen. Karakalpakistan da Destan Çalı maları. VI. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi (Mersin 18 22 Haziran 2001). Son Elli Yılda Türkiye Dı ındaki Türk Halk Kültürü Çalı maları Seksiyon Bildirileri. Ankara: Kültür Bakanlı ı-hagem Yayınları, 2002, ss. 269 275. 18 A. Bennigsen - C. Lemercier-Quelquejay. Sûfi ve Komiser-Rusya da slâm Tarikatları. Çev. Osman Türer, Ankara: Akça Yayınları, 1988, s. 278. 12

ekonomik sıkıntı içine dü mü tür. Di er bölgelerden farklı olarak co rafi yapı ve iklim artlarının zorlu u ve çevre kirlili i sonucu i imkânlarının hızla tükenmesi sebebiyle büyük bir dı göç vermektedir. Bu nedenle günümüz Karakalpakistan nüfusunun çok büyük bir kısmını kadınlar olu turmaktadır. Bu durum ise ba ta çok e lilik olmak üzere, sosyal yapıda pek çok soruna yol açmaktadır. Ya anan pek çok sıkıntıya ra men Karakalpaklar, Türk kültürünü ya amaya ve ya atmaya devam etmektedir. 2. KARAKALPAK ADI, URUKLARI VE ECERES 2.1. Karakalpak Adı Karakalpak adına tarihi kaynaklarda ilk olarak 1578 yılında Buhara Hanı na ait belgelerde rastlanmaktadır. 19 Fakat bu tarihten önce 12. yüzyıla ait Rus kaynaklarında Çernıe Klobuki (Siyah Ba lıklı), Mo ol yıllıklarında ise Hara Malagay (Siyah Ba lık), Do u ya giden seyyahların notlarında ise Kara Börklü adlı kavimlerden bahsedilmektedir. Bu kaynaklarda yer alan kara kalpak veya kara saç anlamındaki adlarla anılan kavim ya da kavimlerin bugünkü Karakalpaklar oldu u ise tartı ma konusudur. Söz konusu kaynaklarda zikredilen adın bugünkü Karakalpaklara ait olması durumu, hem Karakalpak tarihine ve hem de Karakalpakların etnik kökenine ait bilgileri do rudan etkileyecektir. Bu nedenle Karakalpak adının kökeninin ve anlamının burada ayrıntılı olarak tartı ılması yerinde olacaktır. Karakalpak adının iki ayrı kökten veya kaynaktan geldi i iddia edilmektedir. Karakalpak adının, bu kavmin giydi i ba giysisinden kaynaklandı ı görü ü yanında, yine bu kavmin üyelerinin ba larında bıraktıkları bir tutam saç nedeniyle de bu adın verildi i dü ünülmektedir. Karakalpak adının kökeniyle ilgili kara kalpak veya kara saç tutamı oldu una dair görü lerin ortaya atılması tarihi ve etnografik bilgilerin yanında kalpak 19 S. Kamalov - A. Ko anov. Karakalpakstan Tariyhı (Karakalpakistan Tarihi). Nökis: Bilim, 1993, s. 124. 13

ve kulpak kelimeleriyle de yakından ili kilidir. 20 Bu iki görü e ait fikirlere yer vermeden önce, Karakalpak Türkçesindeki kara, kalpak ve ulpak kelimelerinin anlamlarına ve e anlamlı kelimelere de inmek gerekmektedir. Karakalpakların kara sıfatıyla adlandırılmaları; yas ve matem tutma sırasında siyah ba lıklar giymeleri gelene iyle ili kilendirilmektedir. Karakalpakların kara sıfatıyla adlandırılmasıyla ilgili bir görü e göre, Karakalpaklar sava ta yitirilen karde leri için yas tutmaları sırasında siyah ba lıklar giymeleri nedeniyle Karakalpak adını almı lardır. 21 Karakalpakların kara sıfatıyla adlandırılmasının nedenini açıklayan bir di er görü e göre de Karakalpak adı, muhtemelen Mo ol saldırısı sonucu dil kıyılarına göç etmek zorunda kalan Karakalpakların vatanlarını kaybetme üzüntüsünün i areti olarak siyah renkli ba lıklar giymeleriyle ili kilidir. 22 Karakalpak uruklarından Karabaylı ile ilgili efsanelerde, insanın ölmesi üzerine yas i areti olarak çadırlarına kara bezler ba layan bir kısım Karakalpak ın da yas alameti olarak kara sıfatını adlarında ta ıdıkları anlatılmaktadır. 23 Bu görü ler ve örnekler kara rengin yas tutma gelene i ile ili kili oldu una i aret etmektedir, fakat kara rengin Türk kültüründe yas ve matem in sembolü olarak kabul edilmesi tartı malı bir meseledir. Bugün Karakalpak Türkleri yas i areti olarak siyah kıyafetler giymekte, özellikle kadınlar siyah elbise ve ceket giyip, siyah ba örtü takmaktadırlar, fakat Karakalpak Türklerinin yas tutma gelene inde yer alan rengin mavi oldu u yönünde bir görü de mevcuttur. Pek çok kültürde bazı renkler yas i areti olarak kabul edilmektedir. Örne in Avrupa da siyah, Çin de beyaz ve Mısır da sarı renk yas i aretidir. Karakalpak Türklerinin ise eskiden yas i areti olarak mavi renkli kıyafetler giydikleri bilinmekte 20 Jemiyet Berdiev. ulpak hem Kalpak Terminleri Hakkında. (Gulpak ve Kalpak Terimleri Hakkında). Özbekistan Respublikası limler Akademiyası Karakalpakstan Böliminin Habar ısı, S. 3, Nökis, 1993, ss. 119-121. 21 Kamal Mambetov. Karakalpaklar Tariyhı- limiy zertlev (Karakalpaklar Tarihi- lmi nceleme). Nökis: Karakalpakstan, 1993, s. 34. 22 Davlen Aytmuratov. Turkskie Etnonimı: Karakalpak, Çernie Klobuki, Çerkes, Ba kurt, Kırgız, Uygur, Tyurk, Peçeneg, Sak, Massaget, Skif (Türk Etnonimi). Nökis: Karakalpakistan, 1986, ss. 8-42. (Rusça olan bu eserin alıntıladı ımız kısımları Ç. Sagınbekova tarafından bu çalı mada kullanılmak üzere tercüme edilmi tir.) 23 Karakalpak Añızları, Apsaneleri ham e endik Sözleri (Karakalpak Añızları, Efsaneleri ve e enlik Sözleri). Hzl. Z. manava, Nökis: Karakalpakstan Baspası, 1992, ss. 122-123. 14

ve Eski Türklerde de yas renginin mavi oldu u dü ünülmektedir. 24 Eski Türklerde cenazelere yas anlamı ta ıyan belli bir renkteki kıyafetler giyip giymedi i konusu tartı malıdır, fakat cenazelerde gösteri li ve yeni kıyafetler giyildi i bilinmektedir. Erkek ve kadınların giydikleri bu kıyafetler aslında bayramlık kıyafetlerdir. Türklerin yas anlamı ta ıyan kıyafetler giymeleri ise Uzak Do u nun cenazelerde beyaz giyme gelene inden etkilenmesi sonucunda ortaya çıkmı tır. 25 Türklerde kara rengin anlamının daima kaygı ve sıkıntıyla yakın ili kili olmasıyla ilgili akla gelen ilk örnekler Dede Korkut Kitabı nda Ak çıkarıp kara giymek, karalar ba lamak, kara gün gibi ifadelerdir, fakat Türklerin cenaze törenlerinde yas alameti olarak kara rengin yanında beyaz ve mavi renkli kıyafetler de giydikleri bilinmektedir. 26 Bu nedenle, Karakalpak adındaki kara sıfatının yas tutma gelene iyle ili kisi ve kara rengin Türk kültüründe yas gelene iyle olan ili kisi, üzerinde daha fazla durulması gereken bir konudur. Karakalpak adında yer alan kalpak kelimesi Ço unlukla yazları giyilen ba giyimi anlamına gelmektedir. 27 Kalpak kelimesi ile ses benzerli ine sahip olan ulpak kelimesi Kız ve erkek çocukların ba ında bırakılan bir tutam saç. anlamına gelmektedir. 28 Aydar ve burım kelimeleri ise ulpak kelimesiyle e anlamlıdır. Aydar kelimesi küçük çocukların ba ının üstünde bırakılan bir tutam saç, 29 24 H. Esbergenov-J. Ho niyazov. Etnografiçeskie Motivı v Karakalpakskom Folklore (Karakalpak Folklorunun Etno rafik Motifleri), Ta kent: Fan, 1988, s. 9. (Rusça olan bu eser, Begenç Muhammedov tarafından bu çalı mada kullanılmak üzere tercüme edilmi tir.) 25 Jean-Paul Roux. Eskiça ve Ortaça da Altay Türklerinde Ölüm. Çev. Aykut Kazancıgil. stanbul: Kabalcı Yayınevi, 1999, s. 274. Türk kültüründe yas hakkında bk. Abdülkadir nan. Tarihte ve Bugün amanizm Materyaller ve Ara tırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995, ss. 176-200; Mehmet Aça. Kazak ve Kırgız Türklerinde Defin Sonrası Bazı Uygulamalar ve A Verme (A Toyu) Milli Folklor, S. 43, Güz-1999, ss. 24-33; Fikret Türkmen. Türk Destanları ve Halk Hikâyelerinde Ölümden Sonra Dirili in fade Edili ekilleri. Türk Dünyası Kültür, Sanat, Haber ve Ara tırma Dergisi, Ankara: Türksoy Yayınları, S. 2, 2001, ss. 15-19; Ruhi Ersoy. Türklerde Ölüm ve Ölü le lgili Rit ve Ritüeller. Milli Folklor, S. 54, Yaz-2002, ss. 86-101. 26 Nevruz ve Renkler. Hzl. Sadık Tural, Elmas Kılıç. Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu Yayını, 1996, ss. 52, 58, 96; Ya ar Kalafat. Türk Halk nançlarında Kara. Türk Dünyası Tarih Dergisi, A ustos-1999, S. 152, ss. 17-21. 27 Karakalpak Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (Karakalpak Dilinin zahlı Sözlü ü). Hzl. Mamut Kalenderov, C. 3, Nökis: Karakalpakistan Baspası, 1988, s. 110. 28 Karakalpak Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (Karakalpak Dilinin zahlı Sözlü ü). Hzl. Mamut Kalenderov, C. 2, Nökis: Karakalpakistan Baspası, 1984, s. 49. 29 Karakalpak Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (Karakalpak Dilinin zahlı Sözlü ü). Hzl. Mamut Kalenderov, C. 1, Nökis: Karakalpakistan Baspası, 1982, s. 40. 15

burım kelimesi ise kızların saçlarının parça parça örülmesi, örülmü saç 30 anlamındadır. Kalpak ve ulpak kelimeleri arasındaki ses benzerli i yanında, hem ba lı ın hem de saç tutamının ba ta bulunan bir tür i aret olması nedeniyle, iki kelimenin anlam benzerli ine ya da benzer i levlere sahip olmasından bahsedilebilir. Karakalpak adının kökeninin kalpak ve ulpak kelimeleri oldu una dair iki ayrı görü oldu undan daha önce söz etmi tik. Bu iki görü ten ilki, kelimenin kökeninin kara saç veya kara melik anlamındaki kara ulpak oldu u yönündedir. ulpak, tam olarak bir tür i aret olması amacıyla küçük erkek çocukların ba larında bırakılan bir tutam saç anlamına gelmektedir. 31 Karakalpak Türkleri arasında çocukların ba larının tepesinde bir tutam saç bırakılarak tıra edilmesi gelene i vardır. Bugün Karakalpaklar arasında yapılmayan bu uygulamanın çocu un hayatta kalması i levine sahip oldu u görü ü mevcuttur. Özellikle çocu u ölen aileler, daha sonra dünyaya gelen çocu un ya aması için çocu un ba ında bir tutam saç bırakıp ba ın di er kısımlarındaki saçları kazımı lardır. Bu uygulamanın daha sonra dünyaya gelen çocuklara yapılması mecburiyeti olmadı ı için bütün Karakalpak çocuklarının ulpa ı yoktur. Çocukların saçları kesildi inde kutlamalar yapılmaktadır. Bu uygulamaya Kazak Türklerinde de rastlanmaktadır. Mo ol, Çin, Mançu ve Tungus halklarında saç uzatmak zorunludur. Bu gelenek güzellik anlayı ından çok can ve ruhun saçların arasında saklandı ı inancıyla ilgilidir. aman ve rahiplerin saç uzatması ve vücut ve elbiselerinin güç ve anlam ifade eden tüylerle süslenmesi de saçın kutsallı ıyla ili kili olmalıdır. 32 Saç örgüsü bırakma, saç uzatma, 30 Karakalpak Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (Karakalpak Dilinin zahlı Sözlü ü). C. 1, s. 371. 31 Karakalpak Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (Karakalpak Dilinin zahlı Sözlü ü). Hzl. Mamut Kalenderov, C. 2, Nökis: Karakalpakistan Baspası, 1984, s. 49; Davlen Aytmuratov. Turkskie Etnonimı: Karakalpak, Çernie Klobuki, Çerkes, Ba kurt, Kırgız, Uygur, Tyurk, Peçeneg, Sak, Massaget, Skif (Türk Etnonimi). Nökis: Karakalpakistan, 1986, ss. 8-42. (Rusça olan bu eserin alıntılanan kısımları Ç. Sagınbekova tarafından bu çalı mada kullanılmak üzere tercüme edilmi tir.); M. Tlevmuratov-J. T. Berdiev-Z. M. Tlevmuratova. Karakalpakstan Tariyhı (Karakalpakistan Tarihi). Nökis: Karakalpakstan, 2004, s. 7. 32 H. Esbergenov-J. Ho niyazov. Etnografiçeskie Motivı v Karakalpakskom Folklore (Karakalpak Folklorunun Etno rafik Motifleri). Ta kent: Fan, 1988, ss. 7-8. (Rusça olan bu eser Begenç Muhammedov tarafından bu çalı mada kullanılmak üzere tercüme edilmi tir.) Türk kültüründe saç ve ruh ili kisi hakkında bk. Türk kültüründe saçla ilgili inanmalar hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Sedat Veyis Örnek. Sivas ve Çevresinde Hayatın Çe itli Safhalarıyla lgili Batıl nançların ve Büyüsel lemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1966, ss. 117-118; Jean-Paul 16

hayat ve saç arasındaki inanmalar sadece Karakalpaklarda de il, pek çok kültürde bulunmaktadır. Bu nedenle ulpa ın, Karakalpakları tanımlayan bir i aret olarak kabul edilmesi ve adına kaynaklık etmesinin mümkün olamayaca ı kanaatindeyiz. Karakalpak adıyla ilgili di er bir görü ise, bu adın ırk özellikleriyle ilgili olmayıp, Karakalpakların ba larına taktıkları kara kalpaklarla ilgili oldu unu ileri sürmektedir. 33 Karakalpakların ya adıkları co rafyanın özellikleri, geçim kaynakları ve geleneksel giyim-ku am malzemeleri göz önüne alındı ında Karakalpaklara adını veren ba lı ın keçe ya da benzeri bir malzemeden üretilmi olması muhtemel olmakla birlikte, sava ta ba larını korumak amacıyla demir ba lıklar giydikleri ve bu nedenle Karakalpak adını aldıklarına dair bir görü de mevcuttur. Karakalpak sözlü kültüründe yer alan Bas aman bolsa, jav jeñiledi (Ba sa lam olursa, dü man yenilir) atasözünün bu görü ü destekledi i ileri sürülmektedir. 34 Bu Karakalpak atasözüne ra men yukarıda sıralanan artlar ve Kalpak sözünün Türk lehçelerindeki bugünkü ortak anlamı söz konusu ba lıkların keçe veya türevi bir malzemeden üretildi ini dü ündürmektedir. Ünlü Karakalpak destan anlatıcısı Berdak tarafından 19. yüzyılda yazılmı olan Karakalpak ecere sinde de Karakalpakların ba giyimleri nedeniyle bu adı aldıkları açıklanmı tır; Mäliktiñ u lı Razı-haq, Ya lı ında qoydı ulpaq, Kiygen eken qaraqalpaq, undın Qalpaq bol an eken. 35 (Melik in o lu Razı-hak, Gençken ulpa ı varmı, Roux. Eskiça ve Ortaça da Altay Türklerinde Ölüm. Çev. Aykut Kazancıgil. stanbul: Kabalcı Yayınevi, 1999, ss. 274, 109-145; Saç Kitabı. Editör: Emine-Gürsoy Naskali, stanbul: Kitabevi, 2004. 33 R. Rahmeti Arat. Kara-Kalpaklar. slam Ansiklopedisi. C. 6, Eski ehir: Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, 1967, s. 185. 34 Kamal Mambetov. Karakalpaklar Tariyhı - limiy zertlev (Karakalpaklar Tarihi- lmi nceleme). Nökis: Karakalpakstan, 1993, s. 34. 35 Berdak. ejire ( ecere). Nökis: Karakalpakstan, 1993, ss. 3-4. 17

Ba ına Karakalpak giymi, Bu nedenle Kalpak olmu.) Türk boy ve gruplarının tarih boyunca yaygın olarak giyimlerine göre adlandırıldıkları bilinmektedir. Karakalpak adının kökenini olu turdu u dü ünülen kara renkli ba giysisinin 12-14. yüzyıllarda Aral Gölü nün çevresinde ya ayan O uzlar ve Peçenekler tarafından da kullanıldı ı bilinmektedir. 36 Bunun yanında Kazak Türklerinin iki küçük grubu Konur Börük ve Kızıl Börük, 37 Kıpçak uruklarından Kara Börüklü 38 ve bugün büyük bir kısmı Türkiye ve Azerbaycan da ya amakta olan Karapapaklar 39 giydikleri ba lıklarla alakalı olarak adlandırılmı lardır. Karakalpak adına benzer adlandırmalardan biri de Çernıe Klobuki dir. Çernıe Klobuki nin Rus kaynaklarında yer alan Kara Kalpaklar anlamındaki bir kavim adı oldu unu daha önce belirtmi tik. Her ne kadar iki adlandırmanın anlamı aynı gibi görünse de, Çernıe Klobuki adıyla anılan kavmin bugünkü Karakalpaklar olup olmadı ının mutlaka açıklanması gerekmektedir. Burada aydınlatılması gereken ilk 36 M. Tlevmuratov - J. T. Berdiev - Z. M. Tlevmuratova. Karakalpakstan Tariyhı (Karakalpakistan Tarihi). Nökis: Karakalpakstan, 2004, s. 7; Fikret Türkmen. Garao lu Destanı. Türk Dili ve Edebiyatı Ara tırmaları Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, S. 1, 1982, ss. 47 59. 37 R. Rahmeti Arat. agm. s. 185. 38 Kamal Mambetov. Karakalpaklar Tariyhı - limiy zertlev (Karakalpaklar Tarihi- lmi nceleme). Nökis: Karakalpakstan, 1993. s. 38. 39 Karapapaklar hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Selahattin Dündar-Haydar Çetinkaya. Terekemeler (Karapapak Türkleri). Ankara: Dündar Yayınları, 2004; Fahri Valeho lu. Karapapaklar ve Onların XIX. Asr Harp Tarihi. Bakü: Seda Yayınevi, 2005; Mirza Bala. Kara-Papak. slam Ansiklopedisi. C. 6, stanbul: Milli E itim Basımevi, 1967, ss. 330-331; Ya ar Kalafat. Karapapak Türklerinde Halk nançları. Türk Kültürü, Mart-1999, S. 431, ss. 160-170. Bugün Türkiye de, özellikle Kars ve çevresinde, Azerbaycan da, bir kısmı Güney Azerbaycan da ve Ermenistan da ya amakta olan Karapapaklar ile Karakalpakların isim benzerli i dikkati çekmektedir. Karapapaklar bu çalı manın konusu dâhilinde olmamakla birlikte Karapapaklar ve Karakalpaklar arasındaki ili kiye burada kısaca de inmek yerinde olacaktır. Karakalpaklarda, O uz etkisi olmakla birlikte dil ve halk bilgisi ürünleri de erlendirildi inde Kıpçak özelliklerinin a ırlık kazanır. Terekeme olarak da adlandırılan Karapapaklar, aynı özellikler bakımından mukayese edildi inde O uz oldukları görülmektedir. Bu konunun geni ve müstakil bir çalı ma gerektirdi i açık olmakla birlikte Karakalpak ve Karapapak adlandırmalarındaki benzerli in bir isim benzerli i olarak de erlendirilmesi yönünde bir görü ortaya çıkmaktadır. Zira yukarıda da belirtti imiz gibi ba giyimlerine ba lı isimlendirmeler Türk boyları içinde sıkça kar ımıza çıkmakta ve Kazak grupları arasında Kızıl Börük ve Konur Börük, Kıpçak urukları arasında ise Kara Börklü gibi benzer isimlendirmeler söz varlı ı bilinmektedir, fakat bu görü yanında Karakalpakların Anadolu ve Kafkaslardan Orta Asya ya göç etmeleri sonucu Karapapaklarla aynı kökene sahip oldu u görü ü de mevcuttur. Bu görü Türklerin milattan önceki tarihlerde Ön Asya da ya adı ı ve oradan Orta Asya ya göç etti i hipotezi ile desteklenmeye çalı ılmaktadır. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Ahmet Nahmedov. Eski Bir Türk Boyu Müytenler ve Men e Efsaneleri. Türkler. C 3, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss. 580-583. 18

konu Çernıe Klobuki ve Karakalpaklar terimlerinin aynı anlamda olup olmadı ı; ikinci konu ise Çernıe Klobuki adıyla anılan kavmin Karakalpaklar olup olmadı ı meselesidir. Rusça çernıe kelimesi siyah, kara anlamına gelmektedir. klobuki kelimesi klobuk kelimesinin ço ul halidir. klobuk kelimesinin ise, Din adamlarının giydi i siyah renkli ba lık anlamına geldi i ve Türkçe kaynaklı oldu u, ama Rusçaya Yunanca üzerinden geçti i yönünde Rus bilim adamlarının ileri sürdü ü görü ler mevcuttur. 40 Klobuk kelimesiyle ses ve anlam bakımından benzerli iyle dikkati çeken kolpak kelimesi Kalpak, serpu, takke 41 anlamına gelmektedir, fakat Rusça kolpak ve klobuk kelimeleriyle Türkçe kalpak kelimesi arasındaki benzerli in etimolojik bakımdan daha ayrıntılı incelenmesi ile daha kesin sonuçlar ortaya koymak mümkündür. Çernıe Klobuki adı ilk defa 12. yüzyıla ait Rus yıllıklarında rastlanmaktadır. Kıpçaklar, Cengiz Han ın saldırısı ve Mo ol askerlerin Amuderya nın yata ını de i tirmesi sonucu olu an kuraklık nedeniyle 13. asırda dil Nehri kıyılarına göç ettiklerinde, Do u Peçeneklerinin bir kısmı, yani Karakalpakların bir kısmı da onlarla birlikte Rus topraklarına göç etmi tir. Karakalpaklar, Peçeneklerle birlikte Dinyeper Nehri kıyısına yerle mi lerdir. Rus topraklarına yapılan bu büyük göçten söz eden 1140 yılına ait Rus yıllıklarında Çernıe Klobuki (Kara Kalpaklar) adına rastlanmaktadır. 42 Burada sözü edilen Kara Kalpaklar anlamındaki Çernıe Klobuki adlı kavmin bugünkü Karakalpaklar olması mümkün oldu u gibi, Rus topraklarına göç eden Kıpçak, 40 Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk. http://tatural.ru/euro/nasledie.htm 41 E. M. Mustafayev-V. G. erbinin. Büyük Rusça-Türkçe Sözlük. stanbul: Engin Matbaacılık, 1996, s. 332. 42 S. Kamalov. Karakalpaklardıñ Halık Bolıp Käliplesivi Häm Onıñ Mämleketliginiñ Tariyhınan. (Karakalpakların Halk Olarak Ortaya Çıkı ı ve Onun Memleket Haline Gelmesi Tarihinden). Nökis: Özbekistan Respublikası limler Akademiyası Karakalpakistan Bölim Tariyh, Arheologiya Häm Etnografiya nsitutı Habar ısı Jurnalı (N. 3 sanına kosım a) 2001, s. 11; Çernie Klobuki ve 11-12. yüzyıldaki Rusya Kinezli i ili kisi hakkında bk. Olcas Süleyman. Az i Ya. Çev. Natık Sefero lu, Hzl. Kamil Veli Nerimano lu-fikret Türkmen-Mustafa Öner, stanbul: Türk Dünyası Ara tırmaları Vakfı, 1992, s. 149; Kamal Mambetov. Karakalpaklar Tariyhı - limiy zertlev (Karakalpaklar Tarihi- lmi nceleme). Nökis: Karakalpakistan, 1993, s. 36. 19

Peçenekler ve Karakalpaklar gibi kavimlerin tamamını anlatmak için kullanılmı olması da mümkündür. Çernıe Klobuki adlandırılmasının Karakalpakların Rus kaynaklarında geçen adı olarak kabul edilmesi konusunda farklı görü ler olmakla birlikte, her iki adın da aynı anlama geldi ini söylemek mümkündür. Sonuç olarak, Karakalpak adının bu Türk boyuna mensup olanların ba larına giydikleri kara kalpaklar la veya ba larında bıraktıkları bir tutam kara saçla ilgili oldu una dair iki ayrı görü vardır. Karakalpak adının kökeni konusunda çalı malar yapan tarihçi ve etnograflar arasında görü birli i olmadı ını, ama bu Türk boyuna mensup olanların ba larına taktıkları kara kalpaklara ba lı olarak Karakalpak adını aldı ı görü ünün a ırlık kazandı ını belirtmek gerekmektedir. Biz de, Türk boy ve gruplarının sıklıkla giyim tarzlarına göre isimlendirilmesi 43 ve Karakalpak sözlü yaratmalarda Karakalpak adının kökeninin siyah renkli ba giyimi oldu unun açıklanması nedeniyle bu görü e katıldı ımızı belirtelim. 2.2. Karakalpak Urukları Türk sosyal yapısının temelinde önemli bir yere sahip olan Uruk, ailelerin olu turdu u birlikler anlamına gelmekte ve uruklar da bir araya gelerek boyları olu turmaktadır. Uruk terimi, Karakalpak Türkçesinde uruw eklinde ve aynı anlamda kullanılmaktadır. leride ayrıntılı olarak ele alınacak olan uruk terimi hakkında burada unu belirtmek gerekmektedir ki, Karakalpak sosyal yapısının çekirde ini aileler (geni anlamda sülaleler) ve ailelerin bir araya gelmesiyle olu an uruklar meydana getirmektedir. Bu nedenle, Karakalpak tarihi üzerinde etkili olan siyasi yapının ve Karakalpak folklorunu olu turan sosyal yapının daha kolay anla ılması için Karakalpak urukları ve sözlü kültürde bugün ya amaya devam eden uruklara ait anlatmaların bilinmesi gerekmektedir. 44 43 Fikret Türkmen. Garao lu Destanı. Türk Dili ve Edebiyatı Ara tırmaları Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, S. 1, 1982, ss. 47 59. 44 2006 yılında Karakalpakistan da yaptı ımız saha çalı ması sırasında derledi imiz anlatmalar ahsi ar ivimizde yer almaktadır. Bu çalı manın temelini yazılı kaynaklardaki malzemeler olu turdu u için söz konusu derleme metinlerine yer verilmemi tir, fakat ileride yapaca ımız müstakil bir çalı mada de erlendirilecek olan bu malzemeler ı ı ında, Karakalpak urukları hakkındaki anlatmaların nesilden nesile aktarılması amacıyla aile tarafından çocuklara ö retilmesinin bugün de canlı olarak ya ayan bir Karakalpak gelene i oldu unu söyleyebiliriz. Bu nedenle söz konusu anlatmaların son derece canlı ve 20

Karakalpak toplumsal yapısının en büyük kısımlarını arıs lar olu turmaktadır. Arıs, Karakalpak Türkçesinde Bölüm, kısım, taraf anlamına gelmektedir. Arıs, Karakalpak Türkçesinde 1. Kavim, bölüm 2. Nesil, evlat 45 anlamına gelen uruk lara ayrılır. Uruklar da kendi içinde daha küçük kısımlara ayrılmaktadır, fakat bu küçük kısımlar da bazen uruk adıyla tanımlanmı tır. Bu nedenle hem terminoloji konusunda hem de Karakalpak uruklarının sayısında a a ıda daha geni olarak açıklanacak karı ıklık ortaya çıkmaktadır. Bir parçanın daha küçük kısmı anlamındaki tiyre ise urukların da alt kısımlarını olu turmaktadır. 46 Oldukça ayrıntılı bir yapıya sahip olan Karakalpak urukları daha küçük kısımlara da ayrılmaktadır. 47 Fakat burada kısaca ve genel olarak bu konuya de inmenin yeterli olaca ı görü ündeyiz. Karakalpaklar farklı kavimlerin çe itli sosyal ve siyasi etkiler nedeniyle birle meleri sonucunda olu mu tur. Karakalpakları olu turan altı ayrı topluluktan bahsetmek mümkündür. 48 Karakalpak adı altında birle en Kongırat, Kıpçak, Mangıt gibi topluluklar, Karakalpakların toplumsal yapısını olu turan aile sistemleri olarak tanımlanabilecek kısımların yani uruklar ın da kökenini olu turmaktadır. Bu topluluklar, kendi adlarını koruyarak nesilden nesile aktarmı lar ve bu ekilde Karakalpaklar içinde farklı aile gruplarını olu turmu lardır. yaygın oldu unu söylemek mümkündür. Karakalpak tarihi hakkındaki anlatmalar için bk. J. Berdiev. Otrajenie v Legendah i Narodnıh Predaniyah storii Karakalpakov XIII-XVII vv. (13-17. Yüzyıllardaki Karakalpak Tarihinin Efsane ve Rivayetlerdeki Yansımaları). Nökis: Özbekistan Respublikası limler Akademiyası Karakalpakistan Bölim Tariyh, Arheologiya Ham Etnografiya nsitutı, 1996. (Yayımlanmamı Doktora Tezi.) 45 Karakalpak Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (Karakalpak Dilinin zahlı Sözlü ü). Hzl. Mamut Kalenderov, C. 4, Nökis: Karakalpakistan Baspası, 1992, s. 393. 46 Karakalpak Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (Karakalpak Dilinin zahlı Sözlü ü). C. 4, s. 318. 47 Karakalpak urukları hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Kamal Mambetov. Karakalpaktıñ Etnografiyalık Tariyhı (Karakalpak ın Etnografik Tarihi). Nökis: Karakalpakstan, 1995, ss. 17-37. Bu konuda ayrıca bk. T. A. Jdanko. Oçerki storiçeskoy Etnografii Karakalpakov-Rodo-Plemennaya Struktura i Rasselenie v XIX-Naçale XX Veka (Karakalpak Halkının Etnografik Tarihi Yazıları 19. Asrın Sonu 20. Asrın Ba ına Kadar Yerle im ve ecere Yapısı). Akademiya Nauk SSSR Trudı nstituta Etnografii im. N. N. Mikluho-Maklaya Novaya Seriya, Tom IX. Moskva-Leningrad: zdatel stovo Akademi Nauk SSSR, 1950. 48 Kamal Mambetov. Karakalpaklar ejiresi (Karakalpaklar eceresi). Nökis: Bilim, 1993, s. 82. 21

Bütün toplumlar sosyal ve siyasi olarak küçük gruplardan olu maktadır. 49 Bu grupların ve toplum düzeninin temelinde de aile düzeni vardır. Aile yapısı ile toplum yapısı arasında sıkı bir ili ki bulunmaktadır. Aile içi ili kiler sosyal ve hukuki yönlerden toplumun bütün cephelerinde görülebilir ve aile tipinin de i mesi sosyal yapıyı etkiler. Bu bakımdan Türk aile yapısının dikkate de er özellikleri vardır. Eski Türk aile sisteminin esasları, toplumun siyasi ve sosyal alanlardaki hemen bütün kurumlarına yansımı tır. Esasen eski Türk devleti, aile ve ordu dan olu an iki sosyal birli e dayanmaktadır. Bu sosyal birliklerden biri de aileler birli i manasındaki uruk lardır, fakat uruk tabirinin sosyal yapı içinde tam olarak neyi ifade etti i açık de ildir. Ailelerin veya urukların bir araya gelmesi ise, Türk siyasi ve sosyal yapısının bir di er temel unsuru olan boy ları olu turmaktadır. 50 Aile birlikleri, Eski Türklerde oldu u gibi, pek çok Türk boyunda bugün de etkilidir. Tarihi, co rafi, siyasi, sosyal, ekonomik vb. gibi etkiler sonucunda ayrılmı olan Türk boyları içinde Kazak, Kırgız ve Türkmenlerde bugün de canlı olarak ya amaya devam eden ve hem sosyal hem de siyasi yapı üzerinde etkili olan uruk adı verilen küçük gruplar bulunmaktadır. 51 Karakalpak uruklarının sayısı bazı bilim adamlarına göre doksan altı, bazılarına göre ise üç yüz yedidir. Bu konu üzerinde fikir birli i olu mamakla birlikte, Karakalpak urukları hakkında genel olarak unları söylemek mümkündür. Karakalpak urukları arıs adı verilen iki ana grupta toplanmaktadır. ki arısa ayrılan Karakalpaklar, Kongırat, Müyten, Kıpçak, Kıtay, Keneges ve Mangıt adlı altı ana uru a bölünmektedir. Kongırat ve On Dört Uruk adı verilen iki arıs vardır. Bu iki arıtsan ilki olan Kongırat, Müyten ve Kongırat uruklarını; On Dört Uruk ise Kıpçak, Kıtay, Keneges ve Mangıt uruklarını içermektedir. En geni Karakalpak uru u Kongıratlardır. 127 tiyreye bölünür. En küçük uruk olan müytenler 18, on dört uruk 49 Kamal Mambetov. Karakalpaklar Tariyhı - limiy zertlev (Karakalpaklar Tarihi- lmi nceleme). Nökis: Karakalpakkistan, 1993, s. 104. 50 brahim Kafeso lu. Türk Milli Kültürü. stanbul: Bo aziçi Yayınları, 1995, s. 217; Zeki Velidi Togan. Bugünkü Türk li Türkistan ve Yakın Tarihi. stanbul: Enderun Kitabevi, 1981, s. 39. 51 Kamal Mambetov. age. s. 105. 22

arısını olu turan dört uru un her biri 50 veya yetmi tiyreye bölünmektedir. Her uru un kendine ait bir damgası ve urukların uran ı, yani piri, koruyucusu ve atası vardır. 52 Karakalpakların altı uru a ayrıldı ını gösteren bir di er kaynak ise Karakalpak eceresi dir. ecerede yer alan uruklar unlardır: Müyten, Qoñırat, Qıtay, Qıp aq, Keneges-Mañ ıt jiptikdäk Bäri altı urıw Qaraqalpaq, Özbekten ayrıl an eken. 53 (Müyten, Kongırat, Kıtay, Kıpçak, Keneges, Mangıt bir kök, Hepsi altı uruk Karakalpak, Özbek ten ayrılmı imi.) Uruklar, Karakalpakların sosyal, kültürel, ekonomik, siyasi vb. gibi hemen hayatın her alanında ve tarihin her devrinde oldu u gibi bugün de etkilidir. Herhangi bir Karakalpak yedi ku ak dedesinin kim oldu unu, hangi uru un hangi tiyresinden oldu unu bilir. 54 Kaba bir hesapla Karakalpakların soylarını en az üç asır öncesine kadar bildiklerini söylemek mümkündür. Bu gelenek Karakalpak tarihi konusundaki çalı malar için önemli bir sözlü kaynak olu turmaktadır. Uruklar, kültürel ve biyolojik yapının korunmasında önemli i levlere sahiptir. Uruklar kendi içinden evlilik yapmazlar. Bu nedenle farklı kültürlere sahip topluluklar, bir isim altında birle erek urukları olu turdu unda, bu kayna ma sonucunda toplumun kültürel yapısı zenginle ir. Akraba evlili inin söz konusu olmaması sonucunda ise, biyolojik yapı sa lıklı olur. Urukların toplumsal yapı için yararları yanında, zararlı yönleri oldu unu da söylemek mümkündür. Neticede urukların toplumsal yapıdaki grupla malar olmasına ba lı olarak, siyasi bölünmelere ve sorunlara zemin hazırladı ı 52 Kamal Mambetov. Karakalpaklar ejiresi (Karakalpaklar eceresi). Nökis: Bilim, 1993, ss. 83-84, 86. 53 Berdak. ejire ( ecere). Nökis: Karakalpakstan, 1993, s. 7. 54 Kamal Mambetov. Karakalpaklar Tariyhı - limiy zertlev (Karakalpaklar Tarihi- lmi nceleme). Nökis: Karakalpakkistan, 1993, s. 105. 23

bilinmektedir. 55 Bazen bu yapı dı arıdan yapılacak müdahalelerle daha kolay etkilenebilen bir siyasal ve sosyal yapının olu masına yol açmaktadır. Ba ka bir ifadeyle söylemek gerekirse, sözünü etti imiz yapıda var olan küçük anla mazlıklar, ciddi kırılmalara yol açacak etkilere açıktır. Kısaca tekrar etmek gerekirse, Karakalpaklar Kongırat, Müyten, Kıpçak, Kıtay, Keneges ve Mangıt olmak üzere altı ana uru a ayrılmaktadır. Karakalpaklar arasındaki yedi ku ak atasını bilme ve kendi uru undan kız almama gelene i urukların bugün de canlı olarak ya amasını sa lamaktadır. 2.3. Karakalpak eceresi 16. yüzyıldan önceki Karakalpak tarihi hakkında yazılı bilgi yok denecek kadar azdır. Bu nedenle bu yüzyıldan önceki Karakalpak tarihi hakkındaki bilgiler yazılı kaynaklardan çok, arkeolojik eserlere ve sözlü kaynaklara dayanmaktadır. Karakalpak tarihi hakkındaki çalı malarda kullanılan sözlü kaynaklar, elbette halk bilgisi yaratmalarıdır. Karakalpaklar arasında anlatılarak nesilden nesile aktarılan pek çok efsane, menkıbe ve Karakalpakların kökeni hakkındaki anlatmalardan olu an Karakalpak eceresi, tarih çalı malarında kullanılan önemli kaynakların ba ında gelmektedir. Bir anlamda Karakalpak sözlü tarihi olarak de erlendirebilece imiz Karakalpak eceresi yanında, pek çok Karakalpak uru unun eceresi ve Kazak, Özbek ve O uz boylarının ecereleri de Karakalpak tarihi hakkında kaynak olarak kullanılmaktadır. Bu nedenle Karakalpak tarihi ve Karakalpak folklorundan bahsetmeden önce Karakalpak eceresine kısaca de inmek gerekmektedir. ecere kelimesinin anlamı; Bir ki inin veya bir ailenin en uzak atasından ba layarak bütün kollarını belirten çizelge, soy a acı, soy kütü ü, hayat a acı dır. 56 Karakalpak Türkçesinde ejire eklindeki kelime, Karakalpak Türkçesindeki sözlüklerde 1. Söz ustası, dilbaz. 2. Tarihi vakıa, olay, mazi, geçmi. eklinde 55 Kamal Mambetov. age. s. 83. 56 ecere. Türkçe Sözlük. C. 2, Ankara: TDK, 1998, s. 2080. 24