1.Uluslararası 5.Ulusal Meslek Yüksekokulları Sempozyumu 27-29 Mayıs 2009 Selçuk Üniversitesi Kadınhanı Faik İçil Meslek Yüksekokulu, KONYA ARAÇ LASTİĞİNDE KALİTE VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER FACTORS EFFECTING TIRE QUALITY Kayhan KOCA 1 İbrahim SERTÇELİK 2 ABSTRACT Quality of tires has become a more important issue being parallel to the developments in automotive sector. Tire is a very critical parameter for safety and economy there are alot of parameters affecting the quality of tires. Uniformity is an important quality parameter in tires. Uniformity concept is that, the cross section of tire being within tolerances. This leads to the fact that all tires having equal quality. In this study, quality of tire was defined and the things to do in quality control stages was explained in detail. Tire production is a complex process and requires expertism. It is important to train the personnel working in tire production machines on uniformity issues. Quality control should be performed at all stages of tire production from begining to the final stage.tire should be within tolerances at all stages, if not it is scrapped.the criteria defined for this process is given in this study. In the final patr of this study the effect of uniformity on the product and producer was discussed. Key words: tire, uniformity, tire quality ÖZET Otomobil lastiğinde kalite bu sektördeki gelişmelere paralel olarak büyük önem kazanmıştır. Kalite; güvenlik ve ekonomi için vazgeçilmez bir parametredir. Lastikte kaliteyi etkileyen birçok faktörler vardır. Teknikte kalite kavramı yerine üniformite kavramıda kullanılır. Üniformite herhangi bir lastik kesitinin toleranslar dahilinde olması ve göstermiş olduğu 1 Öğr. Gör.,Koü. Köseköy Mes.Yük.Okulu kkoca@kocaeli.edu.tr 2 Yard. Doç.Dr.,Koü. Köseköy Mes.Yük.Okulu isert@kocaeli.edu.tr
performansın tüm lastiklerde de görülmesi olarak açıklanabilir. Bu çalışmada lastikte kalitenin tanımlanması ve kalite kontrol aşamalarında yapılması gerekenler ayrıntıları ile açıklanmıştır. Lastik imalat prosesi karmaşık ve uzmanlık gerektiren bir olaydır. İmalat makinelerinde çalışan personelin üniformite konusunda eğitilmiş olması önemlidir. Lastik üretiminin her aşamasında kalite kontrolü mevcut olduğu gibi prosesin sonunda kalite kontrol mekanizmaları devreye girmektedir. Buralarda lastiğin istenen değerlerde olması gerekir.tolerans dışı olan lastikler ise ıskartaya ayrılır.bunun için belirlenmiş kriterlerde bu çalışmanın konusu içerisinde yer almaktadır. Son bölümde ise lastikte üniformitenin üretici ve ürüne olumlu-olumsuz yönleri ortaya konmuştur. Anahtar kelimeler: araç lastiği, üniformite(düzgünlük), lastikte kalite 1 GİRİŞ Lastikte üniformiteyi etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bu faktörler tanımlanarak neden oldukları durumlar aşağıda açıklanmıştır. 2 ÜNİFORMİTEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Radyal kuvvet değişimi ( Radial Force Variation ) Lateral kuvvet değişimi ( Lateral Force Variation ) Koniklik ( CON. ) Eksantriklik ( Radial Run Out) Yanakta ondülasyon Lateral dalgalanma (Lateral Run Out) Dengesizlik Şekil 1. Kuvvet Yönleri
2.1. Radyal Kuvvet Değişimi ( R.F.V ) Dönen bir lastikteki radyal kuvvet değişimi lastiğin yere bastığı yüzeye dik olan kuvvetlerdeki değişmedir. Bu kuvvet değişimi düşey yönlü titreşimler olarak hissedilir. Radyal kuvvet değişimini şöyle açıklayabiliriz. Lastik çevresine eşit aralıklarla yaylar çizilmiş dairesel bir cisim olarak düşünülürse ve bu yayların sertlikleri birbirinden farklı ise ve bir ağırlık uygulanarak döndürülürse cisimde titreşimler olduğu rahatça görülür. Bu titreşimler cismin üzerindeki ağırlığında titreşmesine neden olur. Buna göre aracı ağırlık, cismide lastik olarak düşündüğümüzde aracın ilerlemesi ile lastik döner ve lastikte RFV var ise araçta düşey yönlü titreşimler olur. Bu titreşimler araç kullanıcısı tarafından hissedilir ve endişe ile karşılanır aynı zamanda lastikte düzensiz aşınmada görülür. Radyal kuvvet değişimi üretim esnasında şu hatalardan meydana gelebilir. Bunlar; 2.1.1.Yarı mamul den kaynaklanan RFV Herhangi bir yarı mamulün kalınlık veya genişliğinin uygun olmaması. Mesela bobinde gerdirme olması veya kısa gelen malzemenin çekilerek uzatılması. 2.1.2.Konfeksiyon hatalarından kaynaklanan RFV Konfeksiyon makinesinde yarı mamullerin veya karkasın doğru yerleştirilmesi örneğin ek yeri şemasına uyulmaması, kumaşın sıklığının bozuk olması, çemberin yanlış yerleştirilmesi, ezme işleminin doğru yapılmaması. 2.1.3.Pişirme hatalarından kaynaklı RFV Karkasın kalıba anormal yüklenmesi ve bu durumdaki karkasın pişirilmesi, pişirme torbasında deformasyon anormallik olması. 2.1.4.Depolama - taşıma kaynaklı RFV Pişirme presinden çok sıcak olarak çıkan lastiklerin dik olarak muhafaza edilmesi ve bu şekilde soğutulması. 2.2. Lateral Kuvvet Değişimi ( LFV ) Lastiğin yolda düz gitmek yerine zikzaklar çizerek yoldan çıkma eğilimi göstermesi veya sürekli düz gidememe olarak açıklanabilir. Dönme yönüne doğru + veya olarak yön değiştirir. Aracın lastikleri aynı LFV değerlerine sahip ise aracın yapacağı etki azalır. LFV
gösteren bir lastiğin takılı olduğu aracı kullanan bu lastikten dolayı direksiyon titreşimleri ve direksiyonun sağa-sola oynamasını hisseder ve rahatsızlık duyar. Lateral kuvvet değişimine neden olan üretim hataları yarı mamulden kaynaklanan özellikle de kuşak genişliklerinin yanlış olması ve kıvrılan yarı mamulün kullanılması, uzun süre bekletilen yarı mamulün kullanılmasından kaynaklanır. Diğer bir neden olarak konfeksiyon makinelerinde yanak ve sırtın dalgalı tatbik edilmesi de aynı sonucu doğurur. 2.3. Koniklik ( CON ) Koniklik lastikte sağa ve sola doğru çekmelerin olması demektir. Konik bir lastiğin takılı olduğu araçta kullanıcı direksiyonu serbest bıraktığında araç lastikten dolayı bir tarafa doğru kayar ve koniklik lastiğin tek taraflı ve düzensiz olarak aşınmasına neden olur. Sebepleri simetrikliğini kaybetmiş veya simetrik üretilmemiş olan yarı mamullerden veya makine de merkezlenmelerin tam olarak doğru olmamasından kaynaklanır. 2.4. Eksantriklik ( RRO ) Lastiğin tam anlamı ile yuvarlak olmaması demektir. Lastikte çevresel olarak çıkıntıların ve girintilerin olması durumudur. Düşey yönlü titreşimlere sebebiyet verir. Sebepleri yarı mamul olarak kullanılan sırt, kuşaklar ve tela Kalınlıklarının farklı olması, konfeksiyon esnasında aşırı bindirmeler veya açık bırakmaları yarı mamul üzerine yapışmış yabancı malzeme, kalınlık veya genişliklerin uygun olmaması, pişirme esnasında kaçık yükleme olarak gösterebiliriz. 2.5.Yanakta Ondülasyon Üretilen lastik şişirildiğinde yanaklarda görülen ve çöküntülerin olması yanakta ondülasyon olarak adlandırılır. Sebebi yarı mamulde anormal gerdirmelerdir.ve yanak malzemesinin düzgün olmamasıdır. 2.6. Lateral Dalgalanma Üretilen lastik şişirildiğinde ve bu halde döndürüldüğünde lastikte görülen sağa ve sola doğru dalgalanmalardır. Araçta ani dönüşlere yol açar. Sebebi sırtın merkezden kaçık olarak tatbik edilmesidir. 2.7. Dengesizlik Lastik çevresinde anormal malzeme dağılmasına neden olması dengesizlik durumunun oluşmasına yol açar. Bunu gidermek için jant damağına kurşun çakılır. Yüksek hızda titreşime sebep olur.
Sebebi malzemede deformasyon ve dağılımın anormal olması, bindirmelerin sıklığı buna neden olur. 3.ÜNİFORMİTE KONTROLÜ Bu yukarda sayılan durumların yol açtığı durumlar üniformite makinelerinde makine üzerindeki janta takılarak uygun bir şişirme basıncında kontrol edilir. 80 cm çapında bir tambur üzerinde döndürülerek üzerine belirli bir yük uygulanarak kontrol edilir. Makine üzerinde bulunan kuvvet sensörlerinden gelen veriler analiz edilerek makine üzerinde set edilmiş limit değerleri ile karşılaştırarak lastikler sınıflandırılır ve üzerine sınıf işaretleri vurularak makineden çıkarılır. 4. STATİK DİNAMİK BALANS VE UNİFORMİTE DEĞERLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER Yukarıda da belirtildiği gibi lastiklerin statik dinamik ve uniformite değerleri üretim aşamalarındaki değişkenleri kontrol edebilmek için hem bir kontrol niteliği taşımakta, hem de lastiklerin en iyi sürüş konforunu elde edebilmek için seçim ve sınıflandırılmasını sağlamaktadır. Bu seçim ve sınıflandırma sırasında belirli limit değerleri konulmakta ve seçilen lastiklerin bu limitlerin altında olmasına dikkat edilmektedir. Aşağıda 165SR13 ebadındaki lastiklerin ayrı ayrı belirlenmiş statik dinamik balans ve uniformite sonuçları verilmiştir. Dikkat edileceği gibi balans ve uniformite değerlerini birbirleriyle kıyaslarsak bir diğeri hakkında sonuca gitmek mümkün değildir. LASTİK NO: STATİK BALANS DİNAMİK BALANS DİNAMİK BALANS TOPLAM RC LC RH LHCCW LHCW PLY STEER +/- KONİKLİK 1. 660 0 / 10 10 10,7 3,7 7,4 1,6 2,8-0,9 2. 246 0 / 0 00 9,1 2,0 6,3 3,8 1,1-1,1 3. 114 35 / 30 65 5,3 4,3 3,0 2,0 3,1-1,9 4. 969 50 / 35 85 6,0 1,7 2,8 1,3 0,7-0,9 5. 728 15 / 25 40 6,1 2,9 3,1 1,9 1,8-0,0 NOT: Statik ve dinamik balans değerleri gram-cm, Uniformite değerleri kilogram ( kg. ) cinsindedir. 5. ARAŞTIRMA BULGULARI VE SONUÇ Eğer bir lastik üreticisi üniformiteye dikkat etmezse, Lastiğin imajı zedelenir.
Lastiğin satışlarında azalmalar görülebilir. Lastik hakkında şikâyet ve memnuniyetsizliklerinde artış gözlenir. Lastiğin performansı düşer. Iskarta lastik oranında artış olur. Satılmayan lastiklerin belli bir süre sonunda imha edilmesi gerekir buda firma için zararına maliyettir. Üniform lastik üretildiğinde ise aşağıdaki olumlu sonuçlar alınır. Lastiğin var olan imajı korunur. Lastik kalitesinde artış gözlenir. Lastik müşterilerinin gözünde değeri yükselir. Şikâyetler ortadan kalkar. Satış oranları artar. Iskarta lastik oranı düşer ve maliyete olumlu katkıda bulunur. KAYNAKLAR Bahan E. (1988), "Lassa Lastik Fabrikası Eğitim Notları" Koca, K. (2001), "Lastik Makineleri Ders Notları", Kocaeli Üniv. Yayınları Pirelli Lastik Fabrikası. (1999), "Pirelli Oriantasyon Raporları" Tıre Scıence & Technology, Unıformıty Of Tıres At Vehıcle Operatıng Speeds Vol 2, No 3, Aug 74. Tıre Scıence & Technology, Tıre Vıbratıon, Vol.5 No, Nov 77.