Doç. Dr. Fikret TUNA KARTOGRAFYA HARİTACILIK BİLİMİNE GİRİŞ ISBN: 978-605-318-113-2 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Nisan 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Ezgi Öz Dincel Kapak Tasarımı: Yılmaz Yücel Baskı: Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Ön Söz Kartografya; insanlık tarihinin her döneminde, yaşayan farklı medeniyetler, devletler ve toplumların hayatında daima özel bir öneme sahip olan bir bilim olmuştur. Zira önceleri, yaşanılan mekândan veya ülkeden başlamak üzere dünyanın tanınması amacı ile başlayan kartografya çalışmaları, zaman içerisinde siyasi, askeri, ekonomik, sosyal, kültürel vb. çok çeşitli amaçlar için yürütülmüştür. Bu çalışmalardan bazıları coğrafi keşifler ve çeşitli savaşlar gibi insanlık tarihini değiştirecek etkilerde bulunmuş ve kartografya önemini her dönemde artırarak sürdürmüştür. Her türlü ilişkinin küresel bir kimlik kazandığı günümüz dünyasında ise kartografya çalışmalarının önemi her dönemdekinden daha önemli bir seviyeye gelmiştir. Zira bilgiye erişim, iletişim ve ulaşım imkânları gibi gelişmeler ile birlikte; toplumların muhatap oldukları çevre hiç olmadığı kadar genişleyerek dünyanın tamamını içine alan bir yapıya dönüşmüş ve harita kullanımı ve mekânsal analiz, gelişen dünyaya ayak uydurmanın en önemli araçlarından birisi haline gelmiştir. Bu nedenle, kartografyaya bugün özellikle mekânsal yani coğrafi dağılım özelliklerine ihtiyaç duyulan alanlarda veya bilim dallarında sıklıkla başvurulmaktadır. Dünyanın herhangi bir yerinde, çalışma konusu ve prensipleri gereği kartografya ile iç içe olan bilim dalı hangisidir diye sorulsa, alınan cevap büyük çoğunlukla coğrafya olacaktır. Zira Türkiye de dahil olmak üzere, farklı ülke ve zamanlarda yapılan çeşitli araştırmaların sonucunda, coğrafya denildiğinde akla gelen ilk kavramlardan birinin büyük çoğunlukla haritalar olduğu ve coğrafyacılar ne iş yapar sorusuna çoğunlukla haritalar üzerinde çalışırlar cevabının verildiği görülmüştür. Bu sonuçlar, coğrafyanın çalışma konusu ve prensiplerini bilen coğrafyacılar için hiç de şaşırtıcı değildir. Zira coğrafya, yüzyıllardır, ele aldığı konuları ilgi, nedensellik ve dağılış prensipleri içerisinde incelemekte ve bunu yaparken haritalara yani kartografyaya gerek duymaktadır. Bu nedenle, kartografya ve coğrafyayı birbirinden ayrı düşünmek imkânsızdır ve coğrafyacılar, çalışmalarını etkin bir biçimde yürütebilmek için mutlaka belirli bir kartografya yeterliliğine sahip olmalıdırlar. Elinizdeki bu kitap ile hedeflenen temel amaç; yeterli bir kartografya birikimine sahip, donanımlı coğrafyacıların yetişmesidir. Bu amacın gerçekleştirilmesi için yazar, üniversitelerde uzun yıllardır verdiği kartografya derslerinden yola çıkarak elinizdeki kitabı hazırlamıştır. Ancak, elinizdeki kitap ders notlarının bir araya getirildiği bir eser değil, uzun süreli titiz bir çalışmanın ürünüdür. Kitapta genel olarak; konuların en sade, anlaşılır ve akıcı bir üslupla, mümkün olduğunca çok sayıda görsel ve örnekler kullanılarak ve dünyadaki gelişmeler dikkate alınarak anlatılması hedeflenmiştir. Ayrıca, her bölümün; başında öğrenme hedefleri, sonunda ise değerlendirme soruları ile öğrenmenin kolaylaştırılması ve pekiştirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, kitapta toplam 327 şekil/tablo ve 236 değerlendirme sorusu bulunmaktadır. Kitabın diğer bir önemli özelliği ise coğrafi bilgi sistemi (CBS), uzaktan algılama (UA), Google Earth gibi gelişmelere de yer verilmiş olmasıdır. Bu yönüyle, elinizdeki kitap kartografyadaki güncel gelişmeleri de kapsamaktadır. Elinizdeki bu kitabın ana hedef kitlesi coğrafya, coğrafya öğretmenliği ve sosyal bilgiler öğretmenliği bölümlerinde okuyan üniversite öğrencileridir. Bu nedenle, kitabın içeriği bu bölümlerde okutulmakta olan kartografya ve harita bilgisi derslerinin müfredatına uygun olarak hazırlanmıştır. Ayrıca, kitabın coğrafya öğretmenleri, akademisyenler ve konuya ilgi duyanlar için de önemli bir kaynak eser olacağı düşünülmektedir.
Böyle bir kitabın ortaya çıkmasında şüphesiz çeşitli kişi ve kurumların yardımları olmuştur. Bu bağlamda, öncelikle yetişmemde emeği geçen, eğitim hayatımın her aşamasındaki tüm hocalarıma teşekkürü bir borç biliyorum. Sonrasında, kitabın düşünce aşamasından ortaya çıkmasına kadarki her aşamada; fikir, öneri ve kontrolleri ile her zamanki gibi bana destek olan, kendisi de bir coğrafya öğretmeni olan eşim Sibel TUNA ya teşekkür ediyorum. Ayrıca, kitap ile ilgili değerli önerilerinden dolayı Prof. Dr. Mehmet KARAKUYU, Doç. Dr. Ali DEMİRCİ, Doç. Dr. Ahmet KARABURUN ve Doç. Dr. Süleyman İNCEKARA ya ve kitabın yayına hazırlanmasındaki özverili çalışmalarından dolayı Pegem çalışanlarına teşekkürlerimi sunuyorum. Kitapla ilgili önerilerinizi ftuna@fatih.edu. tr adresine göndermenizden memnun olacağımı belirtmek isterim. Faydalı olması temennisiyle Nisan, 2015 Doç. Dr. Fikret TUNA Fatih Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü 34500, Büyükçekmece, İstanbul
Yazar Hakkında Doç. Dr. Fikret TUNA 1979 da Bursa da doğmuştur. 2003 yılında Fatih Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü nden mezun olmuştur. 2005 te Marmara Üniversitesi nden yüksek lisans derecesini almış, 2009 da aynı üniversitede Prof. Dr. Ramazan ÖZEY in danışmanlığında hazırladığı tezi ile doktor ünvanını almıştır. 2003-2009 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı bünyesindeki çeşitli okullarda öğretmenlik yapmıştır. Dr. Tuna, 2010 yılından bu yana Fatih Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Ulusal ve uluslar arası dergilerde yayınlanmış 30 dan fazla bilimsel makalesi ile Türkçe ve İngilizce çeşitli kitap ve kitap bölümleri bulunan Dr. Tuna, görev yaptığı üniversitede aynı zamanda kartografya dersleri vermektedir. Dr. Tuna, evli ve iki çocuklu olup iyi derecede İngilizce bilmektedir.
Bölümler Bölüm 1 Bölüm 2 Bölüm 3 Bölüm 4 Bölüm 5 Bölüm 6 Bölüm 7 Bölüm 8 Bölüm 9 Bölüm 10 Bölüm 11 Bölüm 12 Bölüm 13 Bölüm 14 Haritalar Tarih Öncesi ve İlk Çağlarda Kartografya Orta Çağ da Kartografya Yeni ve Yakın Çağlarda Kartografya Dünya nın Şekli (Temel Jeodezi) ve Koordinat Sistemleri Harita Projeksiyonu ve Temel Özellikleri Çeşitli Harita Projeksiyonları Harita Ölçeği Haritalama Yöntemleri Topoğrafya Haritaları Jeoloji ve Jeomorfoloji Haritaları Harita Çizimi ve Tasarımı Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) Dijital Kartografya
1. BÖLÜM HARİTALAR 1. Giriş...2 2. Harita Nedir?...2 3. Bir Çizimin Harita Olabilmesi İçin Gerekli Olan Temel Özellikler Nelerdir?...6 4. Plan ve Kroki Nedir? Bunlar da Bir Tür Harita mıdır?...6 5. İyi Bir Haritada Olması Gereken Özellikler Nelerdir?...7 6. Bir Haritada Bulunması Gereken Elemanlar (Öğeler) Nelerdir?...8 7. Haritalar Nasıl Sınıflandırılır?...9 7.1. Konularına Göre Haritalar...9 7.1.1. Genel Haritalar...9 Siyasi ve İdari Haritalar...10 Fiziki Haritalar...10 Topoğrafya Haritaları...10 Atlas Haritaları...11 7.1.2. Özel (Konulu=Tematik) Haritalar...11 Jeomorfoloji Haritaları...11 Jeoloji Haritaları...11 Toprak Haritaları...13 İklimbilim (Klimatoloji) Haritaları...13 Nüfus Haritaları...13 Ekonomi Haritaları...13 Ulaşım Haritaları...14 Arazi Kullanımı Haritaları...14 Kadastro Haritaları...14 7.2. Ölçeklerine Göre Haritalar...14 7.2.1. Büyük Ölçekli Haritalar...14 7.2.2. Orta Ölçekli Haritalar...15 7.2.3. Küçük Ölçekli Haritalar...15 7.3. Gösterdiği Boyutlara Göre Haritalar...16 7.3.1. İki Boyutlu Haritalar...16 7.3.2. Üç Boyutlu Haritalar...16 7.3.3. Çok Boyutlu Haritalar...16 8. Haritalara Niçin İhtiyaç Duyarız? Haritaların Kullanım Alanları Nelerdir?...16 Değerlendirme Soruları...19
K A R T O G R A F Y A 2. BÖLÜM TARİH ÖNCESİ VE İLK ÇAĞLARDA KARTOGRAFYA 1. Kartografya (Haritacılık) Nedir?...22 2. Genel Olarak Kartografyadaki Gelişmeler ve Bunların Sebepleri Nelerdir?...22 3. Tarih Öncesi Çağ da Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir?...23 Taş Devri Haritası...23 Çatalhöyük Haritası...23 Maikop Vazosu Üzerindeki Harita...24 4. İlk Çağ da (MÖ 3500 476) Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir?...24 4.1. Mezopotamya Medeniyeti ndeki Gelişmeler...24 Ga-Sur (Yorgan Tepe) Kil Tableti Haritası...25 Umma Kil Tableti Haritası...25 Babil Dünya Haritası...25 4.2. Mısır Medeniyeti ndeki Gelişmeler...26 Torino Papirüs Haritası...26 4.3. Yunan Medeniyeti ndeki Gelişmeler...27 Homeros ve Hesiodos un Sonraki Çalışmalara Işık Tutacak Tasvirleri...27 Bilinen İlk Dünya Haritası: Anaximander in (Anaksimandros) Haritası...27 Anaximenes in Dikdörtgen Şeklindeki Dünya Haritası...28 Hekatius un (Hecataeus) Dünya Haritası...28 Dünya nın Küre Kabul Edildiği İlk Harita: Pisagor un (Pythagoras) Haritası...29 Herodot un (Heredotus) Dünya Haritası...29 Aristotle (Aristo) Tarafından Dünya nın Şeklinin İspatı...30 Piteas ın (Pytheas) Avrupa Seyahatleri...30 Dünya nın Çevresinin Hesaplanması ve Paralel ve Meridyenlerin Kullanımı: Coğrafyanın Babası Eratosthenes...30 Trigonometri ile Enlem ve Boylamların Keşfi: Hiparkus (Hipparchus)...31 Posidonius un Dünya Haritası...32 Strabo nun Hıristiyanlık Öncesi En Son Dünya yı Gösteren Haritası...32 Projeksiyon un Temellerinin Atılması, Enlem ve Boylamların Kullanılması ve Temel Haritacılık Kurallarının Oluşması: Batlamyus (Ptolemy)...33 4.4. Roma Medeniyeti ndeki Gelişmeler...34 Pomponius Mela nın Dünya Haritası...34 Çin in Gösterildiği İlk Harita: Marinus Haritası...35 Roma Yolları Haritası (Tabula Peutingeriana)...35 4.5. Çin Medeniyeti ndeki Gelişmeler...35 İlk Haritalar...36 Topoğrafya Haritası...36 Koordinat Sistemi ve Ölçek Kullanılması: Pei Xiu...36 Değerlendirme Soruları...37 viii
İ Ç İ NDEKİ LER 3. BÖLÜM ORTA ÇAĞ DA KARTOGRAFYA 1. Orta Çağ da (476 1453) Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir?...40 1.1. Roma Medeniyeti ndeki Gelişmeler...40 Makrobius Haritaları...40 Cosmas Haritaları...40 Madaba (Mozaik) Haritası...41 Anglo-Sakson Haritası...42 Matthew Paris in İngiltere Haritası...42 Ebstorf Dünya Haritası...43 Psalter Dünya Haritası...43 Hereford Dünya Haritası...44 1.2. Çin Medeniyeti ndeki Gelişmeler...44 Yedinci Yüzyıldaki Gelişmeler...44 Jia Dan ın Haritası...44 Çin Atlası...44 Yu Ji Tu Haritası...44 Shen Kuo nun Çin ve Çevresi Atlası...45 Çin Medeniyeti nin İlk Dünya Haritası (Da Ming Hun Yi Tu)...45 1.3. İslam Medeniyeti ndeki Gelişmeler...45 Hârizmî nin Hesaplamaları ve Dünya Haritası...45 El Fergani nin (Alfraganus) Hesaplamaları...46 Ibn Hazm ın (Ibn Cordoba) Düşünceleri...46 Belhli Ebu Zeyd in Çalışmaları ve Dünya Haritası...46 Bîrûnî nin Dünya nın Şekli İle İlgili Hesaplamaları...46 Bilinen En Eski Türk Haritası: Kaşgarlı Mahmut un Haritası...47 İbn-i Batuta nın Seyahatleri...47 Uluğ Bey in Astronomi Çalışmaları...47 İdrisi nin Dünya Haritası...47 1.4. Avrupa Medeniyeti ndeki Gelişmeler...48 Gough Haritası...49 Mayorka Haritacılık Ekolü...49 Katalan Atlası...49 Portolan Haritaları...50 Değerlendirme Soruları...51 ix
K A R T O G R A F Y A 4. BÖLÜM YENİ VE YAKIN ÇAĞLARDA KARTOGRAFYA 1. Yeni Çağ da (1453 1789) Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir?...54 1.1. Avrupa Medeniyeti ndeki Gelişmeler...54 Donnus Nicolaus Germanus un Çalışmaları...54 Miller Atlası...55 Martin Behaim in Çalışmaları...55 Amerika Kıtası nın İlk Defa Gösterilmesi: Juan de la Cosa nın Dünya Haritası...55 Cantino Dünya Haritası...55 Amerika İsminin İlk Defa Kullanılması: Martin Waldseemüller in Dünya Haritası...56 Diogo Ribeiro nun Dünya Haritası...56 Merkator un Dünya Haritası ve Atlası...56 İlk Modern Atlas ın Hazırlanması: Theatrum Orbis Terrarum...57 Gerard de Jode nin Atlası...57 İlk Defa Bir Ülkeye Ait Atlasın Yapılması: Christopher Saxton un Atlası...58 John Norden in Britanya Atlası...58 Merkator un Atlasının Genişletilmesi: Jodocus Hondius...58 İngiliz Kartografyacı John Speed in Atlas Çalışmaları...58 Willem Janszoon Blaeu...59 Nicolas Sanson...59 John Ogilby ın Yol Haritaları Atlası: Britannia Atlas...60 Herman Moll un Dünya Haritası...60 Nirengi (Üçgenleme = Triangülasyon) Çalışmalarının Başlaması...61 Yeni Projeksiyonların Bulunması...61 1.2. İslam Medeniyeti ndeki Gelişmeler...61 Mürsiyeli İbrahim in Akdeniz Haritası...61 Ali Macar Reis Atlası ve Dünya Haritası...61 Müslüman ve Türk Haritacılığının Zirvesi: Pîrî Reis...62 Kâtip Çelebi nin Cihannüma Adlı Eseri ve Haritaları...64 1.3. Çin Medeniyeti ndeki Gelişmeler...64 2. Yakın Çağ da (1789 dan Günümüze) Kartografyada Yaşanan Gelişmeler Nelerdir?...64 Samuel Dunn ın Dünya Haritası...65 Yeni Projeksiyonların Bulunması...65 ABD de USGS ve NGS nin Çalışmaları...65 Greenwich in Başlangıç Meridyeni Olarak Kabulü...66 Yeni Baskı Tekniklerinin Ortaya Çıkması ve Gelişmesi...66 Çeşitli Teknolojik Gelişmeler...66 3. Osmanlı da ve Türkiye de 19. Yüzyıldan Günümüze Kadar Yaşanan Haritacılık Gelişmeleri Nelerdir?...67 Değerlendirme Soruları...69 x
İ Ç İ NDEKİ LER 5. BÖLÜM DÜNYA NIN ŞEKLİ (TEMEL JEODEZİ) VE KOORDİNAT SİSTEMLERİ 1. Giriş...72 2. Dünya nın Şekli İle İlgili Kabul Edilen Görüşler ve Bunların Ortaya Çıkardığı Sonuçlar Nelerdir?...72 2.1. Küre...73 2.2. Basık Elipsoit...74 2.3. Geoit (Jeoit)...76 3. Koordinat Sistemi Nedir? Dünya Üzerinde Nasıl Bir Koordinat Sistemi Kullanılmaktadır?...77 4. Coğrafi Koordinat Sistemi Nedir? Önemli Özellikleri Nelerdir?...79 4.1. Paraleller ve Meridyenler...79 4.2. Enlemler ve Boylamlar...79 Enlemlerin Özellikleri...80 Boylamların Özellikleri...82 5. UTM Koordinat Sistemi Nedir? Önemli Özellikleri Nelerdir?...83 6. Coğrafi ve UTM Koordinat Sistemlerinde Türkiye nin Yeri ve Önemli Özellikleri Nelerdir?...87 7. Haritalarda ve Sahada Yönler Nasıl Bulunur?...88 7.1. Coğrafi Kuzey, Manyetik Kuzey, Grid Kuzeyi ve Sapma Açıları...88 Coğrafi (Gerçek) Kuzey...89 Manyetik Kuzey...89 Grid Kuzeyi...89 Manyetik (Doğal) Sapma Açısı...89 İğne Sapması Açısı...90 7.2. Sahada Yön Bulma Yöntemleri...90 Pusula Kullanımı...90 GPS Kullanımı...90 Akıllı Telefon vb. Aletler Kullanımı...91 Güneş in Konumundan Faydalanma (Çubuk Metodu)...91 Yıldızlardan Faydalanma...91 Yosunlardan ve Karınca Yuvalarından Faydalanma...92 Camilerin Minarelerinden Faydalanma...92 Saatin Akrep ve Yelkovanından Faydalanma...92 Değerlendirme Soruları...93 xi
K A R T O G R A F Y A 6. BÖLÜM HARİTA PROJEKSİYONU VE TEMEL ÖZELLİKLERİ 1. Giriş...96 2. Kelime Anlamı Olarak Projeksiyon Nedir?...96 3. Kartografyada Projeksiyonlara Neden İhtiyaç Duyulur? Harita Projeksiyonu Nedir?...97 4. Harita Projeksiyonları Nasıl Oluşturulur?...97 5. Harita Projeksiyonlarında Ortaya Çıkan Bozulmalar Nelerdir? Bunları Önlemek Mümkün müdür?...100 6. Projeksiyonlar Nasıl Sınıflandırılır?...100 6.1. Projeksiyon Yüzeyine Göre...100 Silindirik Projeksiyonlar...101 Konik Projeksiyonlar...101 Düzlem (Azimutal) Projeksiyonlar...101 6.2. Projeksiyon Yüzeyinin Çeşitli Özelliklerine Göre...101 6.2.1. Projeksiyon Yüzeyinin Duruşuna Göre...102 Normal (Kutupsal) Projeksiyonlar...102 Yatık (Transversal) Projeksiyonlar...102 Eğik (Oblik) Projeksiyonlar...103 6.2.2. Projeksiyon Yüzeyinin Teğetlik Durumuna Göre...103 Tek Bir Hat veya Noktada Teğet Olan Projeksiyonlar...103 İki Hat veya Noktada Teğet Olan Projeksiyonlar...103 6.2.3. Işık Kaynağının Yerine Göre...104 Merkezi (Gnomanik) Projeksiyonlar...104 Streografik Projeksiyonlar...104 Ortografik Projeksiyonlar...104 6.2.4. Perspektif (Geometrik) Esaslara Göre...104 Perspektif (Gerçek) Projeksiyonlar...104 Perspektif Olmayan (İtibari / Konvansiyonel) Projeksiyonlar...104 6.3. Koruduğu Özelliğe Göre...104 Şekil Koruyan (Konformal) Projeksiyonlar...105 Alan Koruyan (Ekuivalent) Projeksiyonlar...105 Uzunluk Koruyan (Ekuidistant) Projeksiyonlar...105 Değerlendirme Soruları...106 xii
İ Ç İ NDEKİ LER 7. BÖLÜM ÇEŞİTLİ HARİTA PROJEKSİYONLARI 1. Yaygın Olarak Kullanılan Projeksiyonlar ve Bunların Önemli Özellikleri Nelerdir?...108 1.1. Silindirik Projeksiyonlar...108 1.1.1. Merkator Projeksiyonu...108 1.1.2. Yatık Merkator (Gauss-Krüger) Projeksiyonu...110 1.1.3. Uzunluk Koruyan (Ekuidistant) Silindirik Projeksiyon...112 1.1.4. Lambert Alan Koruyan Silindirik Projeksiyonu...113 1.1.5. Mollweide Projeksiyonu...114 1.1.6. Robinson Projeksiyonu...116 1.1.7. Sinusoidal Projeksiyon...117 1.1.8. Goode Homolosine Projeksiyonu...118 1.2. Konik Projeksiyonlar...120 1.2.1. Lambert Konformal (Şekil Koruyan) Konik Projeksiyonu...120 1.2.2. Basit (Şekil Koruyan, Bir Standart Paralelli) Konik Projeksiyon...121 1.2.3. Albers Alan Koruyan Konik Projeksiyonu...122 1.2.4. (Amerikan) Polikonik Projeksiyon...123 1.2.5. Bonne Projeksiyonu...124 1.2.6. Werner Projeksiyonu...125 1.2.7. Bottomley Projeksiyonu...126 1.3. Düzlem (Azimutal) Projeksiyonlar...126 1.3.1. Stereografik Projeksiyon...126 1.3.2. Ortografik Projeksiyon...127 1.3.3. Gnomonik (Merkezi) Projeksiyon...128 1.3.4. Uzunluk Koruyan (Ekuidistant) Düzlem (Azimutal) Projeksiyon...129 1.3.5. Lambert Alan Koruyan Düzlem Projeksiyon...130 2. Buraya Kadar Anlatılanların Dışında Farklı Projeksiyon Türleri Var mıdır?...131 3. Yaygın Olarak Kullanılan Çeşitli Projeksiyonlar Hakkında Özet Bilgiler...133 4. Projeksiyon Seçiminde Nelere Dikkat Edilmelidir?...136 5. Projeksiyonlardaki Bozulmalar Nasıl Anlaşılır? Projeksiyonların Bozulma Analizi Nasıl Yapılır?...136 5.1. Görsel Analiz...136 5.2. Hesaplamalar Yaparak Analiz...136 Değerlendirme Soruları...138 xiii
K A R T O G R A F Y A 8. BÖLÜM HARİTA ÖLÇEĞİ 1. Giriş...140 2. Harita Ölçeği Nedir?...140 3. Ölçeğe Bağlı Hesaplar (Ölçek Hesapları) Nasıl Yapılır?...141 3.1. Harita Üzerindeki Uzunluğu Bilinen Bir Özelliğin Gerçek Uzunluğunun Bulunması...141 3.2. Gerçek Uzunluğu Bilinen Bir Özelliğin Harita Üzerindeki Uzunluğunun Bulunması...142 3.3. Gerçekteki ve Harita Üzerindeki Uzunlukları Bilinen Bir Özelliğe Göre Harita Ölçeğinin Bulunması...142 3.4. Harita Üzerindeki Alanı Bilinen Bir Özelliğin Gerçek Alanının Bulunması...143 3.5. Gerçek Alanı Bilinen Bir Özelliğin Harita Üzerindeki Alanının Bulunması...144 3.6. Gerçekteki ve Harita Üzerindeki Alanları Bilinen Bir Özelliğe Göre Harita Ölçeğinin Bulunması...144 4. Harita Ölçeği, Harita Üzerinde Nerede ve Nasıl Gösterilir?...145 4.1. Kesir Ölçek...145 4.2. Çizgi (Grafik) Ölçek...145 5. Harita Ölçeği, Küçültme Oranına Göre Nasıl Sınıflandırılır?...147 5.1. Büyük Ölçekli Haritalar...148 5.2. Orta Ölçekli Haritalar...148 5.3. Küçük Ölçekli Haritalar...148 6. Büyük ve Küçük Ölçekli Haritalar Arasındaki Farklar Nelerdir?...149 Değerlendirme Soruları...150 xiv
İ Ç İ NDEKİ LER 9. BÖLÜM HARİTALAMA YÖNTEMLERİ 1. Giriş...152 2. Haritalama Yöntemi Ne Anlama Gelmektedir?...152 3. Yaygın Olarak Kullanılan Haritalama Yöntemleri ve Bunların Önemli Özellikleri Nelerdir?...152 3.1. İzohips (Eş Yükselti Eğrileri) Yöntemi...152 3.2. Noktalama Yöntemi...153 3.2.1. Birebir Noktalama...153 3.2.2. Çoğul Noktalama...154 3.3. Koroplet (Hücre Renklendirme) Yöntemi...156 3.3.1. Sınıflandırılmış Koroplet...156 3.3.2. Sınıflandırılmamış Koroplet...156 3.4. Dasimetri Yöntemi...159 3.5. Yükselti Renklendirme Yöntemi (Hipsometrik Yöntem)...160 3.6. Gölgelendirme Yöntemi...161 3.7. Eğim Tarama Yöntemi...162 3.8. Kabartma Yöntemi...162 3.9. Kartogram Yöntemi...164 3.10. Dijital Yöntemler...164 Değerlendirme Soruları...166 xv
K A R T O G R A F Y A 10. BÖLÜM TOPOĞRAFYA HARİTALARI 1. Giriş...168 2. Topoğrafya Haritası Nedir?...168 3. Eş Yükselti Eğrisi (İzohips) Nedir? Önemli Özellikleri Nelerdir?...169 4. Eş Yükselti Eğrileri Yardımıyla Neler Anlaşılabilir veya Hesaplanabilir?...172 4.1. Herhangi bir Noktanın Yükselti Değeri...172 4.2. Her Hangi İki Nokta Arasındaki Yükselti Farkı...172 4.3. Yamaç Eğimi...173 4.4. Arazinin Engebelilik Durumu ve Görüş Alanı...173 4.5. Topoğrafya Kesiti (Profili)...174 5. Topoğrafya Haritalarında Hangi Harita Öğeleri ve Açıklamalar Bulunur?...176 Başlık...176 Coğrafi Koordinatlar...177 Grid Ağı (Kaneva)...177 Ölçek, İzohips Aralığı ve Projeksiyon Bilgileri...177 Lejant...178 Coğrafi Kuzey, Grid Kuzeyi, Manyetik Kuzey ve Sapma Açıları...178 Kenar Paftalar İndeksi...178 UTM Konum ve Tarif Bilgileri...178 6. Türkiye Pafta Bölümleme Sistemi Nedir?...178 6.1. Paftalar Hakkında Detaylı Bilgiler...180 1/250.000 Ölçekli Paftalar...180 1/100.000 Ölçekli Paftalar...180 1/50.000 Ölçekli Paftalar...181 1/25.000 Ölçekli Paftalar...181 6.2. Özet Bilgiler ve Komşu Paftaların Bulunması...182 7. Topoğrafya Haritaları Nasıl Hazırlanır?...183 7.1. Arazi Ölçümleri...183 7.2. Eş Yükselti Eğrilerinin Çizilmesi...184 7.3. Haritada Gösterilecek Verilerin Eklenmesi...185 8. Topoğrafya Haritalarında Bir Noktanın Tarifi Nasıl Yapılır?...185 Değerlendirme Soruları...186 xvi
İ Ç İ NDEKİ LER 11. BÖLÜM JEOLOJİ VE JEOMORFOLOJİ HARİTALARI 1. Giriş...188 2. Jeoloji Haritası Nedir?...188 3. Jeoloji Haritalarının Temel Özellikleri Nelerdir?...189 4. Jeoloji Haritaları Nasıl Okunur?...190 5. Jeomorfoloji Haritası Nedir?...192 6. Jeomorfoloji Haritalarının Temel Özellikleri Nelerdir?...193 7. Jeomorfoloji Haritaları Nasıl Okunur?...193 Renkler...195 Renkler Üzerinde Yer Alan Sayılar...195 Çeşitli İşaretler...195 Değerlendirme Soruları...196 12. BÖLÜM HARİTA ÇİZİMİ VE TASARIMI 1. Giriş...198 2. İyi Bir Haritada Olması Gereken Özellikler Nelerdir?...198 3. Harita Çiziminde (Üretiminde) Hangi Aşamalar Takip Edilir?...199 4. Ön Hazırlık Aşamasında Neler Yapılmalıdır?...199 4.1. Haritanın Amacının Belirlenmesi...199 4.2. Hedef Kullanıcıların Belirlenmesi...200 4.3. Veri Kaynaklarının ve Teknik İmkânların Gözden Geçirilmesi...200 4.4. Harita Türünün ve Kullanılacak Yöntemlerin Belirlenmesi...201 4.5. Harita Ölçeğinin Belirlenmesi...201 4.6. Projeksiyon ve Koordinatların Belirlenmesi...201 4.7. Kullanım Şartlarının Dikkate Alınması...201 5. Çizim Aşamasında Neler Yapılmalıdır?...202 5.1. Mekânsal Özelliklerin Semboller Haline Getirilmesi (Temel Grafik Öğelerden Sembollerin Oluşturulması)...202 5.2. Veri Seçimi ve Genelleştirme...203 Sınıflandırma...204 Basitleştirme ve Pürüzsüzleştirme...204 Bir Araya Getirme...205 Birleştirme...205 Daraltma...205 xvii
K A R T O G R A F Y A Detay Azaltma...205 5.3. Harita Yazılarının Eklenmesi ve Tasarımı...205 Tipografik Tasarım Unsurları ve Önemli Kurallar...206 1. Yazı Karakteri (Yazı tipi, font)...206 2. Yazım Şekli...207 3. Yazım Büyüklüğü (punto)...207 4. Yazı Rengi...207 5. Yazıların Kontrol ve Düzeni...208 6. Noktasal Semboller İçin Kurallar...209 7. Çizgisel Semboller İçin Kurallar...209 8. Alansal Semboller İçin Kurallar...210 5.4. Haritaların Görsel Tasarımı...211 Görsel Denge...211 Optik Merkez ve Geometrik Merkez...212 Görsel Zıtlık (Kontrast) ve Figür-Taban İlişkisi...213 5.5. Harita Öğelerinin Eklenmesi ve Tasarımı...213 Başlık...214 Lejant (Harita Anahtarı)...214 Ölçek...214 Yön işareti (yön oku)...214 Projeksiyon ve koordinat sistemi...215 5.6. Kenar (Düzen) Çizgisi...215 5.7. Yazar/yayıncı Bilgisi, Tarih, Kaynaklar, Ek Açıklama ve Grafikler...215 5.8. İndeks (Yer Bulduru)...215 5.9. İnset...215 Değerlendirme Soruları...216 xviii
İ Ç İ NDEKİ LER 13. BÖLÜM COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ (CBS) 1. Giriş...218 2. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) Nedir?...218 3. CBS Hangi Öğelerden Oluşmaktadır?...219 4. CBS nin Nasıl Bir Çalışma Sistemi ve Yapısı Vardır?...221 4.1. Genel Çalışma Sistemi ve Yapısı...221 4.2. Veri Gösterim Sembolleri...223 4.3. Veri Modelleri...223 4.4. Katmanlı Yapı...224 5. CBS Hangi Avantajları Sağlamaktadır?...224 6. CBS Hangi Alanlarda Kullanılmaktadır?...226 Değerlendirme Soruları...228 14. BÖLÜM DİJİTAL KARTOGRAFYA 1. Giriş...230 2. Uzaktan Algılama (UA) Nedir?...230 2.1. Uzaktan Algılama nın Tanımı...230 2.2. Uzaktan Algılama nın Çalışma Sistemi (Prensibi)...230 2.3. Uzaktan Algılama nın Öğeleri (Bileşenleri)...231 2.4. Algılayıcıların Özelliklerine Göre UA nın Sınıflandırılması...232 2.5. Uzaktan Algılama nın Ortaya Çıkışı, Faydaları ve Kullanım Alanları...233 3. Google Earth Nedir?...235 3.1. Google Earth ün Tanımı, Temel Özellikleri ve Tarihçesi...235 3.2. Google Earth İle Neler Yapılabilmektedir?...238 Haritaya Konum (Yer İşareti), Alan (Çokgen) ve Çizgisel Öğe (Yol) Ekleme...238 Konum Bulma ve Yol Tarifi Alma...239 Mesafe Ölçme...240 Bir Alanın Geçmişini Görüntüleme...241 Topoğrafya Kesiti (Profil Oluşturma)...241 3.3. Kavrama Etkinlikleri...242 Değerlendirme Soruları...243 xix
K A R T O G R A F Y A KAYNAKLAR Basılı Kaynaklar...246 İnternet Kaynakları...247 Şekil Kaynakları...250 xx
Bölüm 1 Haritalar Ö Ğ RENME HEDEFLERİ Bu bölümü bitirdiğinizde aşağıdaki konuları öğrenmeniz beklenmektedir: Haritaların iletişim yöntemleri içerisindeki yeri ve önemi Harita kelimesinin kökeni ve anlamı Haritanın ne olduğu ve tanımı Harita tanımında yer alan ifadeler ve bunların anlamları Bir çizimin harita olabilmesi için gereken temel özellikler Plan ve krokinin ne oldukları ve birbirinden temel farkları İyi bir haritada olması gereken özellikler Bir haritada bulunması gereken öğeler (harita elemanları) Haritaların farklı kriterlere göre sınıflandırılması ve bunların özellikleri Haritaların çeşitli kullanım alanları
K A R T O G R A F Y A 1. Giriş İnsanoğlu; bilgi, düşünce, inanç, tutum ve davranışlarını diğer insanlara aktarabilmek, onlarla paylaşabilmek veya bunları öğrenebilmek amacıyla dünyaya geldiği ilk andan itibaren bir iletişim süreci içerisinde yer almaktadır. Bu nedenle, sözsüz, sözlü ve yazılı olmak üzere üç grup halinde tanımlanan çeşitli iletişim yöntemleri kullanmakta ve farklı yöntem ve araçlara başvurmaktadır. Sözsüz iletişim; konuşmaya başvurmadan, beden dili vb. ile yapılan iletişim türüdür. Sözlü iletişim; her türlü konuşma ile yapılan iletişimdir ve birebir görüşmeden topluma hitap etmeye kadar, konuşmaya dayalı her türlü iletişim sözlü iletişim olarak adlandırılmaktadır. Yazılı iletişim ise; yazı ve semboller aracılığıyla yapılan iletişimdir ve bunun için harfler, rakamlar, semboller, renkler ve çizimler kullanılmaktadır. Yani yazılı iletişim, kullanılan her türlü yazı ve sembolü içine almaktadır. İşte haritalar, temeli çizime dayalı olan bir tür yazılı iletişim aracıdırlar. Ancak, yazılı iletişimde kullanılan harf, rakam, sembol ve renk gibi diğer araçları da içlerinde barındırırlar ve kullanıcının zihninde bir karşılık oluşturarak kullanıcılarına bir mesaj iletirler (Şekil 1.1). Şekil 1.1. Haritalar, temel olarak çizimler içerisinde yer alan bir tür yazılı iletişim aracıdırlar. Haritalar, yazılı iletişimde kullanılan çok çeşitli öğeleri içerdikleri ve etkili bir iletişim aracı oldukları için günlük hayattaki genel amaçlı kullanımlardan çeşitli mesleklerdeki profesyonel kullanımlara kadar çok çeşitli alanlarda sıklıkla başvurulan araçlardır. 2. Harita Nedir? Haritanın ne olduğunu anlatmadan önce, kelimenin kökenine ve çeşitli anlamlarına değinmek yerinde olacaktır. Harita, Latince ve Eski Yunan Dili (Grekçe) kökenli bir kelimedir. Latince de charta veya chartae, Grekçe de ise Χαρτί (harti) olarak yazılan ve haritaya benzer bir şekilde seslendirilen kelime kâğıt anlamına gelmektedir. Kelime, buradan harita (خريةط) şeklinde Arapça ya geçmiş ve kâğıt haritalar yerine kullanılmıştır. Buradan da Türkçe ye geçerek günümüze kadar ulaşmıştır. Harita kelimesi bugün dünya dillerinde genel olarak map, karta ve harita benzeri kelimeler ile ifade edilmektedir. Map ve benzeri kelimeler ile ifade edilen diller; İngilizce (map), İspanyolca (mapa), İtalyanca (mappa), Portekizce (mapa), Çekçe (mapa), Slovakça (mapa), Lehçe (mapa) ve Japonca dır ( ). Karta ve benzeri kelimeler ile seslendirilen dillere örnek olarak ise Almanca (karte), Fransızca (carte), İsveççe (karta), Fince (kartta), Norveççe (kartet), Felemenkçe (kaart), Hırvatça (karta), Boşnakça (karta), Rusça (карта) ve Afrika dili (kaart) gibi dilleri vermek mümkündür. Türkçe de olduğu gibi harita kelimesine benzer biçimde ifade edilen diller ise, Yunanca (χάρτης-hartis), Romence (harta), Arnavutça (harta) ve Azerice dir (xәritә). 2
H A R İ T A L A R Haritanın ne olduğu ile ilgili olarak, farklı kaynaklarda genel olarak birbirine benzeyen ancak küçük bazı farklılıklar içeren tanımlar yapılmaktadır. Bu tanımlarda genel olarak harita, Dünya nın bütününün ya da bir bölümünün kuşbakışı görünümünün belli bir oranda küçültülerek düzleme aktarılmış şekli olarak ifade edilmektedir. Bu temel tanıma, içinde bulunulan çağ, kişinin deneyimi ve haritalardan faydalanma amacına göre matematiksel yöntemlerin kullanımı, basitleştirme, genelleştirme ve özel işaretlerin konulması gibi açıklamalar eklenmektedir. Ayrıca, bazı tanımlarda haritası oluşturulan yer ve konular ile ilgili örneklere ve haritanın aktarıldığı düzlemin özelliklerine de değinilmektedir. Ancak, günümüzde hem tüm bu farklı tanımları kapsayan hem de çağımızın gelişmelerini yansıtan bir harita tanımına ihtiyaç bulunmaktadır. Zira mevcut tanımlar çeşitli eksiklikler içermektedir. Buna göre, yapılan farklı tanımlardan yola çıkarak ve çağımızda yaşanan gelişmeleri dikkate alarak haritayı şu şekilde tanımlamak mümkündür. Harita; herhangi bir alanda (uzayda, gök cisimlerinde veya Dünya da) yer alan seçilmiş mekânsal (coğrafi) özelliklerin kuşbakışı görünümünün belli bir ölçeğe ve matematiksel kurallara göre küçültülmesi ve basitleştirilmesi sonucunda oluşturulan izdüşüm gösterimin farklı yöntemler, özel renk, işaret ve açıklamalar kullanılarak bir düzlem üzerine aktarılması ile oluşturulan basılı, dokunsal veya görsel bilgi iletişim aracıdır (Şekil 1.2). Tanımın içeriği derinlemesine analiz edilecek olursa, tanımda yer alan ilk önemli ifade mekânsal (coğrafi) özelliklerdir (ing. spatial data). Mekânsal özellik, herhangi bir alanda belirli bir konuma (lokasyona) sahip olan doğal veya yapay her türlü özellik veya veridir. Bu özellikler, haritası üretilecek olan malzemeyi yani haritanın veri kaynağını oluşturur. Nitekim haritalanacak bir malzeme olmadan istenilen haritayı üretmek mümkün değildir. Bir haritanın üretilebilmesi için ihtiyaç duyulan ilk öğe olan ve veri kaynağını oluşturan bu mekânsal özellikler uzayda, herhangi bir gök cisminde veya Dünya üzerinde olabileceği gibi canlı veya cansız her hangi bir yüzey üzerinde de yer alabilirler. Burada önemli olan, haritası üretilecek olan veri veya özelliklerin herhangi bir alanda mekânsal (coğrafi) bir konuma sahip olmasıdır. Böylece, bu özelliklerin ilgili mekân ve varsa diğer özellikler ile konumsal ilişkileri haritaya aktarılmış olur. Tanımda yer alan ikinci önemli ifade seçilmiş kelimesidir. Haritalar, seçilmiş bir alan ve bu alandaki seçilmiş mekânsal özellikleri gösteren araçlardır. Bu nedenle, harita yapımında ilk olarak haritanın kullanım amacına göre belirli bir alan seçilir ve bu alanda, ihtiyaç duyulan özelliklere yer verilir. Örneğin; İstanbul un Çatalca, Silivri ve Büyükçekmece ilçelerindeki köylerin yerlerinin, sınırları ve önemli yollar ile birlikte gösterilmek istendiği bir haritada bu amaç dışındaki bilgi ve öğelere yer verilmez (Şekil 1.3). Ancak, İstanbul un bir bölgesinin jeolojik yapısının gösterilmek istendiği bir jeoloji haritasında jeolojik özellikler detaylı olarak gösterilir (Şekil 1.12). Şekil 1.2. Haritalar, mekânsal özellikleri bir düzlem üzerinde gösteren, çeşitli özelliklere sahip bilgi iletişim aracıdırlar. 3