Ekim Kasım Aralık 2016 Sayı:26 Yayın Türü: ENDOMER Bu bülten üç ayda bir yayınlanır. ÜCRETSİZDİR. Yayın Sahibi: Özel Ankara Endomer Endokrinoloji Merkezi Doç.Dr.Ergun ÇETİNKAYA Tasarım: AURA İletişim Sanatları www.aurailetisimsanatlari.com Bu bülten hekimlere yönelik olarak hazırlanmıştır. OSTEOPOROZ Merhaba, Sevgili meslektaşlarım, 15 Temmuz darbe girişiminin etkisi henüz üzerimizden geçmemişken sizlere bu yazıyı yazıyorum. Güzelim ülkemizi ele geçirmek için yapılan bu alçakça girişimin başarısız olması bizleri çok sevindirdi ancak hala tehlikenin tam anlamıyla geçmediğini unutmamamız gerekiyor. Devlet içine sızmış bu hainlerin ayıklanması ve cezalandırılması konusunda yetkililerin son derece titiz bir çalışmayla, adaletten uzaklaşmadan, kurunun yanında yaşın da yanmasını engelleyerek çalışması en büyük arzumuz. Umarız bu karanlık günleri en kısa zamanda geride bırakır, sağlık ve mutluluk içinde, barışın, hoşgörünün hakim olduğu bir dünyada yaşamaya devam ederiz. 20 Ekim Dünya Osteoporoz Günü nedeniyle bu sayımızda Osteoporoz konusunu işlemeye karar verdik. Özellikle belli bir yaş üzerinde olan kişileri etkileyen osteoporoz konusunda bilgilerimizi tazelemek, bilmediklerimizi öğrenmek adına Sayın Prof. Dr. Tümay Sözen in hazırladığı bu yazıyı zevkle okuyacağınızdan eminim. Sağlıcakla kalınız Doç.Dr.Ergun Çetinkaya Kemiklerimiz, ayakta durabilmeyi, hareket edebilmeyi mümkün kılarak bize hareket özgürlüğü veren, beyin kalp ve akciğeri dış Prof. Dr. Tümay SÖZEN İç Hastalıkları ve Endokrinoloji Uzmanı - Endomer Osteoporoz kelimesi, latince osteo (kemik) ve poroz (gözenekli) kelimelerinden oluşur, gözenekli kemik demektir. Osteoporoz, kemiğin kütlesinin azalması ve kemik ince yapısının bozulmasıyla, kemiği kolay kırılabilir yapan bir hastalıktır. Halk arasında kemik erimesi olarak bilinmektedir. etkenlerden koruyan, hematopoezin yapıldığı, kalsiyum, fosfor, magnezyum gibi elementlerin depolandığı bir dokudur. 4. Cadde (Rabindranath Tagore) No: 15/B Yıldız - Çankaya / ANKARA Tel: 0312 441 66 00 Faks: 0312 441 65 00 www.ankaraendomer.com 1
Kemik gelişimi anne karnında başlar ve çocuklarda iskeletin boyutları giderek artar, ergenlik devresinde kızlarda 12-13, erkeklerde ise 15-16 yaşlarında doruk noktasına ulaşır ve bu devredeki kemik kütlesi Doruk Kemik Kütlesi ( DKK ) olarak ifade edilir. Kemik evriminin bu devresi kemiğin yapılanma devresidir, 30 yaşına kadar sürer. Kemik sürekli yıkılıp yeniden yapılan bir organdır. Eskimiş kemik, osteoklastlar tarafından rezorbe edilir, osteoblastlar yeni kemik yaparlar, bu olaya kemiğin yeniden yapılanması denir ve kemik sağlığının idamesi bu şekilde sağlanır. Normalde yapım ile yıkım arasında bir denge vardır, bu dengenin yapım aleyhine azalması veya yıkım lehinde artması kemik kütlesinin azalmasına, kemik ince yapısının bozulmasıyla Osteoporoza neden olur. DKK; ırk, genetik, hormonal faktörler ve yaşam biçiminden (diyet, sigara, oturgan yaşam, D vitamini yoksunluğu ve kalsiyum alımı) etkilenir. Erişkin yaşama düşük DKK ile girenlerde kemik kaybının diğer etkenlere bağlı olarak kaybedilmesi çok daha kolay olur. Hamilelikte başlayarak, yaşam boyunca yeterli kalsiyum alımı kemik için çok önemlidir, vücuda alınan kalsiyumun % 99 ı kemikte yerleşir. Kadınlarda östrojen, kemiğin yıkılmasını önler. Erkeklerde testosteron kemik yapımını uyarır. Kemik kaybı 35 yaşından sonra yavaş da olsa başlar, kadınlarda menopozda östrojen eksikliği kemiğin ilk 5 yıl içinde hızlı kaybına neden olur. Yaşlanma sırasında çeşitli faktörler kemiklerin yıkımını kolaylaştırır. Yaşlanan erkek ve kadında osteoporoz 2 www.ankaraendomer.com 4. Cadde (Rabindranath Tagore) No: 15/B Yıldız - Çankaya / ANKARA Tel: 0312 441 66 00 Faks: 0312 441 65 00
kaçınılmazdır. Kadınlarda menopozla kemiğin bir kısmı zaten kaybedildiğinden, yaşlanmanın etkisi daha belirgin olur bu nedenle Osteoporoz halk arasında bir kadın hastalığı olarak bilinir, oysa OSTEOPOROZ ERKEKLERİN DE HASTALIĞIDIR. Genç erkeklerin %10 unda çeşitli nedenlerle osteoporoz vardır. Yaşlanan erkeklerde testosteron azaldığından, 65 yaş sonrasında osteoporoz riski, kadınlardakine yakındır. Her üç kadından ve beş erkekten birinde, 60 yaş sonrasında osteopororotik kırık olmaktadır. Aşağıdaki şekillerde yaşla kemiklerde meydana gelen değişim görülmektedir. ve ameliyat gerektirir, olası komplikasyonlarla ölümcül olabilir. Postoperatif devrede, çoğu yürüyemez, tekerlekli sandalyeye veya koltuk değneğine bağımlı, günlük yaşamda başkalarına ve bakıma muhtaç olurlar. OSTEOPOROZ ÖNLENEBİLİR BİR HASTALIKTIR, fetal devreden başlayarak kemik; ENDOMER Osteoporotik kırıklardan ölüm olasılığı 50 yaşındaki bir kadında, meme kanserinden ölme olasılığına eşit, normal kadının ölme olasılığından 2.5 katı fazladır. Hastalığın Tanısı, kemik kütlesinin ölçülmesi ( DXA) ile yapılır. 15 dakikalık radyasyona maruziyetin çok az olduğu bir yöntemdir. Tedavi alanlarda ve genelde 1-1.5 yıldan önce tekrarlanmamalıdır. Hastalığın tedavisi için ilaçlar mevcuttur ve kırıkları da önlerler. Osteoporozdan korunmak için; Çocukluktan itibaren kalsiyumdan zengin gıdalar (süt ve süt ürünleri) tüketilmelidir. Donmuş, ve et ağırlıklı gıdaların, kolalı - gazlı Hastalık hormonal ve yaşlanma gibi doğal nedenlerle olduğunda Primer osteoporoz, başka hastalıklar ve ilaçlara bağlı oluşursa sekonder osteoporoz diye adlandırılır. Osteoporoz belirti vermeksizin kemik kaybı yaptığından SESSİZ HIRSIZ diye adlandırılır, kırık yoksa ağrı, sızı bulgusu yoktur. Hastalığın önemi neden olduğu kırıklardır, en sık omurga, kalça ve kolda olur. Kırılan omurga yükseklikleri azalır, boy kısalması, kamburlaşma, sırt ağrıları, göğüs kafesinde şekil değişikliğiyle, kalp ve akciğer, pelvis kaburgalara yaklaşınca, karın boşluğu daralmasıyla barsak ve mide fonksiyonları bozulur. Kalça kırıkları yaşlılarda daha sıktır DKK nin yüksek olması, yeterli kalsiyum alımı, hareketli yaşamla, kırık riskini artıran sigara ve alkol kullanımının, fazla tuz tüketiminin önlenmesi ile, güçlü kemikler oluşur ve kırık olasılıkları azaltılabilir. Küresel olarak artan yaşlı nüfusta osteoporoz ve kırıklar daha sık olacaktır. Osteoporoz sıklığı 50 yaş kadınlarda % 5 iken, 85 yaşlarda %50 lere çıkmaktadır. içeceklerin fazla tüketilmesi, sigara içilmesi, alkol kullanılması osteoporozu davet eder. Hareketli bir yaşam tarzı seçilmesi, güneş ışığından yeteri kadar istifade edilmesi (D vitamini barsaktan kalsiyumun emilimi için 4. Cadde (Rabindranath Tagore) No: 15/B Yıldız - Çankaya / ANKARA Tel: 0312 441 66 00 Faks: 0312 441 65 00 www.ankaraendomer.com 3
gereklidir, derimizde inaktif D vitaminini, güneş ışığı ile aktive olur,) osteoporozu önlemekte yararlıdır. Fiziksel aktivite sağlıklı kemikler için çok önemlidir, kemik yapan hücreler ayakta durma, yürüme, (yüzmenin etkisi olmaz) ile uyarılır, kemik kütlesi artar. Yetişkinler ve çocukların günü oturarak çalışmaları, TV seyretme veya bilgisayarla geçirmeleri, kemik kaybını artırır, Sağlıklı ortamlarda çocukların oyun oynamaları, daha güçlü, sağlıklı kemiklere sahip olmasını sağlar. Düzenli egzersiz, kasları güçlendirir, denge yeteneğini artırır ve özellikle yaşlılarda kas gücünü artırarak, düşmeleri ve kırıkları azaltır. HASTALIĞIN TANI VE TEDAVİSİNDE İç Hastalıkları ve Endokrinoloji uzmanları, kırık olduğunda Ortopedi uzmanları, kemik deformiteleri olduğunda Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon uzmanlarına başvurmaları uygundur. Seçim size bağlı... Osteoporoz, kemiklerde zayıflama ve kırık riskinin arttığı bir hastalıktır. Sözcük anlamı delikli, gözenekli kemik demektir. Özellikle yaşlı bireyler için önemli bir sağlık sorunudur. Kemiklerden kalsiyum kaybının artması sonucunda kemikler kolaylıkla kırılabilir duruma gelir. Osteoporotik tüm kırıklar genellikle el bileği, omurga ve kalça kemiğinde oluşmaktadır. Osteoporoz için risk faktörleri nelerdir? Menopoz sonrası dönemde olmak, erken menopoza girmek (45 yaş öncesi), Vücut ağırlığının idealin altında olması, Özellikle süt ve süt ürünleri gibi kalsiyumdan zengin besinlerin yeterli tüketilmemesi, D vitamini yetersizliği (güneş ışınlarından yeterince yararlanamamak), Çocukluk çağından itibaren fiziksel aktivitenin yetersiz olması ve düzenli egzersiz yapmamak, Erkeklerde düşük testosteron düzeyine sahip olmak, Sigara içilmesi (Sigara, direkt kalsiyum emilimini azaltarak veya kadınlarda östrojen seviyesini düşürerek kemik mineral yoğunluğunun azalmasına neden olur), Alkol tüketilmesi (Alkol, kemik hücrelerini harap eder, kalsiyum emilimini bozar, hormon metabolizmasında değişikliklere neden olur) Osteoporozdan Korunmak İçin Sağlıklı Beslenme ve Yaşam Önerileri Sahip olduğumuz, kemik yapımında önemli olan, genetik özelliklerimizi değiştiremeyiz ancak, osteoporozu önlemek veya yavaşlatmak için gerekli sağlıklı beslenme ve yaşam koşullarının tercihini yapabiliriz. Dört besin grubundaki besinler ( süt ve süt ürünleri ; et - yumurta - kuru baklagiller taze sebze ve meyveler ; ekmek ve tahıl grubu ) birlikte aynı öğünde bireyin gereksinmesine uygun miktarlarda tüketilmeli ve her defasında grup içerisinden farklı besinler seçilerek, besin çeşitliliği sağlanmalıdır. Böylece, elzem besin öğelerinin sağlanmasının yanında besinlerin doğal bileşimlerinde bulunan ve birçok 4 www.ankaraendomer.com 4. Cadde (Rabindranath Tagore) No: 15/B Yıldız - Çankaya / ANKARA Tel: 0312 441 66 00 Faks: 0312 441 65 00
kronik hastalığın oluşumunun önlenmesinde etkisinin olduğu düşünülen fitokimyasallar da vücuda alınmış olacaktır. İyi bir potasyum ve magnezyum kaynağı olan sebze ve meyvelerin tüketiminin kemik mineral yoğunluğunu koruyucu etkisi vardır. Kuru baklagillerden özellikle soyada bulunan östrojen benzeri maddelerin, osteoporoza karşı koruyucu etkileri vardır. Balık içermiş olduğu elzem yağ asitleri sayesinde, kemik sağlığını geliştirir. Haftada en az 2 kez tercihen yağlı balıklar tüketilmelidir. Kalsiyum tüketimi arttırılmalıdır. Kalsiyumun yeterli alınması sadece kemik sağlığı için değil, vücuttaki diğer bazı fonksiyonların (kas hareketleri, kalp atımı, normal kan pıhtılaşması gibi) yerine getirilmesi açısından da önem taşır. Vücutta kalsiyum emilimini sağlayan D vitamini, derinin güneşe maruziyetiyle aktifleşerek etkili olur. Kemik mineralizasyonu için gerekli olan magnezyum, çinko, bakır, manganez gibi diğer mineraller ve K vitamini yeterli miktarlarda tüketilmelidir. Badem, fındık, fıstık gibi yağlı tohumlar, kuru baklagiller, yeşil yapraklı sebzeler ve tahıllar magnezyumun zengin kaynaklarıdır. Etler, peynir, deniz ürünleri, süt, yumurta, yağlı tohumlar (fındık, fıstık, ceviz vb), bulgur, kuru baklagiller, mantar çinkodan zengindir. Organ etleri, susam, fındık, fıstık vb. kuru baklagiller, balık, kakao, yumurta, yeşil sebzeler bakırdan zengindir. Kuru baklagiller, yağlı tohumlar, yeşil yapraklı sebzeler manganezin iyi kaynaklarıdır. Yeşil yapraklı sebzeler, kuru baklagiller ve balık K vitamininden zengin besinlerdir. Aşırı enerji kısıtlamasından, ağırlık kaybından kaçınılmalıdır. İdeal vücut ağırlığı sürdürülmelidir. Beden kütle indeksi (BKİ); yetişkinlerde 18.5-24.9 kg/m2, yaşlılarda 22-26 kg/m olmalıdır. Protein yeterli tüketilmelidir. Yüksek miktarda hayvansal kaynaklı protein tüketilmesinden kaçınılmalıdır Aşırı tuz tüketilmemelidir. Bazı besinlerin 100 g daki kalsiyum miktarı: ENDOMER Aşırı kafein tüketiminden sakınılmalıdır. Çay, kahve ve gazlı içeceklerin kafein içeriği yüksektir. Bunların yerine süt, ayran, taze meyve suları gibi kafein içermeyen, besin öğesi içeriği yüksek içecekler tercih edilmelidir. Aşırı hayvansal kaynaklı protein, tuz, şeker ve kafeinin tüketilmesi idrarda kalsiyum ve magnezyum atımını arttırır. Doymuş yağ tüketimi azaltılmalıdır. Yüksek miktarda doymuş yağ tüketimi, kemik mineralleri olan kalsiyum ve magnezyumun bağırsaklardan emilimini azaltır. Alkol tüketiminden uzak durulmalı, sigara içilmemelidir. Düzenli fiziksel aktivite yapılmalıdır. Fiziksel aktivite gençlikte kemik kütlesini arttırır, yaşlılıkta ise kemik kaybını önler. Haftada en 4 kez, 30-60 dakika fiziksel aktivitede bulunmak kemik kırık riskini %50-70 oranında azaltır. Dans etmek, tenis, yürüyüş, basketbol, futbol gibi ağırlık aktarma ve direnç egzersizleri yapılmalıdır. 4. Cadde (Rabindranath Tagore) No: 15/B Yıldız - Çankaya / ANKARA Tel: 0312 441 66 00 Faks: 0312 441 65 00 www.ankaraendomer.com 5
Tip 1 Diyabet tedavisinde yıllar içinde ne kadar fazla gelişme olduğunu görmek çok mutluluk verici. 1921 yılında insülinin Dr.Frederich Bantig tarafından bulunmasının üzerinden daha 100 yıl bile geçmedi. Bu kadar kısa zamanda teknolojik olarak görülen insülin pompasında, hasta hipoglisemi limitine yaklaştığında insülin akımını kesen pompa artık kan şekerinin belli düzeylere gelmesiyle tekrar insülin akımını başlatabilmektedir. Pompa kullanıcılarında bilindiği gibi konvansiyonel yöntemlerle tedavi gelişmeler sayesinde hastaların kan şekeri regülasyonları daha iyi olmakta ve komplikasyonlar azalmaktadır. Teknolojik gelişmenin yıllar içindeki dağılımını aşağıda görmekteyiz. İnsülin pompalarının hasta açısından giderek daha fazla rahat kullanılabilir hale gelmesi konusunda yapılan çalışmalar sonucu piyasaya en son çıkan olanlara kıyasla hipoglisemi % 50-71 daha az görülmektedir. Pompalardaki son teknolojik gelişmeler ile hastanın hipoglisemi ile baş edebilmesi daha kolaylaşmıştır. Ayrıca son günlerde Amerika da FDA onayı alan bir pompa türünde hastanın kan şekeri belli bir düzeyin üzerine çıkınca pompa kendiliğinden düzeltme bolusu yapabilecektir. 2017 yılında Amerika da piyasaya çıkması beklenen bu pompanın ülkemizde de yakın zamanda kullanılmaya başlanması en büyük dileğimizdir. Bir başka teknolojik gelişme insülin enjeksiyonundan korkan çocuklar için geliştirilmiştir. İ-port enjeksiyon portu olarak bilinen bu aparat enjeksiyon bölgesine 3 günlük süreyle takılmakta ve insülin enjeksiyonları buradan yapıldığı için ağrı ve acı olmamaktadır. Ancak, bu uygulamanın sakıncası 3 gün boyunca aynı yere enjeksiyon yapmaya bağlı lipohipertrofilerin görülebilme ihtimalini arttırmasıdır. (Bkz: Resim 1) 6 www.ankaraendomer.com 4. Cadde (Rabindranath Tagore) No: 15/B Yıldız - Çankaya / ANKARA Tel: 0312 441 66 00 Faks: 0312 441 65 00
Hepimizin bildiği gibi yıllar öncesinde diyabetli hastalara uygulanan diyabetik diyet anlayışı vardı. Tıptaki son gelişmeler sayesinde hastalarımız artık karbonhidrat sayımı yaparak istedikleri her şeyi dengeli ve düzenli bir şekilde yiyebiliyorlar. Ancak tıbbın her alanında olduğu gibi sadece okuyarak öğrenmek mümkün değil, bu bağlamda Endomer olarak diyabetli hasta ve yakınlarına insülin pompası ve karbonhidrat sayımı eğitimlerini bir program çerçevesinde verdikten sonra kan şekerlerini daha iyi regüle etmelerini sağlayabiliyoruz. Hastalarımız ve yakınları iyi bir eğitim sürecinin sonunda diyabette oluşabilecek herhangi bir problemi çözmek için nasıl bir yol izlemeleri gerektiğini daha iyi öğreniyorlar. Geçtiğimiz yaz aylarında da bu eğitimler ve akabinde insülin pompası uygulamalarımız devam etti. 4. Cadde (Rabindranath Tagore) No: 15/B Yıldız - Çankaya / ANKARA Tel: 0312 441 66 00 Faks: 0312 441 65 00 www.ankaraendomer.com 7