GAMA LABORATUVARI 1998 yılında Nükleer tıp ve hormon laboratuvarı olarak kurulmuş olan Gama Tıp Merkezi, 2000 yılından itibaren biyokimya, hormon, hematoloji, mikrobiyoloji ve moleküler tetkikleri de yaparak hizmet ağını genişletmiştir. Kurumsal kimliğini tam olarak yerleştirmeyi başarmış ve sunduğu hizmet kalitesini 2012 yılında TÜRKAK (Türk Akreditasyon Kurumu) tarafından akredite edilerek bir kez daha kanıtlamıştır. Gama laboratuvarı hızlı ve güvenilir hizmetinin yanı sıra bölgede referans laboratuvar olarak hizmet vermeyi planlamıştır. Tüm tıbbi laboratuvar hizmetlerini ileri teknoloji kullanarak, kaliteli, güvenilir, bilimsel, etik ve rekabetçi koşullarda sunmayı amaçlar. Laboratuvarımız Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) tarafından 2012 yılında TS EN ISO 15189 kapsamında akredite edilmiştir. 1
2
TEST KİTAPÇIĞI GENEL BİLGİLER Kitapçıkta laboratuvarımızda yapılan testlerin yanı sıra yapılamayan ve dış laboratuvara gönderilen testlere de yer verilmiştir. Dış laboratuvar testleri ile ilgili bilgilere web sitemizden ulaşabilirsiniz. Bu test kitapçığı Gama Laboratuvarında çalışılan tüm testler hakkında sizlere daha detaylı bilgi verebilmek amacıyla hazırlanmıştır. Kullanım kolaylığı sağlamak için testler alfabetik olarak düzenlenmiştir. Bu kitapçıkta testler için, SUT kodu, test adı, gerekli numune türü, numune miktarı (gereken minimum miktarlar belirtilmiştir), testin çalışma yöntemi, çalışma zamanı, dayanıklılık şartları ve rapor tarihi belirtilmektedir. Bazı testlerin çalışmasında numune alımında ve gönderiminde ön şartlar gerekmektedir. Gerekli şartlar kitapçıkta belirtilmiştir. Sonuç rapor zamanları gerekli kontrollerden sonra sonucun verilebileceği en kısa süredir. Bazı durumlarda (testin tekrara alınması, cihaz veya testin çalışılması ile ilgili diğer sistemlerde sorun çıkması vb.) sonucun gecikebileceği dikkate alınmalıdır. Böyle bir gecikme olması durumunda ilgili kişi veya doktoruna tarafımızca haber verilmektedir. Kitapçıktaki test bilgileri kitapçığın basıldığı tarihe aittir. Kitapçık içerisindeki bilgiler Akreditasyon Kalite Temsilcisi ve Laboratuvar Direktörü kontrolünde altı ayda bir gözden geçirilmekte ve gerekir ise güncellemeler yapılmaktadır. Kitapçıkta belirtilen test panelimize yeni testler eklenmekte, bazı testlerin çalışılması iptal edilmekte ve bazı testlerin numune türünde, çalışma zamanında ve sonuç rapor zamanında değişiklik yapılmaktadır. Kitapçığın basıldığı tarihten sonra yapılan her türlü değişiklik web sitemizde belirtilmektedir. Web sitemizde yapılan duyurular sonrasında aynı teste ait kitapçıktaki bilgiler geçersiz olacaktır. 3
BİRİNCİL NUMUNE ALIMI İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER Bu kitapçık laboratuvarımıza kabul edilecek birincil numuneler için belirli bir standart yakalamak amacı ile hazırlanmıştır. Kitap içerisinde anlaşmamız bulunan kurum ve kuruluşlar ve kuryelerimiz için birincil numunenin nasıl alınacağı, hangi test için ne miktarda numune alınması gerektiği, numunelerin konulacağı taşıma kaplarının özellikleri, Tetkik İstem Formunun doldurulması, kendilerine sunulan laboratuvar analizleri, birincil numunenin tanımlanması, taşınması, teslim alınması v.b. konularda bilgiler mevcuttur. 1. LABORATUVARIMIZIN ÇALIŞMA PROGRAMI Laboratuvarımız hafta içi 08:00-17:00, cumartesi 08:00-15:00 saatleri arası hizmet veren bir laboratuvardır. Test kapsamımız Test Kitapçığımızda belirtilmiştir. Ancak bazı testler anlaşmalı oluğumuz dış laboratuvarda çalıştırılmaktadır. Test Kitapçığımızda çalışma günleri belirtilen bazı testler haftanın belirli günlerinde çalışılmaktadır. Çalışma günü belirtilen testlerde numune, çalışma gününden 1 gün önce laboratuvarımızda olmalıdır. Laboratuvarımızda yapılan tüm testlerin çalışma günü ve rapor tarihleri GAMA LABORATUVARI Test Kitapcığında ilgili testin karşısında belirtilmiştir. 2. TETKİK İSTEMİ YAPILMASI VE KAYIT AÇILMASI Laboratuvarımızda anlaşmalı kurumlar ile LIS bağlantısı yapılarak kurum tarafından laboratuvarımıza kayıt açılması sağlanmaktadır. Ayrıca kurumlar istemlerini LIS dışında Tetkik istem Formları ile de yapabilirler. Bu formlar tüm anlaşmalı kurumlara gönderilmektedir. Formların uygun şekilde doldurularak laboratu varımıza gönderilmesi gerekmektedir. 2.1 Tetkik İstem Formunun Doldurulması ve Numunelerin Tanımlanması Güvenilir bir laboratuvar sonucu için örneğin doğru tanımlanması kritik bir aşamadır. Unutulmamalıdır ki laboratuvarda yanlış sonuçlara yol açan en sık sebep bu aşamadan kaynaklanmaktadır. Laboratuvarımıza göndereceğiniz numuneler için tarafımızca hazırlanmış olan Tetkik İstem Formlarının eksiksiz ve okunaklı bir şekilde doldurulması gerekmektedir. Bu formda istenilen bilgiler aşağıda sıralanmıştır. Hastanın açık kimliği (adı/soyadı), Doğum tarihi, yaşı ve cinsiyeti, Numunenin alınma tarihi ve saati (Klinik, laboratuvar, kan alma vs.) Birincil numuneyi alan kişi, Hasta ile ilgili klinik bilgiler, Numunenin türü, İstenilen tetkikler Formu gönderen kurum adı veya kaşesi, Numunenin üzerinde hastaya ait barkod veya hastanın adı soyadı yazılarak örnek tanımlanmalıdır. Aynı ad/soyada sahip hastaların gönderilmesi sırasında hastaları birbirinden ayırt edici ek bilgiler formda tanımlanmalıdır. (TC kimlik numarası/protokol no gibi) **Formun eksiksiz ve okunaklı doldurulması, istemde bulunan kurum sorumlusunun dikkat etmesi gereken önemli bir husustur. 4
3.NUMUNE ALMA VE HAZIRLAMA 3.1 KAN ÖRNEKLERİ Hasta üzerinde uygulanan bütün prosedürler hastanın bilgilendirilmiş onamını gerektirir. Hasta rutin laboratuvar prosedürlerinin çoğunda, istem formunu laboratuvara sunduğunda ve isteyerek genel kan alma prosedürünü (örneğin kan almak için damarı delme işlemi) kabul ettiğinde bu işlem onam anlamına gelebilir. Kurumlardan alınan kanlar laboratuvara geldiğinde hastanın bilgilendirildiği ve onayının alındığı kabul edilir. 3.1.1 Venöz kan alma işlemi Açlık gerektiren testler için 8-12 saatlik açlık gereklidir. İlaç tedavisinin sürdüğü durumlarda örneğin alınması sabah ilaç alımından önce yapılmalıdır. Kan alımı esnasında hasta yatar veya oturur pozisyonda olmalıdır ve bu pozisyonda en az 10 dk. dinlendirilmelidir. İğne ucu mümkün olduğu kadar geniş seçilmelidir. Kan alınacak bölge %70 alkol ile temizlenir. Turnike kolda 30 saniyeden fazla sıkılı kalmamalıdır. Turnike, kan alma işlemi bittikten sonra iğneyi damardan çıkarmadan hemen önce çözülmelidir. Enjektör ile kan alımı esnasında kanın tüpe kuvvetli aspirasyonundan kaçınılmalıdır. Kan alındıktan sonra baş dönmesi, halsizlik veya soğuk terleme olursa ayağa kalkmayıp hemen görevli teknisyeni uyarınız. Kan alındıktan sonra o bölgeye 3-5 dakika basınç uygulamazsanız damardan sızabilecek kan hematom (kan birikmesi, morluk, şişme ve ağrı) oluşmasına neden olabilir. Bu durumda o bölgeye buz veya soğuk havlu uygulayınız. ***İşlem sırasında kesinlikle kolunuzu oynatmayınız veya çekmeyiniz! ***Antikoagülan içeren vakumlu tüplere (sitrat, EDTA, vs.) kan alımı esnasında kanın işaretli çizgiye kadar alınmasına özellikle dikkat edilmelidir. ***Antikoagülan içeren tüplere kan alındıktan hemen sonra tüp yavaşça alt üst edilerek özenle karıştırılmalıdır. Çalkalama işleminden kesinlikle kaçınılmalıdır! 3.1.2 Kan Kültürü En uygun kan alım zamanı antimikrobial tedavi öncesinde veya tedavi bitiminden sonra yapılmalıdır. Kan alımı mümkün olduğunca hastanın ateşinin yüksek olduğu evrelerde yapılmalıdır. Kan alınacak bölge betadinli steril gazlı bezle daha sonra %70'lik alkol ile iyice temizlenmeli ve her defasında 2 dakika beklenilmelidir. Kan alımının venöz kateterlerden yapılmasından kaçınılmalıdır. Kan kültürü şişesine kanın eklenmesinden hemen sonra şişe hafifçe karıştırılmalıdır. Çalkalama işleminden kesinlikle kaçınılmalıdır! Kan, kültür şişesine aktarıldıktan sonra şişe oda ısısında bekletilmeli ve en kısa sürede laboratuvarımıza gönderilmelidir. 3.1.3 Serum Elde Edilmesi Sarı/kırmızı kapaklı 5 veya 8,5 ml. Vacutainer jelli tüpler kullanılır. Tüpler içinde bulunan jel, santrifüj sonrasında serum ve kan hücreleri arasında fiziksel bir engel oluşturmakta, tüp çeperinde bulunan slika partiküileri sayesinde kanın pıhtılaşmasını hızlandırmaktadır. 5
Jelli tüpler 5 mi veya 8,5 mi (tüpün büyüklüğüne göre) kan örneği ile işaretli çizgiye kadar doldurulmalıdır. Daha az kan örneği ile yeterli serum elde edilemez. Tüp bir kaç kez nazikçe alt üst edilmelidir, kesinlikle çalkalanmamalıdır! Tüp içerisindeki kan kendiliğinden pıhtılaşana kadar en az 15 dk. beklenmeli (bu süre en fazla 1 saat olabilir) ve sonra 10 dk. 3500-4000 rpm de santrifüj edilmelidir. Ayrılan serum örnekleri primer tüpte veya serum tüpüne (13x75'lik boş tüp) pastör pipeti ile alınarak gönderim yapılmalıdır. Dikkat Edilecek Noktalar: Bir kez santrifüj edilmiş fakat serum ayrımı tam gerçekleşmemiş kan örneğini tekrar aynı jelli tüp içerisinde santrifüj etmek çok sakıncalıdır! ikinci kez santrifüj etmek hücre hasarına neden olacağından hücre içeriği ortama salınır ve matriksi hasara uğramış jelden sızıp seruma karışabilir. Bu durum özellikle bazı elektrolit, eser element ve enzim testlerini etkileyebilmektedir. Bu nedenle tam ve doğru serum elde edilemediğinde jelin üzerindeki serum, serum tüplerine alınarak tekrar santrifüj edilmelidir. Hemolizli veya bulanık serumlar birçok tetkik için uygun değildir. Yeniden örnek alınmalıdır! Hemoliz Kandaki eritrositlerin parçalanması ile hemoglobin ve diğer içeriklerinin kana karışmasıdır. Hemoliz bazı testlerde eritrosit içi maddelerin seruma karışması, oluşan hemodilüsyon ve bazı testlerde de kimyasal interferans nedeniyle sonuçları etkilemekte ve hatalı sonuçlara yol açmaktadır. Bu durumda serum olması gerektiği gibi değil, hemolizin şiddetine göre koyulaşan kırmızı bir renkte olmaktadır. Hemolizden en çok etkilenen testler; Demir, Sodyum, Potasyum, Alanin aminotransferaz, Aspartat aminotransferaz, Kalsiyum, Laktat dehidrogenaz, Magnezyum Hemolize Neden Olan Durumlar Yoğun turnike uygulaması, Alınan numuneyi sallama veya çalkalama, Enjektöre hızlı çekiş, karıştırma ve enjektörden tüpe hızlı bir şekilde boşaltma, Soğutma ya da ısıtma, Tamamlanmamış santrifüj, Santrifüj edilmeden önce tam kan olarak uzun süre bekletmek Hematomlu bölgeden kan alınması, Kan alma bölgesinin kuru olmaması. Lipemi Serumda veya plazmada lipidlerin normalin üstünde miktarlarda bulunması durumudur. Lipemi aç karnına alınmamış numunelerde veya hiperlipidemisi olan hastaların serum veya plazmalarında gözlenebilmektedir. Lipemik serumdaki bulanıklık, yoğunluk ve renk değişikliği hatalı sonuçlara neden olmaktadır. 3.1.4 EDTA'lı tam kan Mor kapaklı EDTA'lı tüpler kullanılır. Tam kan mor kapaklı EDTA'lı tüplere alınır. Tüplerin içerisinde pıhtı oluşmaması için kan alınır alınmaz tüp 5-6 kez yavaşça alt üst edilerek karıştırılır. Çalkalama işleminden kesinlikle kaçınılmalıdır. Kan alma esnasında kanın, işaretli çizgiye kadar doldurulmasına özellikle dikkat edilmelidir. 6
Kan tam olarak tüp üzerindeki işaretli çizgiye kadar alınmamış veya tüpün içerisinde pıhtı oluşmuş ise yeniden örnek alınmalıdır! 3.1.5 EDTA'lı Plazma Mor kapaklı EDTA'lı tüp kullanılır. Plazmanın kazanılması: Antikoagülan içeren tüplere kan alımı esnasında kanın işaretli çizgiye kadar doldurulmasına özellikle dikkat edilmelidir. Antikoagülan içeren tüplere kan alındıktan hemen sonra tüp yavaşça alt üst edilerek özenle karıştırılmalıdır. Çalkalama işleminden kesinlikle kaçınılmalıdır. Kan alımından hemen sonra örnek 3000 rpm'de 15 dakika santrifüj edilmelidir. Ayrılan plazma 'Serum Tüpü'ne (13x75'lik boş tüp) pastör pipeti ile alınmalı ve tüp üzerine "EDTA'lı plazma" olduğu etiketlenerek gönderi yapılmalıdır. Bu esnada kanın sellüler kısmı plazmaya karıştırılmamalıdır. 3.1.6 Sitratlı Tam Kan (Sedimantasyon testi) Siyah kapaklı sitratlı sedimantasyon tüpü kullanılır. Kan örneği siyah kapaklı tüplere işaretli çizgiye kadar alınır. Tüp kan örneğinin sitrat ile teması için 5-6 kez yavaşça altüst edilir. 3.1.7 Sitratlı plazma (Koagülasyon Testleri) Mavi kapaklı sitratlı tüp kullanılır. Kan örneği 9:1 oranında sodyum sitrat içeren mavi kapaklı tüplere alınır. Venöz kan alımı esnasında damara ilk seferde zorlamadan girilmeli, turnike çok sıkı olmamalıdır. Eğer kan yavaş ve zorlama ile geliyor ise diğer koldan tekrar doğru kan örneği alınmalıdır. Kan örneğinin sodyum sitrat ile karışabilmesi için tüpler işaretli çizgiye kadar tam olarak doldurulmalı ve 5-6 kez yavaşça altüst edilerek kanın antikoagülan ile tam teması sağlanmalıdır. Alınan kan örneği 3000 rpm de 15 dakika santrifüj edilerek trombositten fakir plazma elde edilmelidir. Santrifügasyon sonrası plazma hemen ayrılmalı ve 'Serum tüplerine' pastör pipeti ile alınmalı, ağzı hemen kapatılmalı, "sitratlı plazma" örneği olduğu tüp üzerine etiketlenerek belirtilmelidir. Örnek tüpü hemen çalışılmayacaksa 2-8 C saklanmalıdır. Hemolizli örnek kesinlikle kabul edilmez. Eğer sitratlı hazır tüp yok ise şu şekilde hazırlanır: 1 kısım sodyum sitrat (0.11 mol/l Trisodyum sitrat), + 9 kısım tam kan şeklinde hazırlanabilir. Örneğin; 0.3 mi Trisodyum sitrat + 2.7 ml tam kan. 3.1.8 Heparinli Tam Kan Yeşil kapaklı lityum heparinli tüp kullanılır. Kan örneği lityum heparin içeren yeşil kapaklı tüplere alınır. Kan örneğinin lityum heparin ile karışabilmesi için tüpler 5-6 kez yavaşça altüst edilerek kanın antikoagülan ile tam teması sağlanmalıdır. 3.1.9 Parmak ucu kanı Kan Yayması Kalın Damla Yöntemi: Alkolle temizlenip kurulanmış parmak ucu lanset ile delinir. 2-3 damla kan temiz lam üzerine alınır, diğer bir lam köşesi veya cam tüp dibi kullanılarak sirküler hareketlerle karıştırılarak 2 cm çapında yayılır. Oda ısısında kurutulur. İnce Yayma Yöntemi: Alkolle temizlenip kurulanmış parmak ucu lanset ile delinir. 2-3 damla kan temiz lam üzerine alınır. Diğer bir lam kısa kenarı kullanılarak tek bir hareket ile yayılır. Oda ısısında kurutulur. 3.1.10 Topuktan kan alma işlemi: Genellikle bebekler ve yenidoğanlarda uygulanır. Bebek yatar durumda veya anne kucağında iken topuk alkol (%70) ile temizlenerek steril lanset veya otomatik delici alet kullanılarak delinir, ilk damla pamuk ile temizlendikten sonra test için gereken kan alınır. 7
3.2 KAN ÖRNEKLERİNİN KORUNMASI Kan alımı sonrası örnek direk güneş ışığı almayacak şekilde pıhtılaşma süreci bitene kadar oda ısısında bekletilir. Bu süre genellikle 30 dakika kadardır. Beklenen süre sonunda serumun santrifüj ile ayrılması gerekir. Örneğin Sitratlı tam kan, EDTA'lı tam kan olarak uzun süre saklanması örnekteki elektrolit konsantrasyonlarında, enzimlerin aktivitesinde, hemotoloji ve pıhtılaşma parametrelerinde çeşitli değişikliklere yol açar. Kan alım sırası: Kan alımında önerilen sıra genellikle aşağıdaki şekildedir: 1. Kültür şişeleri, 2. Koagülasyon tüpleri; Mavi kapaklı (sitratlı koagülasyon tüpü) 3. Sedimantasyon tüpleri; Siyah kapaklı (sodyum sitratlı ESR tüpü) 4. İçerisinde jel/separatör olan plastik tüpler; Sarı kapaklı 5. İçerisinde katkı maddesi olmayan plastik tüpler; Kırmızı kapaklı 6. İçerisinde pıhtılaşmayı aktive eden katkı maddesi bulunan tüpler; Yeşil kapaklı (heparinli tüp) Mor kapaklı (EDTA lı Hemogram tüpü) Gri kapaklı (sodyum florürlü Glukoz tüpü) 3.3 İDRAR ÖRNEKLERİ Birçok metabolit analizi 24 saatlik idrarda yapılır. Analizi yapılacak parametrelerin stabilizasyonu için gerekli koruyucu maddeler idrar toplamaya başlamadan önce toplama kabına konulmalıdır. İdrar toplandıktan sonra dikkatlice karıştırılmalı, miktarı ölçülmeli, not edilip laboratuvara analiz için yeterli miktar gönderilmelidir. Toplama boyunca kaba her idrar eklendiğinde kap çalkalanmadan dikkatlice karıştırılmalıdır. Örnek gönderilinceye kadar buzdolabında saklanmalıdır. Yedek bir porsiyonun test sonucu alınıncaya kadar saklanması önerilir. 3.3.1 24 Saatlik İdrar Toplanması Sabah ilk idrar atılarak mesane boşaltılır. 24 saat süresince idrarın tamamı idrar toplama kabı içine toplanır. Bu süre içinde toplama kabı serin bir yerde saklanır. Ertesi sabah ilk idrar toplama kabına alınarak en kısa zamanda laboratuvara ulaştırılır. Analiz için toplanan idrar dikkatlice karıştırıldıktan sonra 24 saatlik idrar hacmi ölçülür ve 10 ml idrar örneği alınarak laboratuvara gönderilir. 3.3.2 Mikrobiyolojik İncelemeler İçin İdrar Örneklerinin Alınması Orta İdrar Sabah idrarı kullanılmalı veya idrar en az 3 saat mesanede beklemiş olmalıdır. İdrar verilmeden önce kontaminasyonu önlemek için ön temizlik işlemi yapılması gereklidir. El yıkandıktan sonra steril temizlik mendilleri ile veya antiseptik (%0,3 lük zefiran) çözelti ile (kadınlarda önden arkaya doğru, erkeklerde üretra ağzı) temizlenir. İlk idrar kısmı tuvalete boşaltılır. Orta idrar kısmı steril idrar kabına kabın yarısı dolacak şekilde boşaltılır. Son idrar kısmı tuvalete boşaltılır. Örneğin beklemesi gereken durumlarda buzdolabında (2-8 C) saklanmalıdır. Şüpheli mikrobiyolojik sonuçlarda, yenidoğan, bebek, küçük çocuk ve prostat hastalarında suprapubik mesane ponksiyonu ile idrar elde edilmesi düşünülmelidir. Ponksiyon İdrarı Saat 24.00'den sonra mesane boşaltılmaz. Sabah olabildiğince sıvı içirilir (su, çay, vs.) Bundan 2-3 saat sonra özenle dezenfekte edilmiş suprapubik bölgeden mesane ponksiyonu yapılır. 8
3.4 DİĞER ÖRNEKLER 3.4.1 Üretral Sürüntü Kadınlar Genital bölge steril temizlik mendilleri ile veya antiseptik (%3 lük zefiran) çözelti ile önden arkaya doğru temizlenir, idrar boşaltılır. Üretra ve vaginal bölgeye elle bastırılır. Akıntı steril eküvyonla alınıp transport besiyerine konur. Gonore şüphesi varsa serviks salgısının incelenmesi de önerilir. Erkekler Mesane boşaltılır. Üretra ağzı steril temizlik mendilleri ile veya antiseptik (%3 lük zefiran) çözelti ile temizlenir. Akıntı steril eküvyonla alınıp transport besiyerine konur. Gonore şüphesi varsa yukarıdaki işleme ek olarak eküvyon ile alınan örnek iki lama yayılır, kurutularak laboratuvara gönderilir. Semen kültürü Üretra ağzı öncelikle steril temizlik mendilleri ile veya antiseptik (% 3'lük Zefiran) çözelti ile daha sonra suyla silinir. Semen örneğinin mastürbasyon sonucu steril bir kaba alınması sağlanır. 3.4.2.Solunum Yollarından Alınan Örnekler Boğaz ve Burun Sürüntüleri Materyalin elde edilmesinden önce yemek yenmemeli ve gargara veya lokal dezenfeksiyon yapılmamalıdır. Eküvyon çubuğu tonsiller, farenks ve nazofarenkse bastırılıp döndürülerek örnek alınmalıdır. Eküvyon ağız mukozasına dokunmadan ve tükürükle temas ettirilmeden dışarı alınmalıdır. Cerahatli lezyonlarda materyal lezyonun içinden alınmalıdır. Balgam En uygun olanı sabah örneğidir ve örnek oral temizlikten sonra verilmelidir. Balgam steril bir kaba konmalı ve laboratuvarımıza gönderilmelidir. Alınan balgam örneği laboratuvarımıza hemen gönderilemeyecekse buzdolabında saklanmalıdır. Balgam oluşumu sıcak bir hipertonik aerosolün inhalasyonu (örn; %3-5'lik NaCI çözeltisi) veya ekspektoran bir ilaç ile indüklenebilir. ARB için mutlaka sabah balgam örneği alınmalıdır ve arka arkaya 3 gün boyunca inceleme yapılmalıdır. BAL (Bronkoalveolar Lavaj)/ 10-20 ml Örnek steril tüplere alınmalıdır. Transport süresi 2 saati geçecekse buzdolabında saklanmalıdır. 3.4.3 Peritoneal, Plevral, Sinoviyal Vücut Sıvıları Steril koşullarda alınan numune bekletilmeden hemen laboratuvara en kısa sürede ulaştırılmalıdır.(12 saati aşan bekleme süresi için materyal kan kültür şişesine boşaltılıp oda ısısında saklanmalıdır.) 3.4.4.BOS BOS örnekleri katkı maddesi içermeyen steril tüplere alınmalı ve bekletilmeden çalışılmalıdır. Bu nedenle alım sonrası gerekli işlemler yapılıp hemen laboratu vara gönderilmelidir. Hemen göndermek mümkün değilse; klinik biyokimyasal incelemeler için buzdolabında, bakteriyolojik incelemeler için oda ısısı veya 37 C de etüvde saklanmalıdır. 3.4.5 Dışkı (Gaita) Parazitolojik incelemeler için dışkı 3 değişik günde alınır. Eğer dışkıda cerahat, mukus veya kan gibi maddeler varsa özellikle bu bölgelerden materyal alınmalıdır. Örnek mümkün olduğu kadar çabuk laboratuvara ulaştırılmalıdır. Amibiazisin mikrobiyolojik incelemesi için dışkı laboratuvara en kısa zamanda gönderilmelidir. Oksiyur tespiti için anal bölgeden selofan bant ile örnek alınma lıdır. 9
3.4.6 Abse, yara ve Püy kültürleri Uygun ön temizlik işlemi yapıldıktan sonra enfekte bölge lanset ile delinerek veya lezyonun kenarından sıkılarak PÜY açığa çıkarılır. Örnek uygun transport besiyerine alınır ve laboratuvarımıza gönderilir. 3.4.7 Saç, Deri ve Tırnaktan Alınan Örnekler Mantar kültürü örneği alınmadan önce en az 3 gün süreyle herhangi bir antifungal ajan (oral veya lokal ilaç) kullanılmamalı, lezyon bölgesi yıkanmamalı ve lezyon tırnakta ise lezyonlu tırnaklar kesilerek kapaklı steril bir kapta labaratuvara gönderilmelidir. Deri Kazıntıları Hastalıklı cilt bistürü ile kazınarak elde edilen deri döküntüleri steril kaplarda toplanarak örnek alınır. Tırnak Kazıntıları Enfekte tırnak kesilir. Hastalıklı bölgenin altındaki döküntüler kazınarak steril kaplarda tırnak ile birlikte toplanır. Saç Örneği Enfekte saçların olduğu bölgeden saç dipten koparılıp steril bir kap ile gönderilir. 3.5 SPERMİYOGRAM ÖRNEK ALIMI (KRUGER VE SPERM YIKAMA) Spermiyogram analizi için hastadan 3-5 günlük cinsel perhiz istenir. Numune mutlaka laboratuvarımızda verilmelidir. Numune verme sırasında herhangi bir materyal (sabun,krem, vs) kullanılmamalı ve mastürbasyonla verilmelidir. Dikkat edilecek bir diğer husus da semenin tamamının kaba alınmasıdır. Hasta bu konuda iyice bilgilendirilmeli ve semenin tamamını numune kabına vermesi konusunda aydınlatılmalıdır. Verilen semen örneği vakit kaybetmeden çalışmaya alınır. **Kruger testi ve sperm yıkama örnekleri de aynı şekilde alınır. Bu testler için cinsel perhiz şart değildir. 3.6 TER TESTİ Kistik fibrozis hastalığının teşhis edilebilmesi amacıyla ter testi yapılır. Yenidoğanlarda da çok rahat kullanılabilen nanoduct sistemi ile laboratuvarımızda, klasik yöntem olan ve C.F. merkezince onaylanmış, kantitatif pilokarpin iyontoforezi (QPIT) ile basit, çabuk ve doğru bir şekilde ter testi yapılmaktadır. Stimülasyon, ter toplanması ve analiz aşamalarından oluşan ter testinde, tek kullanımlık malzemeler kullanılmaktadır. Ter örneği hastadan laboratuvar ortamında alınarak analiz edilir. Yanıklara ve hataya yol açmayan bu sistemle test güvenli ve rahat uygulanır. Ter Testi için Alınması Gereken Vücut Sıvısı : Ter TER TESTİ UYGULANIŞ ŞEKLİ: Testten bir gün önce egzersizden kaçınılmalıdır. Testten bir gün önce banyo yapılmalıdır. Test günü kollar dirseklerden bileklere kadar bol sabunlu su ile yıkanmalıdır. Test iyontoforez yöntemi ile çalışan NANODUCT cihazı ile yapılmaktadır. Ter toplama işlemi pilojel disklerin yer aldığı elektrotların kola bağlanmasıyla yapılmaktadır. Herhangi bir delme ya da elektrik verme işlemi uygulanmaz. Uygulama sırasında kesinlikle acı hissedilmez. Sadece elektrotların bağlandığı alanda hafif bir şişlik oluşabilir. Elektrotların bağlandığı alandan toplanan terdeki klor miktarı ölçülerek test çalışılmaktadır. Testin uygulanma süresi 30 dakika ile 1 saat arasında değişmektedir. 4. ÖRNEK SAKLAMA KOŞULLARI Başarılı bir test ve güvenilir sonuç için hastadan alınan örneklerin uygun saklama koşullarında muhafaza edilmesi son derece önemlidir. Bu nedenle hastalardan alınan örneklerin Gama Laboratuvarı Kuryelerine teslim edilmesine kadar geçen süreçte örneklerin muhafazasından örneği gönderen kurum sorumludur. İlgili test altında aksi belirtilmedikçe örnekler, alınmasından Gama Laboratuvarı Kuryesine teslim edilinceye kadar geçen sürede +2/+8 C de buzdolabında saklanmalıdır. 10
5. NUMUNELERİN TAŞINMASI 5.1 NUMUNE ÇANTA HAZIRLAMA KURALLARI Laboratuvarımıza ait taşıma çantalarımız numunelerinizin bize en uygun şekilde ulaşması için tasarlanmıştır. Çantamızın dış yapısı içerisindeki sıcaklığı muhafaza ederek, numuneleri dışarıdan gelen darbelere karşı koruyabilecek sert bir yapıya sahiptir. Çanta içerisinde bulunan farklı büyüklüklerdeki delikli süngere tüpler dik bir şekilde yerleştirilerek çanta içindeki soğuk havanın sirkülasyonunu sağlayacak şekilde dizilir. Numunelerin transferi için numunelerin kapaklı olmasına, dikkatli yerleştirilmesine, taşıma sırasında çantanın alt-üst edilmemesine vb. dikkat edilir. Çanta içinde yer alan buz aküsü numunelerin uygun ısıda gelmesi için gereklidir. Numune çantasında kullanılacak buz aküleri mutlaka bir gece öncesinden dondurulur ve her tarnsferde buz aküleri değiştirilir. Numunelerin taşıma sırasında hareketini engellemek amacıyla sünger kapak numune yerleşiminden sonra kapatılır ve çantanın fermuarı çekilir. -20 derecede dondurulmuş numuneler, gönderilmeden önce kuru buz içerisinde gönderilmelidir. Çantalarımız içerisinde düzenli sıcaklık takibi yapan dijital Data Loger cihazı bulunmaktadır. Bu cihazın konfigürasyonu ile oynama yapılmamalı ve çanta içerisindeki yeri mümkün olduğunca değiştirilmemelidir. Numunelerin kurumlardan teslim alınmasından itibaren Gama Laboratuvarı Numune Hazırlık Birimine teslim edilmesi arasında geçen süre 2 saati aşmayacak şekilde planlanmıştır. Laboratuvarımıza gönderilecek örnekler için, laboratuvarımız tarafından size gönderilen (tüp, idrar, gaita kabı vb.) malzemeleri kullanınız. Özellikle kapağı iyi kapatılmayan numunelerin transport esnasında dökülmesi tetkiklerin çalışılamamasına neden olmaktadır. Numunenin alındığı kurum, numune adedi, numune türü, teslim eden kurum yetkilisi, teslim alan kuryenin ilgili kuruma varış saati ve kurumdan ayrılış saati Numune Teslim Alma Formu (FRM.05) ile kayıt altına alınır. BOS, Eklem sıvısı, Bronko Alveoler Lavaj (BAL), Kemik iliği, Plevra sıvısı, Trakeal aspirat, Biyolojik sıvılar, Üriner sistem taşları gibi tekrar alınması mümkün olmayan "Değerli Örnekler" kuryeye elden teslim edilir. Örnekleri alan kurye, numune kabul birimine elden teslim eder. 5.2 ÇANTA DÜZENİ Önce buz aküsü çantanın yan bölmelerine yerleştirilir. Numuneler süngerdeki tüp deliklerine uygun şekilde dizilir. Çantadaki numuneler ile ilgili "Tetkik istem Formu"(FRM.51) ve numuneler ile ilgili diğer belgeler kilitli poşet içerisinde çanta içine konulur. Numune göndermek için size gerekli olan sarf malzemelerin bitmesi veya azalması durumunda Müşteri Sarf Malzeme Talep Formu (FRM:22) doldurularak çanta içerisine yerleştirildikten sonra çantanın ağzını kapatınız. 5.3 KARGO Laboratuvarımıza numune gönderimi için tarafımızca hazırlanmış özel çantaların kullanılması tavsiye edilmektedir. Numune gönderimi için küçük ve büyük çantalar bulunmakta ve çanta içi sıcaklığı Data Loger cihazı ile takip edilmektedir. Numune gönderimi ile ilgili olarak ihtiyaç duyacağınız malzemeler için laboratuvarımıza başvurabilirsiniz. 6.NUMUNE RED/KABUL DURUMU Laboratuvarımıza gelen numuneler testi çalışmak için gerekli kriterleri karşılamadığında çalışmaya alınmaz. Reddedilen bu numuneler reddetme gerekçesi belirtilerek ilgili kuruma bildirilir. Numunenin laboratuvara kabulünde sık karşılaşılan durumlar aşağıda belirtilmiştir: Hemoliz, lipemi, pıhtı oluşumu gibi etkileyici faktörler, Yetersiz numune Numune türünün belirtilmemesi veya yanlış numune alınması, Özellik gerektiren testlerde hastanın numune alınması için belirlenen saate uymaması, Numunenin çözüldükten sonra tekrar dondurulması, Yanlış saklama koşulları, 11
Numunenin etiketlenmemesi veya yanlış etiketlenmesi, Gelen numunelerin uygun olmayan numune kabı ve taşıma ortamında gelmesi, Numunelerin istem kağıdındaki bilgilerle uyuşmaması, istem kağıdının hiç olmaması veya kurumdan kayıt açılmaması. 6.1 Şartlı Kabul (Reddedilen Numune İle Çalışma) Laboratuvarımızda bazı durumlarda reddedilen numunelerin anlaşmalı kurumların sorumluları tarafından çalışılması talep edilmektedir. Bu durumda laboratuvarımız tarafından gönderilen Şartlı Kabul Bildirim Formu nu (FRM.93) ilgili kurum sorumlusunun onaylaması gerekmektedir. Kurum sorumlusunun onayı sonrasında şartlı kabul yapılan numune çalışmaya alınmaktadır. Şartlı kabul durumu sonuç raporunda bildirilir. 6.2 Acil Talep Edilen ve Tıbbi Aciliyeti Olan Testlerin Çalışılması Kurumlar tarafından acil olarak talep edilen testlere laboratuvarımızın iş programını aksatmadığı sürece öncelik verilmektedir. Acil taleplerin dışında teslim alınan numunelerin sonuç saatleri bu kitapçıkta belirtilmiştir. Tıbbi aciliyeti olan testler en geç 2 saat sonra rapor edilmektedir. 6.3 Tekrara Alınan Numuneler ve İleri Analiz Teknikleri Laboratuvarımızda çalışılan testler bazı durumlarda tekrar çalışmasına alınabilir. Sonucun klinik uyumsuzluğu, hastanın daha önceki sonuçları ile uyumsuzluğu, yüksek değerlerde dilüsyon gereksinimi ve cihazın testle ilgili verdiği uyarılar gibi durumlar test tekrarı gerektirmektedir. Bu durumda test sonuçları kitapçığımızda belirtilen sürelerde sonuçlanamamaktadır. Test sonuçlarının gecikmesi durumunda ilgili kuruma bilgi verilmektedir. Klinik veya analitik olarak gerekli görüldüğü takdirde analiz sonucunun teyit edilmesi için ileri analiz önerilmektedir. 6.4 İlave Tetkik İstemleri Laboratuvarımızda bazı durumlarda aynı örnek üzerinden ilave test istemi yapılmaktadır. Kurumlar tarafından yeni test ekleme isteminin sözel olarak yapılması durumunda kurumlara Tetkik Talep Formu (FRM.30) fakslanır. Kurumun yeni test ekleme, test iptali ve çalışılan numunenin geri istenmesi gibi durumları Tetkik Talep Formunu doldurarak tarafımıza fakslaması gereklidir. Faks çekemeyen kurumlar bu taleplerini mail üzerinden kendilerine gönderilen formlarla yapabilirler. Yazılı onay gönderemeyen kurumlar için telefonda sözlü onay alınır. Bu görüşmeler kayıt altına alınan hat üzerinden gerçekleştirilir 6.5. Çalışan Numunelerin Belirli Bir Süre İçin Muhafaza Edilmesi Laboratuvarımızda çalışılmış ve sonucu çıkmış numunelerin bazı durumlarda (müşteri talebi, doğrulama testi vb.) tekrar çalışılması gerekmektedir. Böyle durumlarda tekrar çalışılacak numuneler, çalışılacak testin parametresine uygun ısı aralıklarında muhafaza edilir. Bu ısı aralıkları; Antikoagülanlı (Heparinli, K3 Edtalı, Sitratlı, Oksalatlı) Tam Kan : Buzdolabında 2-8 ºC de en fazla 1 hafta süre ile muhafaza edilir. Antikoagülanlı Plazmalar (Heparinli, K3Edtalı, Sitratlı,Oksalatlı) : 2-8 ºC de 24 saat, -20 ºC de 15 gün süre ile muhafaza edilir. Serumlar : 2-8 ºC de 1 hafta süre ile muhafaza edilir. Saklama süresi dolan numunelerin imhası için Atık Yönetim Prosedürüne göre işlem yapılır. 7. ANALİZ SONUCUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER Güvenilir ve tıbbi açıdan değerlendirilebilir sonuç elde edebilmek için sadece doğru transport ve doğru analiz yeterli değildir. Bu nedenle hasta ile ilgili klinik bilgilerin laboratuvara bildirilmesi, klinisyene yardımcı olabilecek yorum ve değerlendirmel erin yapılabilmesi için son derece önemlidir. Lütfen istem formlarındaki ilgili alanlara önemli notları yazmayı ihmal etmeyiniz. 8. SORUMLULUK Test sonuçları üzerinde laboratuvarımızın sorumluluğu, testin klinik laboratuvarcılık standartları ve iyi laboratuvar uygulamaları sınırları içinde, tüm kontroller yapılarak çalışılması ile sınırlıdır. Test sonuçları klinik bulgular ve diğer tüm yardımcı veriler dikkate alınarak değerlendirilmelidir. 12
9.GİZLİLİK Tüm hasta ve kurum bilgilerinin gizliliği tarafımızca titizlikle sağlanmaktadır. 10.YORUMLAMA Laboratuvarımızda çalışılan testler için gerekli görülen durumlarda test sonuçları laboratuvar uzmanlarımızca yapılan yorumları ile birlikte verilmektedir. 11.İNTERNAL KONTROL ÇALIŞMALARI Laboratuvarımızda tüm testler için internal kontrol çalışmaları yapılmaktadır. 12.EKSTERNAL KONTROL ÇALIŞMALARI Laboratuvarımız rutin test panelinde yer alan testler için yurtdışında yürütülen eksternal kalite kontrol programlarına (BIORAD EQAS, QCMD) düzenli olarak katılmakta ve verdiğimiz sonuçların güvenilirliği sürekli olarak takip edilmektedir. 13.TEST BİLGİ FORMLARI Bazı testlerin çalışılması için hasta ile ilgili bazı ek bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır. Birinci ve İkinci Trimester Tarama Testleri ve bazı testler için bilgi formları hazırlanmıştır. Bu formların doldurularak hasta kaydı ile birlikte laboratuvarımıza gönderilmesi gerekmektedir. 14. PANİK/KRİTİK DEĞERLER Çalışılan testlerde klinik olarak acil anlamı olan sonuçlar elde edilmesi durumunda, numuneyi gönderen sorumluya veya ulaşılabiliyorsa hasta doktoruna Laboratu var Uzmanlarımız tarafından acil olarak bilgi verilir. Laboratuvarımızda kabul edilen panik/kritik değerler tabloda belirtilmiştir. PANİK/KRİTİK DEĞERLER Hematoloji / Koagülasyon Alt Panik/Kritik Değer Üst Panik/Kritik Değer Hematokrit < %20 > %60 Yenidoğan:< %33 Yenidoğan: > % 70 Hemoglobin <7g/dL > 20 g/dl Yenidoğan: < 9.5 g/dl Yenidoğan: > 22 g/dl Lökosit sayısı < 1.5 bin/ul > 30 bin/ul Trombosit < 30 bin / ul >1.000.000/uL Çocuk: < 20 bin /ul > 1.000.000/uL PT > 30 sn INR: > 4 aptt > 78 sn Fibrinojen < 100 mg/ dl >700 mg/dl Afibrinojenemi varlığında Fibrinojen < 80 mg/dl D-Dimer > 500 ug/l Faktör VIII Aktivitesi < %10 Faktör IX Aktivitesi < %10 13
Biyokimya Alt Panik/Kritik Değer Üst Panik/Kritik Değer Bilirubin, total Yenidoğan: > 15 mg/dl Kalsiyum < 6 mg/dl > 13 mg/dl Kalsiyum, iyonize < 3.1 mg/dl > 6.3 mg/dl Glukoz < 40 mg/dl > 450 mg/dl Yenidoğan : < 30 mg/dl Yenidoğan: > 300 mg/dl Magnezyum < 1.0 mg/dl > 5.0 mg/ dl Çocuk : < 1.1 mg/dl Çocuk : > 4.4 mg/dl Fosfor < 1 mg/dl > 9 mg/dl Potasyum < 2.8 meq/l > 6.2 meq/l Yenidoğan : < 2.5 meq/l Yenidoğan: > 8.0 meq/l Sodyum < 120 meq/l > 160 meq/l Klorür < 80 meq/l >115 meq/l Kreatinin > 7.5 mg/dl Çocuk : > 3.8 mg/dl CK Erkek: > 1950 U/L Kadın: > 1700 U/L BUN > 100 mg/dl Çocuk: > 55 mg/dl Ürik Asit > 12.5 mg/dl Laktat > 30 mg/dl Çocuk: > 35 mg/dl Amilaz > 200 U/L Lipaz > 700 U/L Demir > 308 ug/l Troponin T > 2 ng/ml Pseudokolinesteraz <3500 U/L Osmolalite <250 mosm/kg > 325 mosm/kg Bikarbonat < 10 meq/l > 40 meq/l Kan Amonyak > 40 umol/l Tiroid Paneli Alt Panik/Kritik Değer Üst Panik/Kritik Değer TSH < 0.1 mlu/l Atrial fibrilasyon riski FT4 >57,9 pmol/l Kalsitonin > 1.000 mg/l Medüller Tiroid Ca varlığını gösterir Tiroglobulin > 50 ng/ml Tiroidektomi yapılan kişilerde tümör rekürrensi Vitaminler Alt Panik/Kritik Değer Üst Panik/Kritik Değer Vitamin B12 < 100 pg/ml Folik asit < 1.5 ng/ml Vitamin A (Retinol) <10 ug/dl ( < 0.35 umol /L) > 100-200 ug/dl Vitamin C < 0.2 mg/dl Mikrobiyoloji Kan Kültürü BOS Kültürü ARB HIV VDRL Alt Panik/Kritik Değer Pozitif Pozitif Pozitif Pozitif Pozitif 14
İlaçToksik Dozları Alt Panik/Kritik Değer Üst Panik/Kritik Değer Digoksin > 2 ng/ml Fenitoin > 20 ng/ml Fenobarbital > 50 ug/ml Karbamazepin > 15 ug/ml Lityum > 2 mmol/l Teofilin > 20 ug/ml Vankomisin > 80 ug/ml Valproik Asit > 100 ug/ml KISALTMALAR AAS CLIA ELFA ECLIA EIA ELISA FEIA FPIA GC-MS HPLC ICA IFA IHA ICP-MS LC-MS/MS MEIA IRMA KOAG PCR PCR-SSP RT PCR RID RIA WB : Atomic abpsorbtion spectrometry : Kemilüminesans immunoassay : Enzyme Linked Fluorescent Immunoassay : Electro Kemilüminesans immunoassay : Enzyme immunoassay : Enzyme-linked immunosorbent assay : Fluorescent enzyme immunoassay : Fluorescence polarization immunoassay : Gaz kromatografi/mass Spektrometri : High-performance li uid chromatography : Immünokromatografik assay : immunofluorescent antibody assay : Indirek Hemaglutinasyon : Inductively Coupled Plasma-Mass Spectrometry Ion Selective Electrode(ISE) : Liquid chromatography-mass spectrometry : Microparticle enzyme immunoassay : Immunoradiometric assay : Koagülasyon : Polymerase chain reaction : Polymerase chain reaction single spesifik primer : Real Time Polymerase chain reaction : Radioimmunodiffusion : Radioimmunoassay : Western Blot KAYNAKLAR 1. Ravel R. Clinical Laboratory Medicine; s.687-688. 6th ed. Toronto. Mosby-Year Book, 1995. 2. Wallach J. Interpretation of Diagnostic Tests; s. 29-31. 7th ed. Philadelphia. Lippincott Williams & Wilkins, 2000. 3. Tietz, N.W., Therareutic Drugs. Clinical Guide to Laboratory Tests. U.S.A., 681-757. 1990 4. Denis, E. L. Interpretive Handbook U.S.A. 515. 1996. 15